ABD Tahran Büyükelçiliği Rehine Krizi

1977 yılında başlayan, gittikçe güçlenen ve toplumun çeşitli katmanları tarafından benimsenen, İran Büyük Halk Devrimi, 11 Şubat 1979 tarihinde, Mohammad Reza Şah Pehlevi⁴³¹’ni ve binlerce yıllık İran’ın monarşi geleneğini, Batı ve özellikle ABD’nin ciddi desteklerine rağmen devirdi.

Ayetullah Ruhullah Humeyni ve onun taraftarları, farklı siyasal, etnik ve İtikâdî grupları, İran’ın yeni siyaset sahasından dışlayıp, etnik kökenli, sol görüşlü, milliyetçi eğilimli, geleneksel Şia fakihleri, Ehli Sünneti ve ayrıca liberalizm, laisizm ve sekülerizm yanlılarına karşı şiddet kullanarak, Devrim Konseyi⁴³², Geçici Devlet⁴³³, İslami Devrim Komiteleri⁴³⁴, İslami Devrim Mahkemeleri⁴³⁵ ve İslami Devrim

431 Pehlevi Hanedanı’nın ikinci ve son kralı, Mohammad Reza Şah 26 Ekim 1919 tarihinde Tahran’da doğdu ve 27 Temmuz 1980 tarihinde Kahire, Mısır’ın başkentinde vefat etti. Mohammad Reza Pehlevi 16 Eylül 1941 tarihinde kral olarak tahta çıktı ve 11 Şubat 1979 tarihinde tahtını kaybetti.

432 Bu konsey 19 Ocak 1979- 17 Temmuz 1980 tarihleri arasında çalışmıştır.

433 Kuruluş: 4 Şubat 1979 ve İstifa: 6 Kasım.

434 İslami Devrim Komiteleri, silahlı birimler olarak, Ayetullah Humeyni’nin emri ile 12 Şubat 1979 tarihinde kuruldu.

435 Ayetullah Humeyni’nin emri ile 24 Şubat 1979 tarihinde kuruldu.

Muhafızlar Ordusu⁴³⁶ kurumlarını oluşturduktan sonra, İİC’ni Velayet-i Fakih Teorisi üzerinde, bir ulusal referandum aracılığıyla, 1 Nisan 1979 tarihinde kurdu. 2 ve 3 Aralık 1979 tarihli referandum sonucu da yeni anayasa kabul edildi ve yürürlüğe girdi.

Dolayısıyla, gerekli siyasi, askeri ve hukuki temeller atıldı ve artık Ayetullah Humeyni kendi düşünce ürünü olan Velayet-i Fakih ve Velayet-i Mutlakay-i Fakih’i somut bir şekilde devletin ve toplumun her sahasında yansıtamaya başladı.

Devrimin getirdiği geniş toplumsal çalkantılar, siyasal belirsizlik, otorite boşluğu, illegal güç kaynaklarının oluşması, devrimci guruplar arasındaki çılgın rekabet, ekonomik yapının çökmesi, etnik çatışmaların gittikçe körüklenmesi, iç sorunlardan ABD’nin sorumlu tutulması, ABD ile Geçici Devlet arasındaki ilişkilere sol ve rakip grupların öfkesi, sol grupların ABD karşıtı eylemleri, ABD’nin Şah yanlısı siyasetleri ve İran’daki tartışmalı geçmişi, ABD ve İsrail arasındaki stratejik ilişkiler, Şah’ın tedavi için ABD’ye gitmesi ve Ayetullah Humeyni’nin ABD karşıtı söylemleri, İİC ve ABD arasındaki ilişkileri gittikçe gerginleştiriyordu. Bu arada ABD Tahran Büyükelçiliği’nin yerleştiği Taht-i Cemşid sokağı, sık sık aşırı solcu ve öfkeli halkın gösterilerine ev sahipliği yapıyordu. ⁴³⁷

1979 yılı Ekim ayının sonlarında, Fas, Bahamalar ve Meksika ülkelerinde sürgün hayatını yaşayan Şah, kanser tedavisi için, ABD tarafından kabul edildi. Şah’ın gittiği ülkelere nota veren İran Geçici Hükümeti, Şah’ın ABD’ye gidişinden sonra, iade isteğini sert sözlerle yeniledi. Şah’ın ABD’ye gitmesi, Amerikan Merkezi İstihbarat Teşkilatı⁴³⁸’nın SAVAK⁴³⁹ üyeleri ve Şah yanlısı Ordu Subayları yardımıyla

436 İran Devrim Muhafızları Ordusu, Ayetullah Humeyni tarafından 5 Mayıs 1979 tarihinde kuruldu.

437 14 Şubat 1979 tarihine, Halk Fedaileri Gerillaları, silahlı ve sol bir grup olarak, ABD Tahran Büyükelçiliğini işgal etmiş ve bütün diplomatları büyükelçi dâhil olmak üzere, ele geçirmiş ve rehin almıştır. Saldırının gerçekleştiği aynı gün, Ayetullah Humeyni’nin emri ile İslami Devrim komitelerinin silahlı güçleri, İbrahim Yezdi, Geçici Hükümet’in Dışişleri Bakanı ile birlikte büyükelçiliğe gitmiş ve gerillaları binadan çıkmaya ikna etmiştir. Bu olaydan sonra Yezdi büyükelçiden özür dileyerek, benzer olayların tekrar olmamasına söz vermiştir.

438 The Central Intelligence Agency (CIA).

Mohammad Musaddek devletine karşı 20 Ağustos 1963 tarihindeki yaptığı darbenin tekrarlanabileceğini çağrışım yapmıştı.⁴⁴⁰ Dolayısıyla Bir taraftan halk arasında ABD’ye karşı büyük bir öfke patlaması yaşanmaktaydı ve diğer yandan, rakip siyası gruplar tarafından, ABD karşıtı söylemlerin ve eylemlerin düzeyi, gittikçe yükselmekteydi.

ABD karşıtı itirazlara rağmen Mehdi Bazergan, Geçici Hükümetin Başbakanı, İbrahim Yezdi⁴⁴¹ Dışişleri Bakanı ile birlikte Cezayir’de Zbigniew Brzezinski⁴⁴², ABD Cumhurbaşkanı Güvenlik Danışmanı ila görüşmüştü. Bu buluşmanın haberi, muhafazakâr kesimi öfkelendirdi. Dolayısıyla İran- ABD ilişkilerinin tekrar düzeltilmesinin engellenmesi için Hüccetü'l-İslam Musevi Hoiniha⁴⁴³’nın manevi etkisinde olan bir grup rejim yanlısı öğrenci, Ayetullah Humeyni’den habersiz, ABD Tahran Büyükelçiliği’nin işgal planını hazırladı.⁴⁴⁴

ABD Tahran Büyükelçiliği, 4 Kasım 1979 tarihinde, Ayetullah Humeyni’nin Türkiye’ye sürgün edildiği⁴⁴⁵ ve devrim günlerinde Şah’ın güvenlik güçleri tarafından Tahran Üniversitesi’nde göstericilere ateş açıldığı günün yıl dönümünde⁴⁴⁶, kendilerini

439 Farsça’da Sazeman-e Ettelaat va Amniyat-e Keshvar ve Türkçe’de Milli İstihbarat ve Devlet Güvenlik Örgütü olarak Pehlevi Hanedanlığı döneminde İran’daki gizli polis, iç güvenlik ve istihbarat servisi görevlerini yapmaktaydı. SAVAK, ABD Merkez İstihbarat Teşkilatı (CIA) ve İsrail MOSSAD'ı yardımıyla Mohammad Reza Şah tarafından 1957 yılında kurulmuştur. Bu örgüt 1979'daki İran Devrimi'ne kadar devam etti. SAVAK, Pehlevi rejiminin muhaliflerine karşı verdiği korkunç işkencelerden dolayı 1979 devriminden önce İran halkının en nefret edilen ve korkulan kurumu olarak tanımlanıyordu.

440 Sutude, Emir Reza, Tahran’da 444 Günlük Kriz (نارهت رد هزور 444 نارحب ), Tahran, Zekr Yayınevi, 2000, s. 72-73.

441 İran İslam Cumhuriyeti’nin ilk Dışişleri Bakanı, görev süresi:4 Şubat 1979- 6 Kasım, (1931, 26 Eylül, Kazvin, İran - 2017, 27 Ağustos, İzmir, Türkiye).

442 Zbigniew Brzezinski, ABD'nin 39. Başkanı'nın Ulusal Güvenlik Danışmanı, (1928, Varşova, 28 Mart, Polonya -2017, 26 Mayıs, Annandale, Virginia, ABD).

443 Mohammad Musevi Hoiniha, Müçtehit, Direnişçi Ruhniler Partisinin Başkanı, Selam Gazetesi’nin Sorumlusu, (1941, Kazvin, Iran).

444 Milani, Mohsen, Pehlevi Saltanatından İslami Cumhuriyet’e dek (یملاسا یروهمج ات یولهپ تنطلس زا), Çeviri: Mojteba Attarzade, 5. Baskı, Tahran, Gameno Yayınevi, 2008, s. 299-301.

445 Ayetullah Humeyni 3 Kasım 1965’te ilk olarak, Türkiye’ye sürgün edilmiştir.

446 3 Kasım 1978 tarihinde Şah’ın güvenlik güçleri tarafından Tahran Üniversitesi’nde göstericilere Ateş açıldığı sonucu onlarca öğrenci öldü veya yaralandı.

‘İmam Hattının Müslüman Öğrenci İzcileri’ olarak adlandıran genç İslamcılar tarafından basıldı, büyükelçilik işgal edildi ve tüm diplomatik personel (6 kişi hariç⁴⁴⁷) rehin alındı. Böylece 63 diplomat ABD Büyükelçiliği’nde ve 3 ABD Konsolosluk çalışanı İran Dışişleri Bakanlığı binasında ve toplam 66 diplomat rehin alındı. Bir gün sonra da Tebriz ve Şiraz şehirlerinde ABD Konsolosluklarının boşaltılmış binaları, saldırıya uğramıştır.⁴⁴⁸

Rehine Olayı’ndan birkaç gün sonra, büyükelçilik işgali ve ABD diplomatlarının rehin alınması, Ayetullah Humeyni, İİC Kurucu Lideri tarafından açık bir şekilde onaylandı.

Dolayısıyla İran çağdaş tarihinin en önemli ikinci büyükelçilik baskını⁴⁴⁹ ve 20.

yüzyılın en önemli siyasi rehine krizlerinden biri başlatılmış oldu.

19 - 20 Kasım 1979 tarihleri arasında Ayetullah Humeyni’nin emri ile 13 kadın ve siyahi rehine, kadın ve siyahların haklarını savunmak doğrultusunda serbest bırakıldı! Bu rehinelerden bir diğeri de 11 Temmuz 1980’de serbest kaldı.⁴⁵⁰ Kalan 52 rehine ise 444 gün öğrencilerin elindeydi. Bütün rehineler 20 Ocak 1981’de serbest bırakıldı.

ABD Tahran Büyükelçiliği’nin işgali ve dünyanın en güçlü ülkesinin 66 diplomatının rehin alınması hem İran içinde ve hem uluslararası camiada büyük

447 Büyükelçiliğin işgal edildiği gün, altı ABD’li diplomat kaçtı ve Tahran’daki İsveç ve Kanada büyükelçiliklerine sığındı. Bu diplomatlar, nihayet İran’ı gizlice, 28 Ocak 1980’de Kanada pasaportlarıyla terk etti.

448 Ayrıca 5 Kasım’da, Tahran olaylarını takiben, ABD’nin Tebriz ve Şiraz Konsoloslukları da Ayetullah Humeyni taraftarlarının saldırısına uğradı. Güvenlik güçleri saldırganları geri püskürtmek için hiçbir tepki vermemiştir. Boşaltılan Konsolosluklarda herhangi bir rehin alma olayı yaşanmamıştır.

449 11 Şubat 1829 tarihinde Rusya Tahran Büyükelçiliği, Şii mollaları tarafından kışkırtılmış binlerce öfkeli halkın saldırısına uğradı, İranlı ve Rus korumalarının ciddi direnmesi ve karşılık vermesine rağmen, büyükelçilik tahrip edildi ve Alexander Griboyedov, Büyükelçi dâhil bütün diplomatlar (Büyükelçilik Birinci Sekreteri hariç), herkes öldürüldü. Bu olay İran ve Rusya’yı 3. büyük savaşın eşiğine getirdi. İran Devleti’nin acilen Veliaht Prens Abbas Mirza başkanlığında gönderdiği yüksek bir heyet tarafından özür dilenmesi, tazminat ödenmesi ve faillerin cezalandırılması için verdiği sözleri, Tahran ve St. Petersburg arasındaki gerilimi yatıştırdı.

450 Humeyni, Sahifeye Nur, a.g.e., C.11, s. 53-54.

sonuçlar doğurdu. Ayetullah Humeyni, kısa bir beklemeden sonra, rehine olayını,

“İkinci Devrim” ve “Birinci Devrim’den daha önemli” sözlerle değerlendirdi.⁴⁵¹

Mehdi Bazergan Geçici Hükümet’in Başbakanı, bakanlar kurulu ile birlikte, rehine olayını kınayarak 2 gün sonra istifa etti. Bu istifa ılımlıların daha hızlı ve daha etkin bastırılmasına ve devrimin hızla radikalleşmesine yol açtı. Ayrıca ABD ve Batı ülkelerinin sert sözlerle tepkileri, dünya gündemini tamamen değişti ve ılımlı muhalefeti ve özellikle Ayetullah El-Uzma Kazim Şeriatmedari’ni ve onun genelde aydın, Türk ve Azerbaycanlı destekçilerini⁴⁵² köşeye sıkıştırarak, Velayet-i Fakih Teorisi’nin anayasaya girmesini kolaylaştırdı.⁴⁵³

Aşırı solcuların en mutlu günleri olarak tanımlanan bu günler, çok sürmedi ve onlar da kısa bir süre sonra Ayetullah Humeyni’nin hışmına uğradılar.⁴⁵⁴ Ayrıca Öğrenciler ABD Büyükelçiliği’nden topladıkları ve kurtardıkları gizli belgeleri yayınlayarak, ılımlı siyasetçilerin bazılarının elçilikle iletişimde olduklarını ileri sürüp, onları devrime ve halka ihanetle suçladılar.⁴⁵⁵

Mehdi Bazergan’dan sonra Ebu’l-Hasan Benisedr⁴⁵⁶ İran’ın birinci cumhurbaşkanı olarak seçildi. Benisedr’in bazı gerçekçi tutumları, rehine krizinin

451 Milani, a.g.e., s.301-302.

452 Müslüman Halk Cumhuriyeti Partisi, Ayetullah El-Uzma Kazim Şeriatmedarı’nın en önemli destekçisiydi. Bu partinin ofisleri ve tarafdarları1980 yılının Ocak ayında, tüm İran’da ve özellikle Azerbaycan Eyaleti ve Kum ve Tebriz kentlerinde Ayetullah Humeyni’nin silahlı savunucuları tarafından saldırıya uğradı. Bu saldırılar sonucu onlarca insan öldürüldü ve binlerce kişi tutuklandı.

Ayetullah Şeriatmedari de ömrünün sonuna kadar ev hapsinde yaşadı.

453 Keddie, Nikki R., İran Devrimi’nin Sonuçları, Çeviri: Mehdi Hakikatkhah, 3. Baskı, Tahran, Koknus Yayınevi, 2009, s. 29.

454 1982 ve 1983 yılları arası, Kitle Partisi (Hizb-i Tude), en önemli ve en geniş tabanlı sol grubunun liderleri ve binlerce üyesi birkaç ay içerisinde tutuklandı. Halk fedaileri Partisi de aynı durumla eşzamanlı olarak, karşı karşıya kaldı.

455 Milani, a.g.e., s.311-312.

456 İran İslam Cumhuriyeti’nin Birinci Cumhurbaşkanı. 22 Mart 1933’te Hemedan’da doğdu. 5 Şubat 1980 - 20 Haziran 1981 arası İran İslam Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı oldu.

uzaması ve muhafazakârların kurdukları İslami Cumhuriyet Partisi⁴⁵⁷‘nin sert söylemleri ve eylemleri, Humeyni tarafından onun görevinden azledilmesini sağladı. ⁴⁵⁸

ABD Tahran Büyükelçiliği’nin işgali, onlarca ABD diplomatının rehin alınması, rehine olayının Ayetullah Humeyni tarafından açık bir şekilde onaylanması ve krizin 444 gün uzaması, İİC’ne karşı olumlu ve olumsuz tepkileri yağdırdı. Bir tarafta aşırı sol ve İslamcı gruplar bu olayı Amerik Emperyalizmi için büyük bir hezimet olarak gösterirken öbür tarafta, birçok devlet, uluslararası kurum ve haber ajansları, İran devletini en sert sözlerle kınamaya başladılar.

Rehine krizi döneminde, ABD siyasi, ekonomik, hukuki ve hatta askeri hamlelerle karşılık verdi. Beyaz Saray uluslararası hukuk çerçevesinde 9 Kasım’da rehine krizini acil bir sorun olarak, BM Güvenlik Konseyi’ne ve 25 Kasım’da Genel Sekretere taşıdı. 4 gün sonra ise ABD, sorunu tek taraflı bir dilekçe ile Uluslararası Adalet Divanı (UAD) yargıçlarına sundu. Aynı gün, geçici koruma tedbiri kararı isteğinde de bulundu. ⁴⁵⁹

ABD 7 Nisan 1980’de İİC ile ilişkilerini kesti. Beyaz Saray’ın isteği üzere 22 Nisan’da ise, Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun üye ülkeleri, yemek ürünleri ve medikal malzemeler haricinde İran’a karşı yaptırım uygulamasını başlattı.

12 Kasım 1979 tarihinde ABD İran’dan petrol ithalatını durdurdu ve İran’a silah satışı yasağı getirdi. Bir gün sonra ABD Hazine Bakanlığı, İran’ın Amerikan bankalarındaki on milyarlarca dolar varlıklarını süresiz bloke etti. Rehine Krizi’nden

457 Devrimin zaferinin ardından İslami Cumhuriyet Partisi 20 Mart 1979 tarihinde kuruldu. Partinin Kurucularının adları şöyledir: Mohammad Hüseyni Beheşti, Ebdulkarim Musavi Erdebili, Ekbar Haşemi Refsencani, Ali Hüseyni Hamaney ve Mohammad Cevad Bahuner. İslami Cumhuriyet Partisi 1 Haziran 1987 tarihinde kapatıldı.

458 Milani, a.g.e., s.309-310.

459 Ergüven, Nasıh Sarp, Uluslararası Hukukta Diplomatik Ayrıcalıklar, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2008., S.111.

sonra başlatılmış olan ekonomik yaptırımlar, bugüne dek çeşitli şekillerde devam etmektedir.⁴⁶⁰

Şah’ın iade edilmemesi ve İran’ın Amerikan bankalarında bulunan varlıklarının serbest bırakılmaması, Rehine Krizi’nin uzamasına ve ABD tarafından askeri seçeneklerin bile dikkate alınmasına neden oldu.

Jimmy Carter⁴⁶¹ ABD Cumhurbaşkanı, rehinelerin diplomatik kanallardan kurtarılmaması ardından, ABD Ordusu’nun Özel Kuvvetler Birimini, İran’a karşı bir komando operasyonunu gerçekleştirmesi için görevlendirdi. Bu operasyon doğrultusunda ABD’li rehinelerin salıverilmesi ve ülkelerine götürülmesi hedeflenmişti.

24 Nisan 1980 tarihinde ‘Kartal Pençesi Operasyonu’ İran’a karşı yapıldı ve Horsan Eyaleti’nin Tebes kentinin çöllerinde, büyük bir başarısızlıkla sonuçlandı.⁴⁶² Rehine Krizi’nin uzaması ve başarısız Tebes Operasyonu, ABD’de büyük bir olumsuz yankı uyandırdı ve Carter’ı, ABD’nin 9 Kasım’daki cumhurbaşkanlığı seçimlerinde kayba uğrattı.

Ronald Reagan⁴⁶³’in ABD’nin cumhurbaşkanlığı seçimlerindeki zafer kazanma ihtimalinden endişe duyan Benisedr, Ayetullah Humeyni’i Amerikan rehinelerini

460 Ahmed Alevi, Rehine Krizi’nin İran Ekonomisine Etkileri, VOA, 3 Kasım, 2011., 2011, https://ir.voanews.com/a/iranecon-03nov11-133180888/144683.html (E.T.14.02.2019).

461 1 Ekim 1924 tarihinde ABD’nin Georgia Eyaletinde doğdu.1977-1981 yılları arasında ABD cumhurbaşkanlığını yaptı. Carter, 2002 yılında Nobel Barış Ödülü’nü kazanmıştır.

462 24 Nisan’da Umman Deniz’inden havalanan 6 uçak ve 8 helikopter, doksan askerden oluşan bir ekip Tahran’da 53 rehineyi serbest bırakmak için İran’ın hava sahasına girdi. Operasyon sırasında, İran hava sahasına girerken, Kerman ilinin Raver kentine yakın bir çöllük bölgede, bir helikopterde teknik bir arıza yaşadı, bu helikopter zorunlu iniş yaptı. İniş yapan helikopterin yolcuları başka bir helikoptere transfer edildi. İkinci helikopter de teknik bir arıza yaşadı ve bölgede bırakıldı. Böylece 6 uçak ve 6 helikopter gecenin karanlığında Tebes kentinin uzak çöllerine indi. Yakıt ikmali esnasında, bir başka helikopter daha arıza yaptı. Böylece operasyon henüz başlamamışken 3 helikopter ABD askerlerine kaybedildi. Operasyon üssü ile iletişim kurulduktan sonra ABD Başkanı Carter, askerlere geri dönme emri verdi. Bu geri dönüş emrinin nedeni henüz netlik kazanamamıştır. Bazıları teknik sorunları ve bazıları da Rusya’nın tehdidi olarak yorumlamak istemektedir. Uçakların ve helikopterlerin yükselişi anında, beklenmedik bir kum fırtınası başladı. Görüş mesafesinin azaldığı için bir C-130 uçağı bir CH-53 helikopter ile çarpıştı ve bu çarpışma sonucu 8 ABD askeri yanarak can verdi ve 4 helikopter sağlam olarak yerde bırakıldı.

463 ABD’nin 40. Cumhurbaşkanı, görev süresi: 20 Ocak 1981- 20 Ocak 1989, (1911,6 Şubat, Tampico, Illinois, ABD- 2004, 5 Haziran, Bel Air, Los Angeles, California, ABD).

İran’da tutmaya devam etmenin tehlikeli olduğuna ikna etmeye çalıştı. Bu durumda Carter, seçimlerden önce rehineleri serbest bırakmazsa, dünya ölçeğinde feci sonuçları olan Reagan'ın seçileceğini bildirmeye çalıştı. Ayetullah Humeyni konunun çözümünü sürekli olarak oyaladı ve böylece ABD seçiminden önce sorunun çözülmesi için bir karar vermedi. Benisedr’in dediğin göre Ayetullah Humeyni, konuyla ilgili fikrini kırk defadan fazla değiştirdi.⁴⁶⁴

1980 yılının Haziran ayında Ayetullah Humeyni, Amerikan rehineleri hakkında İran İslam Şura Meclisi’ne bir mektup göndererek, bu konuda meclisin kararını istedi.

Aynı dönemde, İİC hükümeti, ABD hükümeti ile görüşmelerde bulunuyordu. İki ülke arasındaki siyasi ilişkilerin kesildiği için Cezayir hükümeti, İİC’nin çıkarlarının koruyucusu olarak başlattığı arabuluculuk faaliyeti ile beraber nihai bir anlaşmaya ulaşma çabasındaydı. Rehine Krizi’ni sonlandırmak için İran ve ABD yetkilileri 19 Ocak 1981’de 3 belgeden oluşan Cezayir Anlaşması’nı imzaladılar.⁴⁶⁵ Bu Anlaşmaya göre ABD, imza tarihinden sonra İran’ın iç işlerine doğrudan ya da dolaylı veya politik ya da askeri olarak müdahale etmemesine dair söz verdi.⁴⁶⁶ Sonunda İran İslami Şura Meclisi’nin oyu ile, Cezayir Anlaşması, bazı kasıtlı aksaklıklara birlikte onaylandı ve sonuç olarak, 52 ABD’li rehine diplomat, 20 Ocak 1981 tarihinde, 444 gün rehin tutulmaktan sonra İran’dan ayrıldı.

Rehine Krizi, Ayetullah Humeyni’nin görüşleri doğrultusunda onaylandı, uluslararası hukuk ilkelerini çiğnedi, İran’ın imajını dünyada alt üst etti, İran ulusal çıkarlarını zedeledi ve bir dizi ucu açık gerginlikler ve yaptırımları bugüne dek arkasında sürekledi. Bu olay sadece Velayet-i Fakih’in aşırı görüşlerinden beslenen İran

464 Delkhasteh, Mahmood, İslamic Discourses of Power and Freedom in the Iranian Revolution, 1979-81, London, London School of Economics and Political Science, ProQuest Publisher, 2007, s.214.

465 Mohebbi, Mohsen, Cezayir Bildirileri (ریازجلا ياه هینایب), Tahran, Hayyam Yayınevi,1999, s. 265.

466 M. McGreevey, Robert, The Iranian Crisis and U.S. Law, Northwestern Journal of International Law

& Business, C. 2, S. 2, Güz,1980, s. 447.

İslam Cumhuriyeti Rejimi’ni, iç ve dış rakipleri karşısında güçlendirdi. Rehine Krizi, siyasi, ekonomik ve askeri tartışmalar, yaptırımlar ve önemlerin yanısıra, uluslararası hukuk zemininde, önemli bir hukuki sürece de sahne oldu.

ABD ile İran devletleri, Viyana Diplomatik İlişkileri Sözleşmesi (VDİS)⁴⁶⁷, Viyana Konsolosluk İlişkileri Sözleşmesi (VKİS)⁴⁶⁸, (uyuşmazlıkların zorunlu çözümünü düzenleyen bu sözleşmelerin) Ek Protokolleri⁴⁶⁹ ve ayrıca Dostluk, Ekonomik İlişkiler ve Konsolosluk Hakları Anlaşmasını⁴⁷⁰ kabul etmişlerdi. ⁴⁷¹ Bu doğrultuda ABD yeni bir girişimde bulunarak Uluslararası Adalet Divanı’nda Dava Açmıştır. ABD ile İran, BM üyesi olmaları nedeniyle, UAD statüsüne taraftır. Ayrıca bu devletler, Divan’ın zorunlu yargı yetkisini yürürlükte olan, 1961 VDİS⁴⁷², 1963 VKİS, uyuşmazlıkların zorunlu çözümünü düzenleyen bu sözleşmelerin Ek Protokolleri ile Dostluk Anlaşması’nı kabul etmişlerdir. ⁴⁷³

1961 VDİS’nin Uyuşmazlıkların Zorunlu Çözümüne İlişkin Ek Protokolü madde 1 hükmü, ilgili sözleşmenin uygulanması ve yorumlanmasına ilişkin uyuşmazlıklarda, Divanı’nın zorunlu yargı yetkisinin varlığını düzenlemiştir. İlgili uyuşmazlığın protokole taraf olma şartıyla ve uyuşmazlık tarafı devletlerden herhangi birinin

467 Viyana Diplomasi İlişkileri Sözleşmesi, 14 Nisan 1961 tarihinde kabul edilmiş̧ ve 24 Haziran 1964’te yürürlüğe girmiştir.

468 Bu sözleşme ve onun iki ek protokolü, ABD tarafından, 29 Haziran 1961 yılında imzalamış ve 13 Kasım 1972’de onaylanmıştır. İran Senatosu tarafından 6 Ocak 1975’te ve 23 Şubat 1975’te İran Ulusal Meclisi’nde kabul edildi ve 6 Mart 1975’te Mohammad Reza Şah Pehlevi tarafından imzalandı.

469 ABD 3 Ekim 2018 tarihinde Konsolosluk İlişkilerinin Ek Protokolü’nden çekildi.

470 İran’da kısaca Meveddet (dostluk) Anlaşması adi ile tanımlanan bu anlaşma 15 Agustus 1955 tarihinde Tahran’da ABD ve İran devleti yetkilileri tarafından imzalanmıştır., http://rc.majlis.ir/fa/law/show/94974 (E.T.17.02.2019).

471 ABD 3 Ekim 2018 tarihinde Dostluk Anlaşması’ndan çekildi.

472 18 Nisan 1961 tarihinde Viyana’da İran devleti temsilcisi tarafından imzalanmıştır.

473 Ergüven, a.g.e., s.112.

başvurusu ile Divan önüne taşınabileceği maddenin devamında belirtilmiştir.⁴⁷⁴ UAD, 24 Mayıs 1980 tarihli Kararında şöyle hüküm vermiştir;

- İran devleti, Divan’ın Kararında açıkladığı eylemleri sebebi ile yürürlükte olan uluslararası anlaşmalar ve uluslararası hukukun genel ilkeleri bağlamında ABD’ye karşı olan yükümlülüklerini ihlal etmiştir.

-Söz konusu bu yükümlülüklerin ihlali, İran devletinin ABD’ye karsı uluslararası hukuktan kaynaklanan sorumluluğunu doğurur.

- İran, 4 Kasım 1979 ve devamında gerçekleşen olaylardan dolayı meydana gelen durumu düzeltmek için lazımlı tüm adımları atmalıdır. Bunun için; rehin tutulmakta olan diplomasi temsilcilerini, konsolosluk personelini, maslahatgüzarları derhal serbest bırakmalı ve bu kişiler için üçüncü devletin uhdesini temin etmelidir.

Ayrıca yukarıda denilen kişilerin İran’ı terk etmesi için gerekli olanakların varlığını tezmin etmelidir. ABD Tahran Büyükelçiliği’nin, arşivlerinin ve binalarının nezaretinin üçüncü bir devletin üzerine tevdiini sağlamalıdır.

-ABD diplomasi temsilcileri ve konsolosluk personelinden hiç kimse adli takibata maruz bırakılamaz ve tanıklık yapmaya zorlanamaz.


-İran, ABD’ye karşı 4 Kasım 1979 ve devamında meydana gelen olaylar nedeniyle gerçekleşen zararı tezmin etmek yükümlülüğü altındadır.

- Uyuşmazlık tarafı devletlerin söz konusu tazminat miktarı ve biçimi konusunda anlaşamamaları halinde, Divan tazminat miktarının belirlenmesi için lazımlı olan ilekeler başvuracaktır, hükümlerine yer vermiştir.⁴⁷⁵

474 a.g.e., s.113.

475 a.g.e., s.119.

Rehine Krizi’nde bir dizi uluslararası hukuk ihlali vuku bulmuştur. 1961 VDİS ve 1963 VKİS’ye göre uygulanan uluslararası hukukta gönderen devletin diploması

Rehine Krizi’nde bir dizi uluslararası hukuk ihlali vuku bulmuştur. 1961 VDİS ve 1963 VKİS’ye göre uygulanan uluslararası hukukta gönderen devletin diploması