İptal Kararı Geçmişe Etkilidir

Genel olarak hukuki işlemler, hukuki sonuç doğurmak amacıyla yapılan irade açıklamalarıdır. Kamu hukuku işlemlerinin büyük kısmını oluşturan idari işlemler, idare işlevinin yerine getirilmesi amacıyla ve kamu gücü kullanılarak yapılan işlemlerdir58

. Doğdukları tarihten itibaren etki yaratır, yargısal kararlardan farklı olarak geçmişe etki etmeyip geleceğe yönelik yeni bir durum yaratırlar59

.

İptal kararı ile hukuka aykırı olarak tesis edilen işlemin varlığı sona ermektedir. Bu sona erme hangi tarihten itibaren geçerlidir? İptal kararının verildiği tarihten mi, yoksa işlemin tesis edildiği tarihten itibaren mi? İptal kararları geriye yürür, yani iptal edilen işlem kararın verildiği tarihten itibaren değil, işlemin tesis edildiği tarihten itibaren ortadan kalkmış olur60

.

56 _{Uler, s. 15}

57 _{Çağlayan, s. 126} 58

Günday, Metin. (2003). İdare Hukuku, s. 109.

59 _{Onar, s. 1791}

60 _{Sarıca, İdari Kaza, s. 118 vd; Onar, s. 1790 vd; Gözübüyük, Yönetsel Yargı, s. 248; Uler, s. 16 vd.;}

Altay, s. 12; Çağlayan, s. 127; Mumcu, Uğur. Türk Hukukunda İptal Kararlarının Yerine Getirilmesi ve Sorumluluk, AÜHFD, C. XVII, 1970, S. 3-4, s. 105

İptal kararları geçmişe etkili hüküm doğurur. Bu özellik iptal edilen kararın hiç tesis edilmemiş, hiç doğmamış gibi sonuç doğurmasını sağlar. Bunun sonucu olarak örneğin bir kararın kaldırılması veya daha önce tesis edilmiş bir kararın geri alınmasına ilişkin kararın iptali kaldırılan veya geri alınan kararın tekrar canlanmasına neden olur.

Görevden almaya ilişkin kararın iptali görevden alınan kamu görevlisine görevden alınmadan önce işgal ettiği makama tekrar dönme hakkı tanır ve ayrıca idareye sadece ilgilinin göreve dönmesini sağlama değil, aynı zamanda alacağı geçmişe etkili bir seri kararlarla kariyerini yeniden görevden alma kararı olmasaydı ne durumda olacaksa o duruma getirme yükümlülüğü yükler. Ancak tamamıyla ortadan kaldırılsa bile yargıcın ancak birtakım hususların oluşmasını engelleyebileceğinin kabulü gerekir. İdari yargı yerleri verdikleri iptal kararlarının bu anlamda etki doğurmasını sağlamaya gayret göstermektedirler. Geçmişe etkili olmanın sonuçların kaldırılması anlamına gelmesi yargı kararlarıyla özellikle kamu hizmetinin sürekliliği ve hukuki güvenliğin emrediciliği ile sınırlandırılmaya çalışılmaktadır61

.

Danıştay kararlarında da iptal kararlarının geçmişe etkili olduğu konusunda içtihat oluştuğu görülmektedir; “...iptal hükümlerinin davanın tevcih edildiği idari muamele ve kararın ittihaz edildiği tarihe kadar tesirde bulunması... hukuku idarenin maruf bir kaidesidir...”62

.

İptal kararlarının geriye yürümesi ilkesinin sonuçlarını şu şekilde sıralayabiliriz.

1.3.2.1. İptal Kararı ile İşlemden Önceki Duruma Geri Gelinir

Sakat işlem, hukuk düzeninde hukuka aykırı bir durum meydana getirmiştir. İptal kararı, bu hukuka aykırı işlemi, yapıldığı tarihten itibaren ortadan kaldırır. Hukuka aykırı işlem ortadan kalkınca, hukuka aykırı olmayan, yani sakat işlemin yapılmasından önceki duruma dönülmüş olunur, ya da dönülmelidir63

.

61 _{Atay, İptal Davasının Nitelikleri}

62 _{Danıştay DDGK, T. 25.1.1938, E:1937/202, K:1938/14, DKD, S. 3, s. 46; Danıştay l. D. T.}

10.07.1985, E:1985/144, K:1985/156, Danıştay Dergisi, S. 62-63, s. 95

63

İdari işlemin iptali ile işlemden önceki duruma geri dönüleceğine ilişkin Danıştay64

bir kararında “... İdare Hukuku kurallarına göre, iptal davaları incelenirken,

iptali istenilen işlemin tesis edildiği andaki durum yargılanır ve iptal kararı, idari işlemin tesis edildiği tarihten itibaren ortadan kaldırır. Çünkü sakat bir idari işlemin hukuk düzenine girmesi ile hukuka aykırı bir durum doğar. Bu durumun giderilmesi için iptal kararı hukuken sakat idari işlemi geriye yürür bir biçimde ortadan kaldırır ve hukuka aykırı işlem yapılmasından önceki duruma dönülür...” şeklinde hüküm

kurmuştur.

Kişilere yasak getiren bir idari işlem iptal edilince yasaktan önceki durum kendiliğinden geri gelmiş olur. İdareye düşen yükümlülük, artık yasağı uygulamamaktır. Düzenleyici bir işlem iptalinde ise, düzenleyici işlemden önceki durum kendiliğinden geri gelmiş olur. İdareye düşen görev, artık bu düzenleyici işlemi uygulamamaktır65

. Geri dönüşün ne zaman kendiliğinden olabileceği ve ne zaman idarenin karışması ile iptalden beklenen sonucun gerçekleşeceği konusunda kesin kural koyma olanağı yoktur. Çok genel bir biçimde idarenin yalnızca hareketsiz kalmasının yeterli olduğu durumlarda, önceki duruma dönüş kendiliğindendir denilebilir. İlke, kendiliğinden olsun ya da olmasın hukuka aykırı olmayan eski durumun geri gelmesidir. Geri dönüşün kendiliğinden olmadığı hallerde idarenin yapması gereken iptal kararına uygun davranması ve yeni kararlarını da bu yönde almasıdır66

.

Eski durumun geri gelmesine fiili ya da hukuki engeller varsa, yönetim, bu engelleri kaldırmak için gereken işlemleri yapmak, bu da yeterli değilse, davacının (ilgilinin) durumunu düzeltmek için gereken önlemleri almakla hukuken yükümlüdür67

. Ancak iptal kararından sonra, idare yeni işlem ve eylemler yapmak durumunda ise, bunları iptal kararı doğrultusunda ve ona uygun olarak yapmak zorundadır68

.

64 _{Danıştay DDGK, T. 30.09.1994, E.1993/247, K.1994/559, Danıştay Dergisi, S.90, s. 213} 65

Çağlayan, s. 130-131

66 _{Uler, s. 27}

67 _{Gözübüyük, Yönetsel Yargı, s. 248}

68 _{Danıştay 5. D, T. 4.11.1968, E:1965/1059, E:1968/3803, DKD, S. 54-55, s. 263; Danıştay 5.D, T.}

1.3.2.2. İptal Edilen İşlem Hiç Yapılmamış Sayılır

İptal davasında, idari işlemin iptal edilmesi halinde, iptal edilen hukuki işlem ve bu işlemle ortaya çıkmış bulunan hukuki sonuçlar birlikte ortadan kalkar69

.

İdari işlem iptal edilince, ister kendiliğinden, isterse idarenin müdahalesi ile olsun, eski durumun geri gelmesi her zaman yeterli olmaz. İptal kararı ile eski durumun geri gelmesi, ilgilinin uğradığı kayıpları tam olarak karşılayamayabilir. Örneğin, görevden uzaklaştırma işlemi iptal edilip ilgilinin görevine dönmesi, eski durumun geri gelmesidir. Fakat bu yeterli değildir. İlgilinin görev dışında geçirdiği sürede mahrum kaldığı hak ve menfaatlerinin de karşılanması gerekir. İşte bu hak ve menfaatlerin karşılanması için “iptal edilen işlemin hiç yapılmamış sayılması” ilkesi benimsenmiştir70_{. Türk hukukunda da, iptal kararının, işlemin yapıldığı tarihe kadar}

geriye yürüyeceği ve işlemin hiç yapılmamış gibi sonuç doğuracağı kabul edilmektedir71. Danıştay’ın da görüşü bu yöndedir: “...iptal hükmü makabline şamil ve müteveccih bulunduğu muamelenin vaki olmamış telakki edilmesini icap ettirdiği, idare hukukunun umumi prensipleri iktizasındandır...”72

.

1.3.2.3. İptal Davasında İşlemin Yapıldığı Zamandaki Durum Yargılanır

İdari işlemin hukuka uygunluğu, işlemin yapıldığı tarihteki hukuki duruma göre değerlendirilmektedir73_{. İdari işlemdeki sakatlığı saptayan iptal kararı, işlemi geriye}

etkili şekilde (tesis olunduğu tarihe gidilecek şekilde) ortadan kaldırır. İptal kararında saptanan, önceden, yani işlemin tesisi anında var olan bir sakatlıktır74

.

Bu sebeple işlemin uygulanmış olması, işlemin geri alınmış, değiştirilmiş veya kaldırılmış olması, statüden ayrılmış olunması iptal davasının görülmesini engellemez. Bu durum iptal davasının objektif niteliğinin bir sonucudur75

.

69 _{Gökalp, Ali Sıtkı, (1968). İptal Davaları, Yüzyıl Boyunca Danıştay, s. 467} 70 _{Uler, s. 29}

71

Uler, s. 29

72 _{Danıştay 8. D, T. 10.11.1961, E:1960/8352, K:1961/3703, bkz. Çağlayan, s. 133} 73 _{Gözübüyük ve Tan, İdari Yargılama, s. 455}

74 _{Uler, s. 29} 75

İptal davalarında, idari işlemin doğumu (tesisi) anındaki durum yargılanır. Bu sebeple sakat işlem dolayısıyla ortaya çıkmış bulunan hukuka aykırılıkların düzeltilmesi, sakat işlemin iptal kararının geriye yürümesi sonucunu doğurur, iptal kararını yerine getirecek olan idarenin iptal kararı üzerine “sakat işlem yapılmadan önceki hukuki durumun geri gelmiş olacağı” “sakat işlemin hiç yapılmamış sayılacağı” hususlarını göz önünde tutması gerekmektedir76

.