İnsanın Öfkelenmesi

İnsanın temel psikolojik özelliklerinden biri olan “öfke” ve “kızgınlık” kelimelerinin Arapçadaki karşılıkları “gazab”-"ﺐﻀﻏ" ve “gayz”- "ﻆﻴﻏ" kelimeleridir. “Şiddet” ve “gılzet” kelimeleri de asıl anlamlar yanında dolaylı yoldan öfke anlamını ifade için kullanılmaktadır.774 Gazabın mekânı kalptir. Gazap intikam duygusuna kapılan kalbin kanının galeyana gelmesidir.775 Pek çok davranışa kaynaklık eden gazap duygusu rıza ve hilm kavramlarının karşıtıdır.776 İsfehani, gazab fiilinin Allah’a nispet edilmesi halinde bundan intikam kastedildiğini söylemiştir.777 Kur’an’da gazab kelimesiyle aynı veya yakın anlamda olmak üzere “sehat” ve türevleri de kullanılmıştır. Sehat ve suht, cezayı gerekli kılan şiddetli gazap demektir. Bu fiilin Allah’a nispet edilmesi O’nun azabı indirmesi demektir.778

Gayz, gazaptan daha şiddetli bir duygudur. Kalpteki kanın harekete geçmesinden dolayı insanda oluşan hararet ve hiddettir.779 Gayz, gazabın aslı olmakla beraber gazabın arkasında intikam isteği olmasından dolayı ayrışırlar. Gazabın etkisi -elde olmayarak- yüz, el, ayak gibi organlarda görünür. Gayz ise yalnız kalpte kalabilir özelliktedir.780

Gazali, “gazab” kuvvetinin ilk olarak galeyana gelmesinin gelecek tehlikeleri önleme amacı taşıdığını söyler. Ona göre tehlike anı gerçekleştikten sonra iş onların 772 Bkz. 17/İsrâ, 36. 773 49/Hucurât, 12. 774

Hayati Aydın, Kur’an’da İnsan Psikolojisi, s. 113-114.

775

Ragıb el-İsfehânî, Müfredâtu Elfazi’l-Kur’ani’l-Kerim, “g-z-b” md., s.378.

776

Mustafa Çağrıcı, Gazap, DİA, XIII, 436.

777

Ragıb el-İsfehânî, Müfredâtu Elfazi’l-Kur’ani’l-Kerim, s.378. bu anlamdaki ayetler için bkz. Bkz. 1/Fâtiha, 7; 2/Bakara, 90; 3Âli İmrân, 112; 20/Tâhâ, 81; 58/Mücadele, 14.

778

Ragıb el-İsfehânî, Müfredâtu Elfazi’l-Kur’ani’l-Kerim, “s-h-t” md., s. 244.

779

Ragıb el-İsfehânî, a.g.e., s.385.

780

giderilmesine ve intikam alınması aşamasına geçer. Bu anlamda intikam gazabın arzu ettiği gıdadır. Çünkü gazap duyan kişi intikamdan zevk alır ve ancak ondan sonra sükûnete kavuşur.781

Öfke kontrollü olmadığı ve yerli yerince kullanılmadığı zaman zararlı bir hal alır. Çünkü o, gücünü gösterme ve başkalarını alt etme çabasının tipik bir örneğini teşkil eder. Konuya daha derinden bakılırsa bu duygunun da bir tür aşağılık duygusundan ileri geldiği görülecektir. Öfke sırasında aşağılık duygularının ve üstün olma çabasının derecelerini açıkça görülebilmek mümkündür.782 En belirgin biçimde öfkeyi inatçı, zalim ve zorbaların içlerinde gömülü halde bulunan “kibir” meydana çıkarır.783

Diğer fıtri duyguların bir benzeri olarak öfke mutlak anlamda kötü olmayıp insanın yararını gözeten bir amaç için insana verilmiş güçtür. Dolayısıyla öfke insanın nefsini korumaya yönelik önemli fonksiyonları yerine getiren tepkisel kuvvettir. İnsan öfkelendiği zaman hemen korunmaya geçer ve kas hareketleri gerilir.784

İslam davetinin yayılması sürecinde kâfirlerin saldırılarına karşı koyma ve bu eylemin son aşaması cihad desteğini öfkeden almıştır.785 Fıtrat itibariyle insanlarda gazabın üç derecesi vardır. Bunların aşırı olanı (ifrat), geri noktası (tefrit) ve orta noktası vardır. Aşırı gerilik anlamına gelen tefrit, gazap kuvvetin ya tamamen kaybolması veya zayıf kalması halidir. Bu tip insanlar kınanırlar ve “hamiyetsiz” olarak nitelendirilirler. Nitekim Allah Hz. Peygamberin ashabını övmüştür. Çünkü onlar dinlerinin izzetini korumak ve davalarının yüceliğini göstermek amacıyla kâfirlere karşı şiddet göstermişler ve izzet duygularını takınmışlardır.786

Gazabın aşırı derecesi, gazab sıfatının galeyana gelip aklın hâkimiyetinden çıkmasıdır. Bu durumda bulunan insanda denge kaybolur. Basiret duygusu gider. İrade ve düşünceden eser kalmaz. Artık öğüt ve nasihat aşaması da çoktan geçmiştir.

781

Gazali, Gazali, İhyau Ulumi’d-Din, III, 376.

782

Alfred Adler, İnsan Tabiatını Tanıma, s. 423-424.

783

Gazali, İhyau Ulumi’d-Din, III, 369.

784

M. Osman Necati, Kur’an ve Psikoloji, s. 64.

785

Bkz. 9/Tevbe, 123; 66/Tahrîm, 9. ayetlerin açılımı için bkz. M. Osman Necati, a.g.e., s. 64.

786

İnsandaki gazab ya hiç engellenmediğinde ya da çevreden sürekli olumlu tepkiler aldığında iyi bir şey olduğu düşüncesi yerleşir ve huy haline dönüşür. 787 İnsanda övülen ve olması gereken gazab akıl ve dinin kontrolünde gelişmiş olan ve zamanı gelince onların direktifini bekleyen gazaptır. Dolayısıyla insan yumuşaklığın icap ettirdiği yerlerde gazabını yenebilmeli hamiyetin icap ettirdiği yerlerde cesaretini ortaya koyabilmeli ve bu şekilde orta hali bulabilmelidir788

Öfkenin uzun süre devam etmesi kin (hıkd- ﺪﻘﺣ) denilen ruhsal zaafa sebep olur.789 Kin düşmanca tavır takınan ve öfkesi dindirilememiş insana mahsus bir özelliktir. Bir insanın kin tutma ve huysuzluk derecesi o insanın kişiliğinin iyi bir göstergesi sayılmaktadır. Bunun bilinmesi insanın ruh yapısını tanımayı da kolaylaştıracaktır.

Kindarlık ve hainlik kişiliğe belirli bir renk verir. Üstelik kin bir insanın başkalarıyla her türlü ilişki kurma imkânını ortadan kaldıracak kadar etkin bir rol oynayabilir.790 Gazab ve kızgınlık anında insanın dış görüntüsü, yüz şekli ve rengi değişir. Dolayısıyla iç dışa yansır.791

Gazabın Allah’a isnat edildiği yerlerde, Allah’ın öfkesini gerektiren davranışlar da anlaşılmış olur. Allah’a isyan edip O’ndan başkasına tapma792 başta olmak üzere dinden dönme,793 kasten bir mü’minin canına kıyma,794 savaş meydanından kaçma,795 Allah’ın gazabına sebep olan eylemlerdir. Yahudilerin, Allah ile yaptıkları ahitleri bozmaları,796 hasetleri sebebiyle Kur’an’a inanmamaları,797 buzağıya tapmaları, Allah’ın nimetini beğenmemeleri, haksız olarak peygamberi öldürmeleri, isyanları, haddi aşmaları, onların gazaba uğramalarının başlıca sebepleridir. Bu yüzden onlar Allah’ın lanetine uğramışlar,

787

Gazali, İhyau Ulumi’d-Din, III, 376, 377.

788

Gazali, İhyau Ulumi’d-Din, III, 377, 379.

789

Hayati Aydın, Kur’an’da İnsan Psikolojisi, s. 115.

790

Alfred Adler, İnsan Tabiatını Tanıma, s. 374, 375.

791

Gazali, İhyau Ulumi’d-Din, III, 378.

792 7/A’raf, 71. 793 16/Nahl, 106. 794 4/Nisâ, 93. 795 8/Enfâl, 16 796 2/Bakara, 83. 797 2/Bakara, 89-90.

zillet ve meskenet damgasıyla damgalanmışlardır.798 Asırlarca yoksulluk ve sıkıntı içinde yaşamışlar, pek çok eziyet ve sürgüne maruz kalmışlardır.799

Müminlere gelince onlar Allah’ın gazabına uğrayanları dost edinmekten men edilmişlerdir.800 Kur’an’da Allah hakkında kötü zanda bulunan münafık ve müşriklerin Allah’ın lanetine uğradığı belirtilmektedir.801 Müminlerin yapmayacakları şeyleri söylemeleri802 -bu anlamda, söz verip yapmamak buna dâhil olabilir- Allah’ın gazabına sebep olan hal ve hareketlerdir.

Bir de öfkenin yer değiştirmesi olayı vardır. İnsan herhangi bir şahsa kızdığında bazı çekincelerden dolayı öfkesini ona doğru aksettirmekten korkar. Böylesi durumlarda öfke başka şahıslara yönlendirilir. Ya da maddi unsurlara yönlendirilerek onlara hasar vermek cihetine gidilebilir. İnsan bazen öfkesini doğrudan kendine de yönlendirmekte ve kendine zarar verebilmektedir. Bu durum Psikolojide “yer değiştirme/aktarım” diye ifade edilir.803

Kur’an’da kin ve öfke duygularının ahirette olmayacağı bildirilir: “Biz onların göğüslerindeki kini söküp attık, onlar artık köşkler üzerinde karşı karşıya oturan kardeşler olacaklar”804 ayetinden, kin duygusunun merkezinin göğüs olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca önceden düşman olan insanların sonraları kardeş olması gibi kökten değişim kinin yok edilmesine bağlıdır. Buradan sosyolojik değişimin psikolojik değişimden geçtiği de anlaşılmış oluyor. Kin, insanda kibri doğurur. Kin giderse yerini kardeşlik ve alçakgönüllülük alır. Bunların toplamı da kültürel kardeşliği tesis eder.805 Bir toplumda güven ve huzuru zedeleyen sebeplerden biri, o toplumdaki kin ve nefrettir. Sevgi ve saygının bulunmadığı bir toplumda güven ve asayişten bahsedilemez. Gazap ateşi kuvvetlenip alevlendiği zaman akıl işlemez olur.

798

2/Bakara, 61; 3/Âli İmrân, 112; 58/Mücadele, 14.

799 17/İsra, 7. 800 60/Mümtehine, 13. 801 48/Feth, 6. 802 61/ Saff, 2,3. 803

Gazali, İhyau Ulumi’d-Din, III, 376- 378; M. Osman Necati, Kur’an ve Psikoloji, s. 66. Bu olaya, Psikoloji’de yer değiştirme/aktarım denir. Hz. Musa’nın kavmine öfkelendiği zaman, kardeşi Hz. Harun’a yönelip sakalından tutarak onu paylaması, Psikolojide öfkenin yer değiştirmesine örnek olarak verilebilir. Bkz. M. Osman Necati, Kur’an ve Psikoloji, s. 65.

804

15/Hicr, 47. Ayrıca bkz. 7/A‘râf, 43.

805

Bayraktar Bayraklı, Kur’an’da Değişim, Gelişme ve Kalite Kavramları, s. 136-137. Krş. Rasul Ertuğrul, Kur’an’a Göre İnsanın Psiko-Sosyal Açıdan Değerlendirilmesi, 139, 141.

Sağlıklı bir tavır sergilenemez. Kızgınlık anında kanın kaynaması ile beyni kara bulutlar kaplar. Duyu organlarının işleyişi bozulur.806 Şiddetli öfke anında insan sağlıklı düşünce yeteneğini kaybeder. Sonradan pişman olunan, belki zararı yıllarca telafi edilemeyen nice fiiller ilk öfke anında yapılmaktadır. İşi öfke anına getirmeden bir şeyler yapmalıdır.807 Daha küçük yaşlardan itibaren öfkeyi yenmenin çareleri aranmalı, öfkeyi kontrol eğitimi yapılmalıdır. Kin ve gazabın sebep olduğu kötülüklerin insanı ne durumlara düşürebileceği sürekli hatırlatılmalıdır.