Halife ve Halifelik

Meşhur Âdem kıssasında Allah, yeryüzünde bir halife kılacağını/yaratacağını bildirmiştir. 186 Halife olacak varlığın insan olduğu konusunda bir ihtilaf yoktur. Bütün mesele halifenin konumu ve bu varlığın kime halife olacağıdır. Bunun için halife kelimesinin anlamına bakalım.

Halife, ön tarafın zıddı olan arka kelimesine (ﻒﻠﺧ ) dayanmaktadır.187 Bu kelimenin geçtiği Bakara suresinde: "ﻢﻬﻔﻠﺧ ﺎﻣو ﻢﻫﺪﻳا ﻦﻴﺑ ﺎﻣ ﻢﻠﻌﻳ"-“Allah onların

önlerindekini de arkalarındakini de (yaptıklarını da yapacaklarını da) bilir”

buyrulmaktadır.188

Halife, (ﺔﻔﻴﻠﺧ bir konuda bir başka birisine halef olan, onun yerine geçen ) kişiye karşılık gelir. Allah, Yunus suresinde: “Nasıl amel edeceğinizi görmek için sizi onlardan (helak edilen diğer kavimlerden) sonra sizleri halifeler kıldık” 189 buyurur. Buradaki anlama göre, “sizleri onların yerine getirdik, yani onlardan sonra sizleri halifeler kıldık” demek olur. Bundan dolayı, en büyük sultana (hükümdara) halife denir. Çünkü o, öncekinin yerine geçmiştir.190 Otoriteyi ondan devralmıştır. Dolayısıyla ona göre halef olmuştur.

184 11/Hud,6. 185 10/Yunus,4. 186 2/Bakara,30. 187

Ragıb el-İsfehani, Müfredatu Elfazi’l-Kur’an, “hlf” md., s. 171.

188

2/Bakara, 255. Ayrıca bkz. 11/Ra’d, 11; 10/Yunus, 92.

189

10/Yunus, 14.

190

Humeyd kanalıyla Seleme’den, onun da İbn Abbas’tan rivayet ettiğine göre o şöyle demiştir. Halife demekle “sakin” ve “amir” kastedilmektedir. ‘Amir, orada (yeryüzünde) ikamet edecek, orayı imar edecektir. Fakat onlar sizden olmayacaktır.191 Bu rivayetlerden anlaşıldığı kadarıyla insanoğlu, birilerinin yerine geçmiştir.192

Bu defa, Beni Âdem’den önce kim vardı da onlara halife olundu sorusu gündeme gelmektedir. Kısacası Âdem kime halife olmuştur? Bu konuda çeşitli görüşler vardır. Ayrıca Âdem’in ve Cin taifesinin halifeliğine gelince burada da üç görüş vardır.

1- Bir rivayete göre, önceleri yeryüzünde cinler vardı. Orada fesat çıkardılar, kan döktüler ve helak edildiler. Âdem ve nesli onların yerine geçti. Bu görüş İbn Abbas’a dayandırılmaktadır.193

2- Âdem’den sonra nesillerin birbirlerinin arkasından gelmesi, hakkı ikame etmeleri ve yeryüzünü imar etmeleri söz konusu edilmiştir. Bu görüş, Hasan el- Basri’den nakledilmiştir.

3- Hüküm verme ve emirleri uygulamada Allah’ın halifesi anlamınadır. Bu görüş de, İbn Mesud’a nispet edilmiştir.194 Sonuçta halife, Hz. Âdem ve onun zürriyeti olmaktadır.195 Bursevi de, buradaki halifenin Âdem olduğunu söyleyenlerdendir. Ona göre Âdem cinlerin halefi olmuş ve onlardan sonra gelmiştir. Buna göre ayetin anlamı şudur: “Sizin yerinize ben Âdem’i yaratacağım ve sizi de kendi katıma yükselteceğim.196

Sa’lebi’ye (ö. 427/1035) göre halife, gidenin arkasından gelen anlamındadır. “Halife; işi amirden alıp onun uygulamasını üstlenen kişidir. Allah önce gökleri ve yeri yarattı. Sonra melekleri ve cinleri yarattı. Melekleri göklere, Cinleri de “arz”a yerleştirdi. Onlar, yeryüzünde uzun süre ibadet ettiler. Aralarında kıskançlık ve

191

Taberi, Camiu”l-Beyan, I, 450.

192

Ragıb el-isfehani’nin ifadesine göre halife, başkasının yerine geçen kişiye delalet ederken, bu kişi salihlerden olursa ona “halef” (harekeli), kötülerden olursa “half” (sakin) denmektedir. Ragıb el- İsfehani, Müfredatu Elfazi’l-Kur’an, 171. Örnek için bkz. 19/Meryem, 59.

193

Taberi, Camiu”l-Beyan, I, 199, 200.

194

İbn el-Cevzi, Zadu’l-Mesir, 1, 50;İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, I, s. 100.

195

Maverdi, en-Nüket ve’l ‘Uyun, I, 95.

196

azgınlık meydana gelince birbirleriyle savaştılar. Ortalıkta fesat çıktı. Onlara Cin dendi. Allah onlara meleklerden ordular gönderdi. Başlarında İblis vardı. Yeryüzüne indiler ve cinleri kovdular. Allah onlardan ibadetleri azalttı. Bundan dolayı yeryüzünde kalmaktan hoşlanır oldular. Allah İblis’e yerin ve yakın göğün mülkiyetini ve Cennetlerin hazinedarlığını verdi. Bir defasında yerde bir defasında gökte ve bir defasında da cennette kulluk ediyordu. Sahip olduğu bu konumdan dolayı onda kibir ve ucub arız oldu. Kendi kendine şöyle dedi: “Ben meleklerin en üstünü olduğum için Allah bunları bana verdi. Kibirlenince Allah onu o makamdan uzaklaştırdı.”197

Yapılan bu açıklamalardan insanın yeryüzüne hâkim olacağı anlaşılır. Fakat bu ayet zamanla değişik yorumlara konu olmuştur. Bu yorumlara göre Allah, insanı kendisinin halifesi yapacaktır. Yine insanın, Allah’ın sıfatlarının mazharı ( tecelli mahalli) olarak yaratıldığı şeklinde yorumlanması neredeyse gelenek haline gelmiştir. Ateş’e göre bu yorumda Tevrat’taki “Allah Âdem’i kendi suretinde yarattı” sözünün etkisi vardır. Bu yoruma göre Âdem ve zürriyeti, yeryüzünde adaletle hüküm vermede, yönetimde Allah’ın temsilcisi oldukları ve birbirlerinin ardından gelip birbirlerine halef olduklarından dolayı Âdeme ve onun soyuna halife unvanı verilmiştir.198

Olaya başka bir açıdan yaklaşarak ayetteki halifenin Âdem olduğunu ve onun Allah’ın halifesi199 olduğunu söyleyen Arslan, şu açıklamayı yapar: “Âdem gibi bir peygamberin yeryüzünü imar etmek, insanların nefislerini geliştirmek ve Allah’ın emirlerini onlara tatbik etmekle Allah’ın vekili olduğunu söylemiştir. Ona göre söz

197

Sa’lebi, el-Keşfu ve’l-Beyan an Tefsiri’l-Kur’an I, 175,176. Salebi ayrıca şöyle bir rivayet de nakleder: “Hz. Ömer, Ka’b, Selman, Talha ve Zübeyr’e halife kime dendiğini ve melikten farkının ne olduğunu sordu. Talha ve Zübeyr bilmediklerini söylediler. Selman ise şöyle dedi: “Halife, insanlar arasında adaletle hükmeden, aralarındaki dağıtımı eşit yapan kişidir. Onlara, bir adamın çocuklarına şefkatli davrandığı gibi davranan ve Allah’ın hükmü ile hükmedendir”. Ka’b buna karşılık: “Bunu benden başka bir kimsenin bildiğini tahmin etmiyordum. Demek ki Allah, Selman’ın kalbini hikmet, ilim ve adalet ile doldurmuş” dedi. Aynı konu ile ilgili olarak Za’za’nın Selman’dan yaptığı bir başka rivayet daha vardır. Buna göre Hz. Ömer kendisinin kral mı yoksa halife mi olduğunu sormuştur. Selman’ın cevabı şöyledir: “Eğer sen, Müslümanların topraklarından vergi toplar da onlardan bir dirhemini -veya daha azını ya da daha çoğunu- hakkı olmayan bir yere koyarsan sen o zaman kralsın

demektir”. Bu sözü duyan Hz. Ömer gerekli dersi almış oldu. Gözleri dolmuştu. 197 Sa’lebi, a.g.e., I,

175,176.

198

Süleyman Ateş, Kur’an Ansiklopedisi, I, 120.

199

konusu bu durum Allah’ın halifeye muhtaç olduğu anlamına gelmez. Belki halk onun feyzini kabul etmekte kusurludur. Onun emirlerini doğrudan algılayamazlar. Bu sebepledir ki Allah emrini halife vasıtasıyla göndermiştir.”200

Halifelik ile ilgili münakaşaları ele alarak değerlendiren Şimşek,201 Yunus suresinde geçen; “Yine de onu yalanladılar. Biz de hem onu hem de gemide onunla

beraber bulunanları kurtardık. Ve onları (yeryüzünde) halifeler kıldık”202 ayetiyle ilgili olarak şunları kaydeder: “Yukarıdaki ayetlerde geçen “halife” kelimesi, başkasının yürüttüğü bir işi, ondan sonra yüklenip yürüten” kişi anlamını ifade eder. Nitekim Hz. Âdem için halife kelimesinin kullanıldığı ayetin arkasından, “Allah, yerde ne varsa hepsini sizin için yarattı”203 buyrulmaktadır. Dolayısıyla Hz. Âdem’in halifeliği yeryüzünün yönetimi ve hâkimiyetiyle ilgili bir husustur.” 204

İbn Kesir’e göre “halife” sözcüğüyle, nesil nesil bir birini takip edecek ve nesillerden her birinin diğerine halef olacağı bir canlı türü kastedilmiştir. 205 Dolayısıyla Kur’an’da veya sahih herhangi bir hadiste insanın “Allah’ın halifesi” olduğuna dair bir ifadeye rastlanmamaktadır. Ayrıca bir kişi, işinde aciz olduğu zaman veya ölüm söz konusu olduğu zaman halifelik söz konusu olabilir.206

Netice itibariyle insan, ister görünmeyen varlıklar olan cinler ve melekler olsun ister yeryüzünde yaratılmış bitkiler ve hayvanlar olsun, en son yaratılan varlık olması yönüyle halifedir. Evrenin en son misafiri insandır. Ve evren onun için hazırlanmıştır.