İşletmelerde çalışanlar üzerinde oluşan işten ayrılma niyetlerinin üzerinde çalışanların; iş yaşamındaki etkilerin, bireysel özelliklerinin de iş dışı hayatıyla ilgili pek çok faktörün etkisi bulunmaktadır. İşten ayrılma niyetinin nedenleri arasında işletme içi nedenler ve işletme dışı nedenler ele alınmaktadır.
251 Neslihan Serçeoğlu vd., “İşyeri Zorbalığının İşten Ayrılma Niyeti Üzerine Etkisi: Konaklama
İşletmelerinde Çalışan Personel Üzerine Bir Araştırma, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2016, Cilt: 9, Sayı: 45, 1099-1109, s. 1099.
252 Mahmut Özdevecioğlu, “Algılanan Örgütsel Desteğin İşten Ayrılma Niyeti Üzerindeki Etkileri”, Amme İdaresi Dergisi, 2004, Cilt: 37, Sayı: 4, 97-115, s. 98.
101
3.2.1. İşletme İçi Nedenler
İşletmelerde çalışan kişilerin işe devam etme ve ayrılma kararları örgütsel davranış konuları içerisinde değerlendirilmesi gerekmektedir. İşten ayrılma niyetlerinin altında kişilerin, iş yaşamındaki işletmeyle, kişisel özellikleriyle veya iş dışı hayatları ile ilgili sebepler olabilmektedir. Bu sebeplerin önceden hangi kişiyi ne kadar etkileyeceğini tahminde bulunmak güç olmaktadır. Genel bir sonuca bununla ilgili ulaşmak da yanıltıcı olmaktadır. Çünkü işletmenin kişiden ve kişinin de işletmeden beklentileri var olmaktadır. Bu beklentiler, kişiden kişiye ve işletmeden işletmeye değişiklik göstermektedir. Kişi ile işletme, birbirlerine psikolojik bir sözleşmeyle bağlı olmaktadır. Kişi kendine ait olanları yaptığında işletme, işletme üzerine ait olanları yaptığında kişiler psikolojik sözleşme çerçevesinde, hak ettiklerini almak istemektedirler. Eğer işletme kişiyle çalışmak istememişse veya kişi işletmeyi bırakmak istemişse psikolojik sözleşme bozularak birlikte taraflar çalışamayacaklarını anlamış olmaktadırlar. İşletmede çalışan yöneticiler birilerini veya birini uyum sağlayacağına inanarak işe alarak işlerini aksatmadan yürütmeye çalışmakta, kişi de işletmeden ayrılarak yeni bir organizasyonun kendine uygun olanında çalışmaya başlamaktadır. İşletmelerin etkin ve verimli çalışmaları dikkate gerektiği gibi alındığında kişilerin işletmeden ayrılmaları verimi arttırabileceği gibi işletmede verimsizliğe de sebep olabilmektedir. Çalışanlardan işletmeye uyum sağlamış olanlarla örgütsel hedeflere ulaşmak önemli olmaktadır. Bunu yaparken kişiler ve işletmeler kendilerine ait görevleri yaparak örgütsel hayatın katlanabilir olmasını sağlamaktadırlar253.
Küçülme, çeşitli örgütsel ve finanslar yararlar beklenilmek üzere insan kaynakları uygulamalarından birisi olmaktadır. Ancak, küçülmenin yazında yapılan bir sürü çalışma ile çalışanların çalışma ortamındaki farklı süreçleri etkilediğini göstermektedir. Küçülme, bununla beraber sadece çalışanların çalışma ortamını değil sosyal değişime giriştikleri işletmeye karşı geliştirdikleri güven seviyelerini ve adalet algılarını etkilemektedir. Bu ise çalışanların verimliliğini çeşitli boyutlarda etkileyen davranışlarına yansımaktadır254. İşletmenin kurulduğu yer, ulaşım imkânları, işin
çeşidi, işin güçlülük ölçüsü, yapılan ücretlendirme sisteminin kötü olması, işletme koşullarının kötü ve olumsuz yönde olması, çalışanların bilgi ve beceri açısından zorlanarak, psikolojilerinin kötü olması, işletmenin yönetim, üretim sürecinin iyi
253 Özdevecioğlu, a.g.e., ss. 97-98.
254 Solmaz Filiz Karabağ ve Hüseyin Özgen, “Küçülen İşletmelerde Çalışanların İş Ortamına ve
Sosyal Mübadeleye İlişkin Algılamaların İş Tatmini, İş Stresi ve İşten Ayrılma Niyetlerine Etkisi Üzerine Bir Araştırma”, “İş, Güç” Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, 2008, Cilt: 10, Sayı: 3, 1303- 2860, s. 49.
102
işlememesi gibi olan örnekler işten ayrılma niyetinin nedenlerinden işletme içi nedenler olarak gösterilmektedir.
İşten kaynaklı istekleri karşılamakta zahmet çeken çalışanlar, hissettikleri iş stresi neticesinde, iş yerlerine ve işlerine karşı vakit geçtikçe olumsuz hisler geliştirmektedirler. Bu negatif hisler bir vakit sonra çalışanların örgütsel vatandaşlık, iş tatmini, örgütsel bağlılık gibi mevzularda iş yerlerine karşı göstermiş oldukları olumlu davranışlarını hafifletecek düzeye getirmektedir. İş stresinin tesir ettiği bir başka mühim konuysa çalışanların işten ayrılma niyeti olmaktadır. İşletme tarafından çalışanların belirli bir vakit içerisinde beklentilerinin karşılanamaması neticesinde çalışanlarda işlerinden ayrılma fikri ortaya çıkmaktadır. İş çevresinde huzursuzluk hali veren yüksek stres düzeyi hisseden çalışanlar ümitlerinin karşılanamadığı fikrine vararak işten ayrılma niyetine girmektedir. İşletmelere işten ayrılma niyetinin faaliyete geçirilmesi maliyet yüklemektedir. Bu sebeple iş yerinde işletmeler bakımından iş stresi meydana getirecek etmenlerin sınırlanarak çalışanların iş stresi bazlı işten ayrılma niyetlerinin hafifletilmesi mühim hale gelmektedir255.
3.2.2. İşletme Dışı Nedenler
İşçinin işletmedeki iş ilişkisinin feshine, iş yerinin kaybına yol açan işletme dışı nedenleri, piyasa olayları belirlemektedir. İşletme dışı nedenler, işletmenin doğrudan doğruya etkisinin olmadığı bütün nedenler olmaktadır. Pazarlama güçlükleri, siparişlerdeki azalma, sürüm ve satışta azalma, enerji sıkıntısı, hammadde yokluğu, kamu işyerlerinde devlet bütçesinden kaldırılması, meteorolojik nedenler işten ayrılma niyetine etki eden işletme dışı sebeplere örnek olarak gösterilmektedir. İşletme gereklerine dayanan fesih için, işletme dışı nedenler ancak işyerinde işgücü fazlasına neden olmuşsa önem arz etmektedir. İşletme dışı sebeplerin zorunlu kıldığı işletimsel süreçteki yapısal değişimi işveren, bunun belirli çalışma yerlerinde azalmaya yol açtığını göstermekte ve somut olarak ortaya koymaktadır. İşletmedeki iş miktarına işletme dışı sebebin etki edip etmediği, ediyorsa ne kadarına etki ettiği yargısal denetim sonucu açıklığa kavuşturulmaktadır256.
255 Bora Yenıhan vd., “İş Stresi ve İşten Ayrılma Niyeti Arasındaki İlişki: Otomotiv İşletmesinde Bir
Araştırma”, Çalışma İlişkileri Dergisi, 2014, Cilt: 5, Sayı: 1, 36-49, s. 39.
256 Ali Yüksel, Ekonomik Nedenlerle Yapılan Fesihlerin Geçerliliğinin Bağlı Olduğu Şartı, Yargıtay Kararları,2010,https://www.dunya.com/kose-yazisi/ekonomik-nedenlerle-yapilan-fesihlerin-ecerliliginin
103