Yöneticilerin işletme kuruluşunda çalışan elemanın iş tatmin etkenlerini tespit ederek, işletmenin amacına bu etkenler doğrultusunda yönlendirmeleri, işletmelerde çok fazla problemin engellenmesini bunun yanında daha huzurlu ve sağlıklı bir iş ortamının oluşturulmasına yardımcı olmaktadır. Çalışan iş tatmininin sağlanmasından önce, çalışanların doğru biçimde iş tatminini ölçebilecek geçerli ve güvenilir bir ölçek ile ilerletilmesi, asıl amaç olan çalışanların iş tatminlerinin en doğru biçimde ortaya koymasını sağlamada büyük bir öneme sahip olmaktadır. İşletmelerin, çalışanların iş tatminlerini sağlamak için farklı pek çok yöntemi ve aracı kullanmadıkları söylenebilir. İşletmelerde iş tatmini için sözü edilen durum dikkate alındığında, hem geçerli hem de güvenilir iş tatmini ölçeğinin geliştirilebilmesi ihtiyacı ortaya çıkmaktadır168.
İşletmelerde yöneticiler, işletmelerindeki çalışanların iş tatmininin yukarıda olmasını istemektedirler. İş tatminini yükseltmek ve sağlamak için de tecrübelerine ve olanaklarına göre çaba harcamaktadırlar. Kişisel amaçlara ve işletmenin amaçlarına ulaşmasında mühim bir faktör olan iş tatmininin yükseltilmesi gerekmektedir. İş tatminini etkilemekte olan etmenler hakkında doğru bilgi sahibi olunması gerekmektedir. İşine karşı çalışanın genel tutumunu etkilemekte olan etmenler
166 Fatih Karcıoğlu vd., “Örgütsel İletişim ve İş Tatmini İlişkisi, Bir Uygulama“, Yönetim, 2009, Yıl:
20, Sayı: 63, 59-76, s. 61.
167 Poyraz ve Kama, a.g.e., s. 148.
168 İlke Kaya, “Otel İşletmeleri İşgörenlerinin İş Tatminini Etkileyen Faktörler: Geliştirilen Bir İş
67
birbirlerini etkilemektedir. Çalışanın iş tatmini üstünde önemli bir tesire malik olsa da etmenler tek olarak belirleyici olmamaktadır. Çalışan tatminini tesir eden etmenler örgütsel ve bireysel olarak ele alınmaktadır169. Bireylerin çalıştığı işinden duyduğu
mutluluk bazı faktörlere bağlı olmakta ve iş tatmini, çok sayıda faktöre etki etmektedir. İş tatmini, endüstri-örgütsel psikoloji, işletme içi davranış, personel ve insan kaynakları yönetimi ve işletme yönetimi gibi ilgili disiplinlerde en çok tartışılan ve hevesle incelenen yapılardan biri olmaktadır. İşin tüm boyutlarına yönelik genel bir duyuşsal yönelim sayılmaktadır. Basit terimlerle, iş hakkında iyi hissetme derecesi olmaktadır. İş tatmini, kişinin yaptıklarının doğasıyla ilgili duygularını veya zihin durumunu dikkate almaktadır. İş tatmininin kaynağı sadece iş değil; aynı zamanda çalışma ortamı, denetim tarzı, kişilerarası ilişki ve örgüt kültürü de olmaktadır170. İş
tatmini üzerinde etkili olan faktörler, bireysel ve örgütsel olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
2.3.1. Bireysel Faktörler
İş tatmini ile ilişkilendirilen diğer bir etmen de eğitim düzeyi olmaktadır. Araştırma sonuçları genel olarak değerlendirildiğinde, eğitim seviyesi yüksek çalışanların genel iş doyumlarının, eğitim seviyesi daha düşük çalışanlara göre daha yüksek olduğu görülmektedir. Çalışanlar deneyimlerine ve eğitim düzeyine uygun mevkilerde yer alamadıklarında, mutsuz oldukları gibi iş doyumları da azalmaktadır. Bununla beraber, içinde bulunduğu yeterliliklerden daha çok beklentilerin oluştuğu bir mevkide bulunan çalışanlarda de yüksek seviyede stres ve endişe yaşaması iş doyumunun düşmesine sebep olabilmektedir171. Kişilerin eğitim seviyesine ve iş
tecrübesine uygun işte çalışmaları, onları mutlu ettiği gibi iş doyumunu da beraberinde getirmektedir.
İş tecrübesi bulunmayan çalışma yaşamına yeni atılan bireylerin, doğru olmayan beklentileri de söylenti konusu olabilmektedir. Ancak bu bireyler zamanla iş yaşamının gerçeklerini kavramaktadır. İş arkadaşlarının huysuz olduğunu, bulundukları vazife diliminde terfi imkanlarının olmadığını anlayabilmektedir. Bunun sebebi çalışanların iş yaşamının gerçeklerinden ırak beklentileri olmaktadır. İş
169 Zeki Akıncı, “Turizm Sektöründe İşgören İş Tatminini Etkileyen Faktörler: Beş Yıldızlı
Konaklama İşletmelerinde Bir Uygulama”, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, 2002, Sayı: 4, 1-25, s. 4.
170 M. Y. Ganai and Shahnaaz Ali, “Job Satisfaction of Higher Secondary School Teachers in
Relation to Their Seniority and Stream of Education”, Merit Research Journal of Education and
Review, 2013, Volume: 1, Issue: 1, 6-10, p. 6. 171 Aşık, a.g.e., ss. 39-40.
68
yaşamına ilk defa atılan, kâfi iş tecrübesi olmayan eğitim kuruluşlarının talebelerini gereğinden fazla abartması, gençlerin doğruluk olmayan beklentileri, kişinin kendi düş gücünün eserleri olabileceği gibi iletişim ortamı organlarının yanıltması ve işe onayı sırasındaki adayın mülakatını ortaya koyan yöneticinin yanıltıcı ve yanlış bilgi iletmesinden kaynaklanabilmektedir. Reel olmayan beklentiler, zamanla çalışanın kişiliğinde değişikle sebep olmaktadır. İş tecrübeleri artan bazı çalışanlar, beklentilerini iş yaşamının gerçeklerine göre yönelttikçe iş doyumu sağlanmakta, bazıları ise geçmiş senelere karşın beklentilerini değiştirmemekte ve bu nedenle iş doyumsuzluğu ile geçinmeyi öğrenmektedir. Bu duyguları yaşam üslubu haline getirmektedir. Çalışan çalışma yaşamını bildikten sonra iş doyumu duygusunu vakte bağlı bir terim olduğunu, gelecekteki tatmin için şimdiki konumunda ufak tatminsizlikleri kabul etmesinin gerekli olduğunu anlamaktadır172.
İş tatmini literatürü genel olarak kadınların, eşdeğer özelliklere sahip erkeklerden daha fazla iş tatmini bildirdiklerini ortaya koymaktadır. Yapılan gözlem için potansiyel bir açıklama, memnuniyet derecesi düşük olan kadınların işten çıkma olasılığının erkeklerden daha yüksek olmasıdır; çünkü evin geçim kaynağını ailelerde genel olarak erkekler oluşturmaktadır173. Bireyin cinsiyeti, eğitimi, yaşı gibi faktörler
bireyin içinde bulunmakta olduğu durumun algılamasını etkilemektedir.
2.3.2. Örgütsel Faktörler
İş tatminini etki altına alabilecek olan birçok etkene vurgu yapılmaktadır. Çalışma koşulları, ücret, işin niteliği, yönetimin tutumu, terfi olanakları ve iş arkadaşlarıyla ilişkiler gibi değişik etkenler araştırmacıların iş tatmininin ölçümünde daha fazla kullandığı değişkenler sayılmakta ve bunlarla birlikte tüm etkenler üzerinde evrensel bir kabulün bulunduğunu söylemek mümkün olmamaktadır174. Örgütsel
faktörler, çalışanın iş tatmini anlatıldığında iş ortamı ve işe yönelik olarak çok fazla değişkenin etkisiyle gelişen tutumları ifade etmektedir.
Çalışanın iş ortamında, büyük ölçüde kurum içinde yaşadığı iş tatminine bağlı olarak performansını verimli kullanabilmesi gerekmektedir. Gün geçtikçe işletmelerinde işgücü devir hızının yüksekliği, yaşanan devamsızlık, sabotaj, iş bırakma, disiplinsizlik vb. gibi olumsuz yaklaşım ve davranışların temelinde iş
172 Figen Sevimli vd., “Bireysel ve İş Ortamına Ait Etkenler Açısından İş Doyumu”, Ege Academic Review, 2005, Cilt: 5, Sayı: 1, 55-64, s. 57.
173 Vasilios D. Kosteas, “Job Satisfaction and Promotions”, Industrial Relations: A Journal of Economy and Society, 2011, Volume: 50, Issue: 1, 174-194,
69
tatminsizliğinin yattığı söylenebilmektedir. Özellikle işin yapılış koşulları, işte kullanılan aletler, ücret, fiziksel ortam, terfi sistemi, sosyal saygınlık ve takdir edilme gibi unsurların çalışan lehine hatalı veya eksik uygulanması, çalışanların iş tatmini ile ilgili algılarını zayıflatabilmektedir175.
Bireyden bireye iş tatmini değişen bir özellik göstermektedir. Bu da bireyin değerlerinin önem derecesine ve değerlerine göre değişmektedir. Örneğin bir kişi için ücret birinci planda doyum sağlarken diğer bir kişi için yükselme olanakları birinci planda olmaktadır. İş hayatında ihtiyaçlarını karşılayacak ücreti alan, istediği işi yapan, gereksinimlerinin çoğunu karşılayan, istediği koşul ve olanakları kısmen de olsa bulan bir kimsenin kuşkusuz manevi ve maddi doyumu yakaladığı için gerek iş dışı gerek iş hayatında huzurlu olacağı söylenebilmektedir. Oysa isteklerinin sürekli göz ardı edildiği bir ortamda çalışan, istediği bir işi yapmayan, gereksinimlerini karşılayamayan bir kişi olumsuz tutumlar içerisinde olacağından iş dışı ve iş yaşamı da bu durumdan olumsuz yönde etkilenmektedir176. İş doyumu olmaması halinde
işletme açısından olumsuz sonuçlar meydana gelmektedir. Bu olumsuz sonuçlar; devamsızlık artışı ve işgücü devir oranın yükselmesi olmaktadır.
Takım desteği iş tatminini pozitif yönde etkileyen önemli değişkenlerden biri olmaktadır. İşletmelerde birlikte çalışan kişilerin birbirlerine ve amaca bağlı olmaları, birbirlerinin fikirlerini desteklemesi, takım üyelerinin çeşitlilik içermesi iş tatminini pozitif yönde etkilemektedir. Araştırma sonuçlarına göre işin iddialı olması değişkeni olduğunu, iş tatmini üzerinde pozitif etkiye sahip değişkenlerinden birinin olduğunu göstermektedir. Çalışanların yaptıkları işi önemli, cezp edici, iddialı bulması onların iş tatminini arttırmaktadır. Özetle çalışanların işlerinin önemli ve anlamlı buldukları, yaratıcı fikir ve eylemlerinin desteklendiği, özgür oldukları, projelerine kaynak ayrıldığı, fikirlerinin farkına varıldığı ve objektif değerlendirildiği, yönetimin kontrolcü olmak yerine destekleyici olduğu bir örgüt ikliminde iş tatmininin artacağı ve çalışanların işten ayrılma niyetinin azalacağı görülmektedir177.
Belirli bir vakit diliminde ve belirli bir örgütsel ortamda gerçekleştirilen görev olarak görülen iş, bulunduğu işyerine çalışanın sağladığı bir değer ya da katkı olarak
175 Abdullah Soysal ve Mehmet Tan, “İş Tatminini Etkileyen Faktörlerle İlgili Hizmet Sektöründe
Yapılan Bir Araştırma: Kilis İli Kamu ve Özel Banka Personeli Örneği”, Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi, 2013, Cilt: 6, Sayı: 2, 45-63, s. 45-63, s. 45.
176 Edip Örücü vd., “Kalite Yönetimi Çerçevesinde Bankalarda Çalışan Personelin İş Tatmini ve
İş Tatminini Etkileyen Faktörlerin İncelenmesine Yönelik Bir Araştırma”, Yönetim ve Ekonomi, 2006, Cilt: 13, Sayı: 1, 39-51, s. 40.
70
tanımlanabilmektedir. Çalışanın bu noktada iş doyumu söylenildiğinde iş ortamı ve işine yönelik olarak gelişen tutumları fazla sayıda faktörün etkisi ile söz konusu olmaktadır. Bu faktörler, işin gerektirdiği beceriler ve bilgi düzeylerinden, çalışana işin sağladığı sosyo-ekonomik çıkarlara kadar uzanan bir şekilde sıralanarak değerlendirilebilmektedir178.