İşlevselci Kuram

Meslekler sosyolojisinde literatürlerin çoğu İşlevselci kuramın kurucusu olarak Emile Durkheim’ı gösterir∗. Bunun temel nedeni toplumsal düzenin nasıl korunacağı ve toplumsal problemlerin hangi yollarla aşılabileceği konusunda çalışmalar yapan Durkheim’ın Sanayi Devrimi ile beraber ortaya çıkan toplumsal, ekonomik ve ahlâki problemlerin ancak o dönemde sayıları giderek artan ve yüksek düzeyde eğitim almış profesyoneller tarafından giderilebileceği savunusuna dayandırılır. Gelişmiş toplumlarda meslekler, toplumsal düzenin sağlanmasında devlet ve birey arasındaki ilişkiyi sağlayan aracı kurumlardır. Bu anlayış kapitalizmin bireyci bencilliği ile sosyalizmin baskıcı kolektivizmine alternatif bir üçüncü yol olarak ele alınmıştır129. Diğer bir ifadeyle İşlevselci kuram, kapitalizmin bireysel çıkarını gözeten bir anlayış yerine, mesleklerin kamu yararını gözeten anlayışını savunur. Böyle bir düşünce Weberci anlayıştan yola çıkarak profesyonelleri gövde gösterisi yapar biçimde algılayan, ‘üçüncü devrim’ veya ‘profesyonellerin iktidarı’ gibi değerlendiren, sanayi sonrası bir toplum yapısının belirleyici aktörlerinin profesyoneller olması gerektiğini iddia eder130. Bu kurama göre profesyoneller, toplumsal uyumu arttıran ve ‘genel’in çıkarını koruyan çağdaş gruplaşmalar olarak ele alınmışlardır. Bu bağlamda iki yaklaşım söz konusudur.

128 _{Elsaka, a.g.e., s.24.}

∗ _{Durkheim (1933’den 1957’ye kadar) profesyonellerin yetenekleri üzerine eğilmiş ve onların}

entelektüel becerilere sahip, toplumsal ve ekonomik problemlere çözüm üretebilecek kişiler olduğunu savunmuştur (kaynak:Cirhinlioğlu, a.g.e., ss.173-187)

129 _{Emile Durkheim, Meslek Ahlâkı (Çev:Mehmet Karasan), MEB Yay., Ank., 1949. s.43.} 130 _{Karasu, a.g.e., s.261.}

2.2.1.1. Özellikler Yaklaşımı

Bu yaklaşımda temel vurgu, meslek gibi iş / ticaret davranışları veya mesleğin özelliği üzerine yoğunlaşmıştır. Çeşitli kuramcıların gözlem ve analizlerine dayalı bazı davranış özellikleri belirlenmiştir. Barber, Millerson, Shaffer, Goode ve Legatt gibi araştırmacılar meslek davranışları konusu üzerine eğilen isimler olmasına karşın bu yaklaşım diğer sosyal bilimciler tarafından da şekillendirilmiştir. Özellikler yaklaşımın odak noktaları şunlardır;

• uzmanlaşmış bilgi ve yetenek,

• uzmanlaşmış bilginin güncel hayatta devamlılığı, • entelektüel aktivite,

• toplumsal statü ve bunun kabulü, • terminolojik düzenlemeler, • özgeci (altruist) düşünce, • mesleğin özerkliği ve otoritesi.

Şekil I. 2. Profesyonellerde Karşılıklı İlişki

Kaynak: Roberts Trudie, “Is Professionalism Chanfing?”, University of Leeds, London, Slayt, 1995. [yy], s.9.

Profesyonellerde karşılıklı ilişki şekil 2’de görüldüğü üzere İşlevselci kuram kapsamında ele alınabilir. Burada kamusal yarara yönelik özgeci bir tutum göze çarpar. Profesyonellerin toplumsal çelişkilerini ortadan kaldırmaya yönelik hizmet idealleri tanımlanmış, kamu yararına yönelik refah devleti uygulamalarındaki rolleri belirlenmiştir. Bu sayede kamusal eğitim ile bağımsızlaşarak özerk bir konum elde eden beyaz yakalıların ya da diğer bir deyişle ‘yeni sınıf’ın kendini topluma adayan, alanıyla ilgili uzmanlık ve bilgi gücü yüksek, erdemli kişiler olarak toplumun genel

Etkileşim (Mutuality) Dürüstlük (Honesty) Güven (Trust) Özgecilik (Altruism) Ustalık işi (Vocation) Ortaklık (Partnership)

refahını sağlamaya yönelik sorumluluk anlayışları dile getirilmektedir. Bu ‘yeni sınıf’ toplumdaki tüm ayrıcalıkları sorgulayan eleştirel söylem kültürüne sahiptir. Gelişmiş ülkelerde doktorlar, mühendisler, hukukçular, akademisyenler mesleki örgütlenmelerini tamamlamışlardır. Siyasal, ekonomik ve kültürel katılımları çok yüksek olan bu tür profesyonel gruplar toplumsal yaşamda önemli bir pozisyon elde etmişlerdir.

2.2.1.2. Süreç Yaklaşımı

Bu yaklaşım bir işin meslekleşmesindeki süreci ele alır. Süreç yaklaşımının önemli savunucularından birisi E.Hughes olmakla birlikte, Barber, Wilensky ve Caplow gibi sosyal bilimciler meslekleşme sürecini belli adımlara ayırmışlardır. Barber’a göre meslekler sosyolojisinde bazı problemler söz konusudur ve çözüm olarak şunlar önerilmelidir131;

• Mesleklerin tarihsel gelişiminde ortaya çıkan seviyeler mesleğin gelişiminde öncü rol oynamalı,

• Mesleğin ahlâk kuralları yaygınlaştırılmalı, • Profesyonel birlikler güçlendirilmeli,

• Profesyonel davranış ve unvanlar ölçümlenmeli, • Profesyonel okullar belirlenmeli ve yaygınlaştırılmalı, • Kamuya ilişkin kampanyalar oluşturulmalı,

• İş grupları içinde / dışında oluşan meslek çatışmaları ortadan kaldırılmalıdır.

Wilensky, bir işin uzman olanlardan çok uzman olmayanlar tarafından kontrol

edilmesi sonucunda profesyonellikten söz edilemeyeceğini belirtir. Benzer şekilde uzmanlık gerektiren meslekler ile uzmanlık gerektirmeyen meslekleri birbirinden ayırır. Sözgelimi, gayrimenkul komisyonculuğunda verilen hizmetin aşırı ticari amaçlı oluşunun meslek ahlâkı açısından zedeleyici bir duruma yol açacağından dolayı bu mesleğin uzmanlık gerektirmediğini belirtir. Wilensky’e göre mesleki kimliklerin ve mesleklerin kuruluşundaki temel süreç, birçok uğraşın meslek olma yolunda ilerlemesidir. Ancak ilerlemeyi çok azı başarabilmektedir. Bu süreç belli bir

131 _{Bernard Barber, “Some Problems In the Sociology of the Professions”, Deadalus, Special Issue On}

sıradüzen içinde gerçekleşmediği için belirsizlikler yaratır. Wilensky, belirsizliklerin ortadan kalkması için şunları savunur132;

• İş, tam zamanlı olarak izlenmeli, • Formal eğitim oluşturulmalı,

• Oluşturulan formal eğitim üniversite kurumu içerisine entegre edilmeli, • Yerel ve ulusal profesyonel birlikler, bu işlerle yakın ilişkiler geliştirerek

rekabet içerisine girmeli,

• Politik bir etkinlik olarak bu işler, yetki belgesi (licensing) ve belgeleme (certificatıon) ile kontrol düzeni içerisine alınmalı,

• Formal ahlâk kuralları ile geliştirilmelidir.

Caplow’a göre ise mesleklerdeki süreç;133 • Profesyonel birliğin kurulması,

• Ahlâk ilkelerinin (code of ethics) geliştirilmesi,

• Kamu gücünün desteğini sağlamak için siyasal tahrik (political agitation) yaratılması,

• Eşzamanlı olarak eğitim olanaklarının geliştirilmesine dayanır.

Wilensky ve Caplow’un başını çektiği bu yaklaşıma göre bir işin meslekleşmesi uzmanlığı gerektirecek belli süreçlerden geçmeye bağlıdır. İşlevselci kuram adı altında incelenen gerek Süreç yaklaşımı ve gerekse Özellikler yaklaşımının ortak noktası; meslek standartları yaratmanın, kamu otoritesi sağlamanın, meslek ahlakı oluşturmanın ve meslek birliği kurmanın gerekliliği üzerine dayanır.