Hususi Mektepler

1286/1869 Maarif-i Umumiye Nizamnâmesinin 129. ve 130. maddeleri uyarınca (Mahmud Cevad, 2001, s. 445; Özalp, 1982, s. 184-185) hususi mektepler, cemaatler, Osmanlı tebaası veya yabancılar tarafından ücretli veya ücretsiz olarak açılan ve masrafları kurucuları tarafından karşılanan okullardı. Bu okulların açılabilmesi için öğretmenlerinde Maarif Nezareti veya mahalli maarif idaresi tarafından onaylanmış şahadetnamelerinin bulunması, okullarda adaba ve politikaya aykırı ders okutulmaması için derslerin cetveli ve kitaplarının Maarif Nezareti veya mahalli maarif idareleri tarafından tasdik edilmesi gerekiyordu. Yine bu okulların taşrada vilayet maarif idaresi ile valisi ve İstanbul’da Maarif Nezareti tarafından verilen resmi ruhsatnameye sahip olmaları zorunluydu.

1914 yılında I. Dünya Savaşı’nın başlamasından sonra Osmanlı Devleti tek taraflı olarak kapitülasyonları kaldırarak yabancı okulların hukuki dayanağını ortadan kaldırmış ve 18 Kasım 1914’te Meclis-i Vükelâ’da alınan karar gereği yabancı okullara el koymuştu (Yılmazlar, 2007, s. 29). Bu karara istinaden Uşak’taki Fransız Okulu Ecole de Garçons des Freres de kapatılmıştır (Şişman-Tutsak-Çakmak, 2002, s. 111-112).

1915 yılında 45 madde ve bir geçici maddeden oluşan Mekatib-i Hususiye Talimatnamesi adıyla oldukça kapsamlı bir yönetmelik yayımlandı. Buna göre özel okullar, masrafları şahıslar ve hükümetçe tanınmış Türkiyeli cemaat, cemiyet ve şirketler tarafından karşılanan kurumlar olarak belirtilmiş ve daha

20 Fröbel yöntemi, Alman eğitimci Friedrich Wilhelm August Fröbel’in (1782-1852) okul öncesi çocuklar için geliştirdiği bir eğitim metodudur. 1837’de ilk çocuk bahçesini kuran Fröbel her şeyin doğaya bırakılmasını ve çocukların gelişmesinin açık havada yapılacak alıştırmalar, oyunlar ve şarkılarla kolaylaştırılması görüşünü öne sürmüştür. Detaylı bilgi için bkz. (Aytaç, 1998, s.

269-276).

önce bu kapsamda değerlendirilmeyen dershaneler de özel okul statüsüne alınmıştır. Yabancıların cemaat, cemiyet ve şirket olarak okul açmaları yasaklanmış, bireysel olmak kaydıyla müsaade edilmesine karşın bu da çeşitli uygulamalarla zorlaştırılmıştır. Türkçe dışında bir dille eğitim veren okullarda Türkçe, Osmanlı Tarihi ve Coğrafyası dersleri ilk defa zorunlu hale getirilmiştir (Yılmazlar, 2007, s. 30, 31).

Bütün özel okulların, herhangi bir zaman veya izne bağlı olmaksızın teftiş edileceği hükme bağlanmıştı. Kısacası bu yönetmelikle Türk, gayrimüslim ve yabancıların açmış olduğu ve açacağı özel okullarla ilgili kuruluş, çalışma, müfredat, teftiş ve disiplin işleriyle ilgili esaslar belirlenmiş ve özellikle yabancı okulların sahip olduğu imtiyazlar ortadan kaldırılarak tüm okullar üzerinde devlet denetimi sağlanmaya çalışılmıştır (Yılmazlar, 2007, s. 32-33).

Uşak’ta teftiş raporlarında 1916-1918 tarihleri arasında Gülşen-i İrfan, Eytâm-ı Esnaf, Rum ve Ermeni mekteplerinin isimleri geçmektedir.

4.1. Müslümanlara Ait Hususi Mektepler

1917 teftiş raporunda adı geçen Gülşen-i Maarif okulunun, aslında Gülşen-i İrfan iken sehven yazıldığı kanaatine sahip olduk. Aşağıda bilgileri paylaştığımız bu okul “Gülşen-i Maarif Mektebi”, 1917’de yaşanan durum nedeniyle kapatılmıştır.

Müslümanlara ait diğer okul Eytâm-ı Esnaf Mektebidir.

4.1.1. Eytâm-ı Esnaf (Esnaf Yetimleri) Mektebi

Teftiş raporlarına göre bu okul başlıca esnaf yetim çocukları ile kasabada mevcut fakir ve kimsesiz çocukların okutulmasını sağlamak üzere II.

Meşrutiyet’in ilanını müteakip açılmıştır.²¹ Balkan Savaşına kadar çok iyi bir şekilde yönetilmişse de daha sonra gelirlerinin azalması yüzünden muktedir ve ehil öğretmen ihtiyacını karşılayamadığından mektebin idare ve eğitimi zarar görmüştür. Mektep için kiralanmış olan bina, sahipleri Akarcalızâde Hacı Yahya, İsmail ve Hacı Mehmet Efendiler tarafından hibe edilmiştir.²² Genel durumu itibarıyla nehari (Gündüzlü) olmaya uygundur. Resmi ruhsatnamesi vardır.

Mektep Uşak’ın tam merkezindedir. Binası kargir olup Uşak’taki okul binaları içerisinde en iyisidir. Beşi dershane olmak üzere diğerleri müdür, muallimler ve hademelere ait toplam 8 odası vardır. Mektep bir heyetle idare edilmektedir.²³

21 Okul, 1 Ağustos 1909 tarihinde Karaağaç Mahallesinde bulunan Berber Bekir Usta’nın evinde açılmıştır (Solak, 2002, s. 162).

22 Bu hibe okulun idaresinden sorumlu olan Terakki-i Maarif Cemiyeti’ne yapılmıştır (Uşak İl Yıllığı (1967), 1968, s. 117).

23 Bu heyeti oluşturan Terakki-i Maarif Cemiyeti’nin 14 üyesi için bkz. (Tümer, 1971, s. 88-89).

Bir müdür ve dört muallimi mevcuttur²⁴ (BOA. MF. HTF. 5/5, s. 15/1; 5/115, s.

6-7). Okul, Yunanlılar tarafından işgal edilip hastane yapılmış ve kaçarlarken de yakılmıştır (Tümer, 1971, s. 90).

4.1.2. Gülşen-i İrfan Mektebi

Bu mektep, Uşak’ın maarif ve kültür hayatında babası Çallı Ömer Efendi gibi önemli bir yere sahip olan Ahmet Tahir Efendi (1876-1922) tarafından 1901’de kurulmuştur (Çakmak, 2011, s. 51; Erkek, 2016, s. 192). Gülşen-i İrfan Uşak’ta oldukça yenilikçi ve modern bir öğretim programına sahip, ilk karma eğitimi yapan okuldur. Bu sayede okul Uşak’ta birçok müşahhas kişinin yetişmesine vesile olmuştur. Bunda idealist bir ittihatçı olan okulun kurucusu ve müdürü Ahmet Tahir Efendi’nin anlayışı ve gayretinin payı büyüktür. Uşak’ın yetiştirdiği bu münevver maarifçi, henüz genç denebilecek yaşta Yunan askerleri tarafından şehit edilmiştir.²⁵

Bu okul, 1916-1917 ders yılında kapalıydı (BOA. MF. HTF. 5/5, s. 15/1).

Bir sonraki yıla ait teftiş raporundan ise mektep binasının savaştan dönen zayıf düşmüş askerlerin bakımı için tahsis edildiğini ayrıca seferberlik nedeniyle muallimlerinin askere alınmasından ve müdürünün idadiye naklinden dolayı kapalı olduğu bilgisini elde ediyoruz (BOA. MF. HTF. 5/115, s. 6). Bu bağlamda okulun eğitim faaliyetinin Tümer’in belirtiği 1922’den (Tümer, 1971, s. 82) önce sona erdiği anlaşılmaktadır.

4.2. Gayrimüslim Mektepleri:

Kazada Gayrimüslim mektepleri olarak Rum ve Ermeni okulları mevcuttu.

4.2.1. Rum Mektebi

Bu okulun tam olarak kuruluş tarihi henüz belirlenememiş olmakla birlikte 1890 yılına kadar götürülmektedir (Solak, 2002, s. 167). Okul binası 1894’te yanmış ve daha sonra tekrar inşa edilmiştir (Tutsak, 2006, s. 598-606). Teftiş raporlarına göre Rum Mektebi, Rum Kilisesinin yanında iki katlı tamire muhtaç ahşap bir binaydı. 1916-1917’de okulun ruhsatnamesi yenilenmiş ve muallimlerin ehliyetnameleri onaylanmıştır. Okulu Sofi isminde bir müdire idare etmekteydi.

24 Teftiş raporlarında sayıları dışında okulun öğretmenleri hakkında bilgi bulunmamaktadır.

Tümer’in verdiği bilgiye göre (1971, s. 90) okulda Muallim-i Evvel Ali Fahri Bey (Balıkesirlizade), Muallim-i Sâni Hasan Hilmi Bey (Ali Hocazade), Muallim Hafız Hüseyin Efendi (Zencircizâde), Muallim Hüseyin Efendi (Konyalı), Muallim İbrahim Efendi (Varıcızâde) görev yapmaktaydı.

25 Ahmet Tahir Efendi’nin yaşamı, faaliyetleri ve siyasi görüşü hakkında detaylı bilgi için bkz.

(Erkek, 2016, s. 187-205).

Bu tarihlerde okulun ana sınıfı bulunmakla birlikte erkek kız karışık eğitim verilmekteydi. Müfettişe göre Türkçe derslerine özen gösterilmekte tarih dersi de okutulmaktaydı. Okulun eğitime ara vermeksizin 1917-1918 ders yılında da faaliyette olduğu görülmektedir (BOA. MF. HTF. 5/5, s. 15/1; 5/115, s.7).

4.2.2. Ermeni Mektebi

Hicri 1290/1873’te açılmış olan (Kölemen, 2007, s. 92) bu ibtidâi mektebi seferberliğin başlangıcından itibaren gelirleri yetmediği için kapalıdır. 1916-1917 ders yılının ortasında açılmış ise de muallim ve muallimeleri bulunmamaktadır.

Vekaletle idare edilen okulun resmi ruhsatı vardır. Okul binası taştan; ancak harap bir durumdadır. Dolayısıyla, okul olmaya elverişli olmayıp sağlık şartlarına uygun değildir. Türkçe dersi tahsisatı konulmuşsa da 1918-1919 ders yılı başında okutulacaktır. Okulun bahçesi mevcut olup genişletmeye müsaittir (BOA. MF. HTF. 5/115, s. 7).