Two Ottomants in Cemil Meriç’s İmage World (Dr. ), Fatih Orta Okulu Dinar/Afyonkarahisar
gocer20@hotmail.com ORCID: 0000-0002-8541-6579 Giriş
C
umhuriyet döneminin adından en fazla söz edilen aydınlarından Cemil Meriç’i birçok farklı isimden özel kılan en önemli özellik onun yaşadığı dönemde var olan hakim görüşlerin aksine kendi düşünsel ürünlerini çekinmeden özgün bir şekilde ortaya koyabilmesidir. Ortaya koyduğu özgün yaklaşımlar her dönem tartışılmaya ve farklı bakış açısı ile zenginleştirilmeye çalışıldıkça Cemil Meriç’in popülaritesi de her geçen gün artmaktadır. Ayrıca Cemil Meriç’in isminin ön planda olmasında onun görmeyen gözlerinin ortaya çıkardığı tüm engellere rağmen hayata tutunarak velud bir yazar olarak karşımıza çıkması da etkilidir. Hayattan ümidini kesip intihar etmeyi dahi düşünüp kendini bu kadar cesur hissetmediği için bu fikirden vazgeçen Cemil Meriç, bundan sonrada başta eşi, kızı ve gönüllü öğrencilerinin yardımları ile birçok eser kaleme almıştır. Kaleme alınan eserlerde kendine özgü üslubu ile kimi zaman sert, kimi zaman tahkir edici, kimi zamanda takdir edici tarzda coşkun bir dil kullanmayı tercih etmiştir. Üslubu kullandığı akıcı ve şiirsel dil ile birleşince okur için vazgeçilmez bir isim haline gelmiştir.Cemil Meriç, Osmanlı Devleti’nin son anlarını yaşadığı I. Dünya Savaşı döneminde Balkan göçmeni bir ailenin çocuğu olarak Hatay’ın Reyhaniye ilçesinde (1916) doğmuştur. Çocukluk ve gençlik yılları Osmanlı toprağı olmaktan çıkarak Fransızların idaresi altına girmek zorunda kalan Hatay’da geçmiştir. Bu yıllar bölge insanı ve Müslüman halk için oldukça sıkıntılı bir dönem olsa da Cemil Meriç’in düşünce dünyasının zenginleşmesine doğrudan etki ederek olumlu bir anlam kazanmıştır. Cemil Meriç göçmen olmasının, yani içinde yaşadığı coğrafyaya dışarıdan gelen bir yabancı olmasının, sıkıntılarını
uzun süre göğüslemek zorunda kalmıştır. Kendini içinde bulduğu yalnızlık ve dışlanmışlık hissi Cemil Meriç’in kitaplarla dostluğuna ortam hazırlamıştır.
Fransız idaresindeki Hatay’da aldığı lise eğitimi iyi derecede Fransızca öğrenmesine olanak sağlayarak onun Batı kültürünü, düşüncesini ve edebiyatını da yakından tanımasına vesile olmuş ve ona geniş bir ufuk kazandırmıştır.
Cemil Meriç yaşadığı dönem itibari ile hem yıkılan bir imparatorluğun sonrasında ortaya çıkan toplumsal, siyasal ve kültürel problemlere şahitlik etmiş hem de Osmanlı imparatorluğundan arta kalan geniş kültürel zenginlikleri temsil eden son Osmanlılarla da yakın ilişki kurarak kültürel mirastan payını almayı başarabilmiştir. Yıkılışına şahitlik ettiği cihanşümul bir imparatorluğun özellikle yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin resmi ideolojisi ve aydınları tarafından insaf sınırlarını aşarcasına eleştirilmesi Cemil Meriç’in düşünce dünyasında tepkisel bir yaklaşımın doğmasına neden olmuştur. Bu tepkiselliğin etkisi ile eserlerinde Osmanlı İmparatorluğu’nu ele almak ihtiyacını hissetmiştir.
Cemil Meriç, Osmanlı Devleti’ni ele alırken taraflı bir mahkemede masum olduğuna inandığı müvekkilini savunmak zorunda kalan bir avukat yaklaşımı sergilemiştir. Devrin resmi otoritesi, aydınları ve sanatçılarının düşünce dünyalarında Osmanlı geriliğin, cehaletin, rüşvetin, haksızlığın timsali olarak her türlü hakarete ve yergiye konu olmaktaydı. Toplumsal hafıza üzerinde Osmanlı Devleti’ne karşı yapılan bu haksızlık Cemil Meriç’in yaklaşımlarına doğrudan etki etmiştir. O zaman zaman savunmak zorunda olmanın verdiği ağır yükün etkisi ile yorumlarında aşırı bir duygusallığa kapılarak sınırları zorlamıştır. Ancak onun bu tavrı eserlerini kaleme aldığı dönemin şartları göz önüne alındığında anlaşılır bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca Cemil Meriç, Osmanlı Devleti’ni ele alırken bir tarihçi derinliği ve yaklaşımı ile de ele almamıştır. O daha çok her türlü olumsuzluğun yüklendiği bir devlete ve topluma karşı düşüncede olumlu bir imaj yaratmak derdindedir. Bu başarıldığında Osmanlı Devleti’ni ele alan derinlikli ve hakkaniyetli çalışmaların ortaya çıkması ise kaçınılmaz olacaktır.
Cemil Meriç’in Osmanlı Devleti’ne karşı hissettiği duygusallığın etkisi ile olsa gerek zaman zaman birbirini nakzeden yaklaşımları da onun eserlerinde görmek mümkündür. Ama bu durum bizce tekrar ifade etmek gerekirse Cemil Meriç’in kimsenin savunmak istemediği bir masumu savunmanın ağır yükünü üzerine almasından kaynaklanmaktadır.
Cemil Meriç’in Osmanlı Devleti ile ilgili olarak eserlerine yansıyan görüşlerini ele alırken iki nokta üzerinde duracağız. Bunlardan birincisi Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Tanzimat Fermanı’nın ilanına kadarki süreç, ikincisi de Tanzimat Fermanı’nın ilanından Osmanlı Devleti’nin yıkılmasına kadar ki süreçtir. Bu iki süreç Cemil Meriç’in düşünce dünyasında birbiriyle oldukça zıt
yaklaşımları ve kabulleri temsil eden iki farklı Osmanlı’yı ifade etmesi nedeni ile üzerinde durmayı haketmektedir.
1-Cemil Meriç’in Tarih Anlayışı
Cemil Meriç tarihin çeşitli sınıftan insanların kendilerini seyretmek için yarattıkları bir ayna olduğu görüşünden hareketle tarihin göreceliliğine dikkati çekmektedir. Bu görecelilik anlayışı çerçevesinde her neslin tarihi kendi anlayışı doğrultusunda yeniden yazma çabası içinde olduğunu ileri sürerek (Meriç C. , Sosyoloji Notları, 1997, s. 47) tarihin tarafsız olmadığını iddia etmiştir. (Meriç C. , Sosyoloji Notları, 1997, s. 294) Bu anlayıştan hareketle tarihin olanla değil de olması gerekenle uğraşan normatif bir bilim olarak bir kavga silahı olarak kullanıldığına inanan Cemil Meriç geçmişe dair ortaya koyulan tarihsel metinlerin yalın bir şekilde sadece tarihsel bir yaklaşımı sergilediğini düşünmenin hatalı olduğuna dikkati çekerek (Meriç C. , Sosyoloji Notları, 1997, s. 167) yirminci asırda tarihin açıktan açığa siyasi bir ideoloji olduğunu belirtmiştir. (Meriç C. , Umrandan Uygarlığa, 1996, s. 270) Ortaya koyulan tarihsel metinler içinde yaşadığımız sürecin siyasal tercihlerinden ve yaklaşımlarından ayrı düşünülemeyecek kadar bugüne ait bir alandır ki bu durum Cemil Meriç’in gözünde tarihin bir ideoloji olarak tanımlanmasına neden olmuştur. (Meriç C. , Umrandan Uygarlığa, 1996, s. 30)
Cemil Meriç, Osmanlı Devleti’nin yıkılmasından sonra kurulan yeni Türk Devleti’nin Osmanlıyı yok sayma ve görmezden gelme anlayışına karşı düşünsel serüvenini özetledikten sonra 1964’ten sonra kendisini “ben Osmanlıyım”
şeklinde tanımlamıştır. (Göze, 1975, s. 7-8) Kendisinin de ifade ettiği gibi Cemil Meriç 1964’ten sonra kendisini Osmanlı ile özdeşleştirerek yaklaşımlarında Osmanlıyı merkeze alan bir tarih anlayışı ortaya koymaya çalışmıştır. Çünkü ona göre “tarihimiz mührü sökülmemiş bir hazinedir.” (Meriç C. , Bu Ülke, 1997, s. 106) Cemil Meriç bu hazinenin mührünü sökerek ortaya çıkan zenginlik karşısında kendisininde orataya çıkan Osmanlı hayranlığını istikbale taşan ümit olarak açıklamaktadır. (Meriç C. , Sosyoloji Notları, 1997, s. 364)
Cemil Meriç’in kendini Osmanlı ile özdeşleştirirken aslında dönemin genel kanaatine karşıda muhalif bir tavır takındığı dikkati çekmektedir. Çünkü Osmanlı Devleti’nin yıkılmasından sonra kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu unsurları, aydınları ve seçkinleri büyük oranda yeni kurulan devlet ile Osmanlı arasında bir süreklilik ve illiyet olmadığı noktasında oldukça ısrarlıydılar. Bu dönemde ortaya koyulan tarih tezlerinde İslam öncesi Orta Asya Türk devletlerine ve ilkçağ uygarlıklarına dair vurguların yoğunluğu göze çarpmaktaydı ki, bu çabalar “Türk Tarih Tezi” adıyla ilmi bir görünüme
de büründürülmüştür. Ancak Türk Tarih Tezi’nde Osmanlı medeniyetinin yok sayılması nedeni ile ortaya çıkan boşluğu doldurmak için yeni bir kimlik inşa etmenin gerekliliği karşısında ciddi sıkıntılar yaşandı. (Ayvazoğlu, 5/2005, s.
29) Artık yeni tarih anlayışı ile Batı’nın hunharlıkla suçladığı Osmanlı inkâr edilerek Batı’nın aşağı ırk olarak kabul ettiği Türkler’in uygarlık taşıyıcısı bir ırk olduğu ispatlanıp Türkler’in fetih ve istilalarla anılmasının önüne geçilmeye çalışılmıştır. (Kurt, 2012, s. 243) Taşıdığı bu büyük gaye nedeni ile Türk Tarih Tezi’nin oluşturulması, içinin doldurulması, yaygınlık kazanması ve anlatılması görevi, sadece tarihçilere bırakılamayacak kadar da önemli olduğu için tarihçilik vasıflarının yanında eğitimcilik ve siyasetçilik formasyonları ile donatılmış yeni bir sınıf oluşturulmuştur. Bu sınıftan akla gelen ilk isimlerde Afet İnan, Fuat Köprülü, Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu, Samih Rıfat, Dr. Reşid Galip, Zeki Velidi Togan, Sadri Maksudi Arsal ve Ahmet Refik Altınay’dır. (Göçer, 2017, s. 42) Devletin resmi tarih tezi doğrultusunda çalışmalar yürüten bu ve benzeri birçok ismin yaklaşımları karşısında ise Cemil Meriç tarihsel devamlılığa vurgu yaparak Osmanlı’nın “paranteze alınmasını” ihanet olarak niteleyerek
“Osmanlı’dan kopmanın kendimizden kopmak” demek olduğunu ifade etmiştir.
Cemil Meriç’in tarih anlayışındaki devamlılık ve tarihsel çizginin sürekliliği özel bir öneme sahiptir. Bu süreklilikte de Osmanlı her anlamda zirveyi temsil etmekteydi. (Göze, 1975, s. 11) Cemil Meriç tarihsel süreklilik anlamında benzer bir yaklaşıma sahip olduğu Kemal Tahir’in görüşlerine de zaman zaman atıfta bulunmuştur. Kemal Tahir keyfe keder siyasi kaygılarla ve bilimsellik iddialı tezlerle tarihsel sürekliliğin koparılarak bir dönemin inkârının olumsuz sonuçlarına değinmiştir. Ona göre “elli yıllık bir tarihle sanat olmayacağı gibi uydurma tarihle de sanat olmaz” diyerek bu durumu özetlemiştir. (Meriç C. , Bu Ülke, 1997, s. 250)
Cemil Meriç’in 1964’ten sonra “ben Osmanlıyım” diye haykırmasının en önemli nedeni öfkedir. Öfkeliydi, kızgındı çünkü “intelijansya Türk-İslam medeniyeti yoktur, Hun’un medeniyeti, Tatar medeniyeti vardır, ecdadımız diyor ve Osmanlı’yı tarihten kazımak istiyorlardı.” (Meriç C. , Sosyoloji Notları, 1997, s. 293) Bunun içinde ortaya koydukları tarih tezleri ile kendilerine İslam öncesi dönemden bir meşruiyet devşirmeye çalışıyorlardı. Devletin resmi tarih tezi ile benzer bir yaklaşım sergileyen Cumhuriyet döneminin popüler tarihçilerinden Ziya Şakir’in Hititler’in Türk olduğundan hareketle Hz. İbrahim’i ve ondan gelen neslin Türk olduğunu iddia etmesi dikkate değer bir örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. (Göçer, 2017, s. 44) Yine Cumhuriyet döneminin kurucu aydın kadrosu içinde yer alan Ağaoğlu Ahmet’in okullarımızda Yunan, Roma ve Avrupa milletlerinin edebi eserlerinin okutulması gerektiğini belirterek fazilet
düşmanı, medeni cesarete, hakka ve hakperestliğe harp ilan eden Osmanlı’dan kurtulunması gerektiği yönündeki görüşleri karşısında Cemil Meriç, bu tavrı
“galiplerin çizmesini yalayan bir milliyetçilik olarak” adlandırmaktadır. (Meriç C. , Bu Ülke, 1997, s. 158-159) Evet Cemil Meriç, Osmanlı’dır. Resmi ideoloji ve oradan beslenen entellektüellerin ortaya koyduğu şekliyle Osmanlı’nın paranteze alınmasına karşı olması onun tarih anlayışının en önemli noktasını oluşturur.
Cemil Meriç’in tarih anlayışındaki bir başka önemli noktada onun diyalektik düşünme tarzının tarihe olan yaklaşımlarında ve özellikle Osmanlı Devleti’ni anlamaya ve anlamlandırmaya çalışma çabalarında sık sık karşımıza çıkmaktadır. Bu yaklaşımıyla kızı Ümit Meriç’in de ifade ettiği gibi Cemil Meriç “yöntem olarak sonuna kadar Marksist’ti.” (Hece, Ocak 2014/ S. 157, s. 7) Onun bu Marksist düşünceye karşı olan yakınlığı zaman içinde ideolojiler karşısında düşünceyi ön plana almak hasebiyle her düşünceye saygı anlayışına evrilmiştir. Düşüncede yaşanan bu değişime rağmen marksizmin düşünsel yöntemi olan diyalektik düşünce sistemi Cemil Meriç’in olaylara bakışında ve incelemelerinde varlığını sürdürmeye devam etmiştir.
Cemil Meriç diyalektik düşünceyi “tefekkürün tarifi” olarak tanımlar. “Varlık denen esrarlı yumağı ancak diyalektiğin titiz, seyyal dikkatinin çözebileceğine”
(Meriç C. , Bu Ülke, 1997, s. 191) inanan Cemil Meriç bu yöntemi tarihi anlama ve anlamlandırma çalışmalarında da kullanmıştır. Bu noktada Dücane Cündioğlu, Cemil Meriç’in özellikle diyalektik düşünme tarzında başat bir role sahip olan zıtlıklardan faydalandığını belirterek Osmanlı mucizesi karşısında bu mucizenin zıddı olarak Avrupa’yı koyarak düşüncelerini şekillendirdiğini ifade etmektedir. (Cündioğlu, 2006, s. 192-193) Cemil Meriç’in Hegel’den yaptığı alıntıda tarihin tezatlar içinde geliştiğini belirterek Osmanlı’nın da zıddının Avrupa olduğunu ifade etmesi bu düşüncenin bir göstergesidir. Ona göre din Avrupa için afyonken Osmanlı için din şuurdur, tesanüddür sevgidir. Avrupa tarihi sınıf kavgasının tarihidir, Osmanlı’da ise sınıf yoktur. (Meriç C. , Bu Ülke, 1997, s. 177-178) İşte bu zıtlıklar Cemil Meriç’in diyalektik yönteminde ısrarla üzerinde durduğu noktalardır. Osmanlı’yı açıklarken de bu zıtlıklardan hareketle açıklamaya çalışarak tarihi yaklaşımlarının anahtarını bizlere sunmuştur.
Cemil Meriç’in Osmanlı’yı ele alırken diyalektik yönteme başvurması Dücane Cündioğlu tarafından eleştirilmektedir. Ona göre bu yöntemle Osmanlı’yı açıklamak Cemil Meriç’i hataya sürüklemiştir. Olayları ve yaşanılanları zıtlıklar üzerinden açıklamaya çalışmak Cemil Meriç’i kabulü zor sonuçlara ulaştırmıştır. Cündioğlu, Cemil Meriç’in yaklaşımlarına karşı şunları söylemektedir: Osmanlı’da düşünce yok; zira çatışma yok! Çatışma yok; zira
sınıf yok! Sınıf olmayınca çatışma, çatışma olmayınca düşünce de olmayacaktır.
Sınıfların olmayışının nedeni de İslam, Kur’an ve imandır. Cündioğlu bu durumu “imanın ve teslimiyetin olduğu yerde çatışma, başka bir deyişle kin ve nefret olmaz; çatışma olmayınca, tabiatıyla sınıflar da ortaya çıkmaz. Sınıflar ortaya çıkmayınca sınıf çatışması meydana gelmez. Çatışmanın olmadığı toplum mutludur, huzurludur, keyiflidir. Sınıf çatışması meydana gelmeyince, düşünce üretilemeyecek; düşünce üretilemediğinde de düşüncenin ifade araçları olan nazım ve nesir vücuda gelmeyecektir.” (Cündioğlu, 2006, s. 192) O zaman bu durum nasıl açıklanacak diye düşünürken Cemil Meriç bu durumu “mucize”
kelimesinden yararlanarak açıklamış ve “Tarihte tek mucize vardır: Osmanlı mucizesi. Türk kanıyla İslam dininin kaynaşmasından doğan bir mucizedir”
demiştir. (Meriç C. , Mağaradakiler, 1997, s. 260) Diyalektik yöntemle ulaşılan bu sonuç pek kabul edilebilir bir açıklama değildir. Cündioğlu’nun ifadesiyle Cemil Meriç “bu sonuçları kabullenmek ve seslendirmek zorunda kalır.”
(Cündioğlu, 2006, s. 193)
2-Tanzimat Fermanı’nın İlanına Kadar Osmanlı
Cemil Meriç’in gözünde Tanzimat Fermanı’nın ilanına kadar ki Osmanlı bir coşkudur, ruhtur, adalettir, insaniyettir ki bu nedenle onun gözünde
“Osmanlı insanlık için yüz akıdır. Tarihin en şerefli bir safhasıdır. Osmanlı taklit edilemeyecek kadar büyüktür.” (Meriç C. , Sosyoloji Notları, 1997, s.
309) Bu güzel hasletlerin görmezden gelinerek Osmanlı mirasının inkârı ve yergisi karşısında, Cemil Meriç kullandığı coşkun dille bu dönemi sonuna kadar sahiplenmeye çalışmıştır ki kendisi belirli bir dönemden sonra “ben Osmanlıyım” derken de “romantik bir coşku” (Aksakal, 36/2011, s. 40) ortaya koymuştur. Yaşadığı dönemde Osmanlı’nın geri kalmış bir uygarlık olduğu şeklindeki ön yargılara ve değerlendirmelere karşı tarih sahnesine çıkan bütün medeniyetlerin birbirine eşit olduğunu belirten Cemil Meriç
“Türk-İslam medeniyeti medeniyetler içinde en parlak, en uzun ömürlü, en zinde medeniyetlerden biridir. Medeniyetin tek ölçüsü vardır: İnsana verdiği değer. Türk-İslam dünya görüşünde insan, Tanrı’nın bir nüsha-yı suğrasıdır, tabiatın dışında imtiyazlı bir yeri vardır, bu itibarla mukaddestir.” (Meriç C. , 2017, s. 29) diyerek Türk-İslam medeniyeti ve özelde de Osmanlı medeniyetinin insana büyük önem veren bir uygarlık olduğunu ortaya koymuştur.
Cemil Meriç, Osmanlı Devleti’nin varlığını da bir mucize olarak kabul etmektedir. Osmanlı mucizesinin temelinde İslam vardır. Çünkü İslamiyet, Osmanlı ülkesindeki bütün ırkları tekbir ırk haline getirme başarısını göstermişti.
Dili, ırkı ne olursa olsun inananlar kardeşti. Kardeşler “aynı şeyler için yaşamak ve ölmek” gayesiyle “düğüne koşar gibi gazaya koşturuyorlardı.” (Meriç C. , Bu Ülke, 1997, s. 179) En basit anlamı ile bu bir mucizeydi. Cenkten cenke koşarken at nalları ve tekbir sesleri ile düşmanını titreten Osmanlı fütuhatı bu mucizenin olmazsa olmazıydı. Bu nedenledir ki Cemil Meriç, Osmanlı için hayatın kılıçla başlayıp satırla biten bir rüya olduğunu düşünmekteydi. (Meriç C. , Jurnal I, 1998, s. 125) Bu mucizenin karşısında hayranlığına engel olamayarak Osmanlı Devleti’ni tarihin en büyük medeniyeti olarak vasıflandıran Cemil Meriç, Avrupa’nın toprağa bağladığı vatan duygusunu, bayrağa ve imana bağlayan Osmanlı uygarlığı ile ilgili şunları söylemektedir: “(Osmanlı) milli kinlere yabancı. Her inanca hürmetkâr. İnsanı insana düşman yapan sınıflardan uzak, alan değil, veren, istismar eden değil, imar eden. Fedakâr, alturist bir medeniyet.
Her şey manadır, maddeyi eterize eden, buharlaştıran bir medeniyet.” (Meriç C. , Sosyoloji Notları, 1997, s. 364) Alan değil de veren, istismar eden değil de imar eden bir uygarlığın medeniyetini kurmak için çalıştırdığı insanların emekleri yevmiyelerini ödeyerek vermesinden daha doğal bir şey yoktur.
(Meriç C. , Sosyoloji Notları, 1997, s. 370) Ancak böyle bir uygarlığın karşısına rakip olarak çıkarılan Batı ise uygarlığını köle emeği ile imar etmiştir. İnsana böylesine önem veren, adaleti vazgeçilemez bir ilke olarak kabul eden Devlet-i Aliyye için Osmanlı İmparatorluğu tabirinin kullanılması Cemil Meriç’in itirazına neden olmuştur. Çünkü Lenin tarafından ortaya atılan bu kavram kendi çıkarlarından başka bir şey düşünmeyen bir dünyanın, amaçları doğrultusunda her yolu mübah olarak kabul etmesidir. Bu nedenle maddi ve manevi bütün hazinelerini insanlara götüren bir uygarlığa imparatorluk demek “ya büyük bir cehalettir yahut da bir ihanetin sonucudur.” (Meriç C. , Sosyoloji Notları, 1997, s. 306-307)
İnsana karşı sergilenen birbirine tamamen zıt yaklaşımlardan hareketle Cemil Meriç medeniyetin tek ölçüsünün kitap, kelime, felsefe olmadığını, Batı medeniyetinin bir kelime medeniyeti olduğunu Türk-İslam medeniyetinin ise bir aksiyon medeniyeti olduğunu ifade ederek Türk- İslam medeniyetlerinde kelimenin çok önemli olmadığına dikkat çekmiştir. Bu düşüncesini açıklarken Osmanlı için edebiyatın bir oyun olduğunu ve asıl olanın inanç olduğunu belirterek Osmanlı’nın kelimeleri bir silah olarak kullanmadığını, insanınsa mukaddes olduğunu belirtmiştir. (Meriç C. , Sosyoloji Notları, 1997, s. 220-221) Böylece kelimeyle, kitapla, felsefeyle kurulduğu iddia edilen Batı medeniyetine karşı diyalektik bir yaklaşımla onun antitezi olarak insana büyük değer veren Osmanlı uygarlığını ortaya koyarken maddi refahın tek başına medeniyetin ölçüsü olamayacağına da vurgu yapmıştır.
Cemil Meriç, Osmanlı mücahitlerinin yaşamını şöyle tanımlamaktaydı:
“Mücahitlerin kanı Al-i Osman ülkesine bir altın ırmağı gibi akarken, atlas örtülü şiltelerde alev tenli cariyelerle bin bir gece masalı yaşayan bendegan-ı saltanatın hayat muammalarını çözmeye harcayacak vakti mi vardı?” (Meriç C. , Jurnal I, 1998, s. 126) Hayat muammalarını çözmek için düşünmek gerekirdi. Ancak Cemil Meriç’e göre Osmanlı İmparatorluğu’nda büyük düşünür çıkmamıştı.
Çünkü “Osmanlılarda düşünceye ihtiyaç yoktu, Kur’an her şeye yetiyordu.”
(Meriç C. , Sosyoloji Notları, 1997, s. 220)
Cemil Meriç’in Osmanlı’yı ele alırken düşünceyi, kitabı, felsefeyi hakir görmesini ve Osmanlı’yı sadece kılıç ve savaşla kurulmuş bir uygarlık olarak ortaya koymasının beraberinde getirdiği olumsuzlukları da dikkate almak gerekir. Osmanlı’yı düşünmeyen, düşünce üretmeyen sadece mücahitlerin kılıcı ile kurulan bir medeniyet olarak idraklere yerleştirmeye çalışmak sorunlu bir yaklaşım olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak bu yaklaşımın özellikle milliyetçilik duygusunun yoğun olarak kitleler üzerinde etkili olduğu durumlarda coşturucu bir etkisinin olduğu da göz ardı edilmemelidir. Elinde yalın kılıç şehitlik ve gazilik şerbetini içmek için düşmanlara saldıran, dünyaya adalet getirmeye çalışan mazlumların sesi bir uygarlıktan daha etkileyici ne olabilirdi ki. Cemil Meriç yaklaşımını ortaya koyarken aynı zamanda da “düşünce” kavramına da olumsuz bir anlam yükleyerek düşünceyi “bir felaket” olarak tanımlaması aslında Osmanlı’nın düşünmemesinin ve düşünür yetiştirmemesinin de mantıksal olarak doğruluğunu ortaya koymaya çalıştığı şeklinde algılanmaktadır.
Bu noktada Cemil Meriç’in hayran olduğu Osmanlıyı anlatırken kullandığı çoşkun dilin kendi içinde bir dizi sıkıntı ve çelişkiyi de barındırdığı da dikkatlerden kaçmamaktadır. Cemil Meriç’in medeniyetin tek ölçüsünün kitap, kelime felsefe olmadığı ile ilgili ortaya koyduğu görüş onun gibi kitaba, düşünceye ve kelimeye önem veren birisi için önemli bir çelişkidir. Cemil Meriç’in fikir dünyasında düşünceye saygı önemli bir konuma sahiptir. Ona göre her düşünce ve ideoloji tarafsız ve ön yargısız bir şekilde öğrenilmelidir.
Bu yapılmaz da ideolojilere düşmanlık gösterilirse bu tek bir ideolojiye yani
Bu yapılmaz da ideolojilere düşmanlık gösterilirse bu tek bir ideolojiye yani