Tam adı Ebû Ġshâk Ġbrahim b. Ahmed b. Ġshâk el-Mervezî‟dir. Mervezî nisbesiyle birlikte bazı yerlerde el-Harûrî nisbesiyle de anılmaktadır. Ömrünün sonuna doğru Mısır‟a giden Ebû Ġshâk el-Mervezî 340/951 senesinde yetmiĢ yaĢlarında Mısır‟da vefat etmiĢ ve Ġmam ġâfiî‟nin yanına defnedilmiĢtir.64
Önce Abdân el-Mervezî‟den fıkıh tahsil eden Ebû Ġshâk, Bağdat‟ta mezhebin Ģeyhi Ġbn Süreyc‟ten ve Ebû Saîd el-Ġstahrî‟den fıkıh tahsil etmiĢtir. Bağdat‟a gittiğinde orada kendisinden ders almaya layık Ġbn Süreyc ve Ġstahrî‟den baĢkasının bulunmadığını ifade eden Ebû Ġshâk, Bağdat‟ta uzun süre iftâ ve tedriste bulunmuĢtur. Ebû Ġshâk eĢ-ġîrâzî, döneminde Bağdat‟ta ilmî riyâsetin onda olduğunu
64
Bağdâdî, Târihu Bağdâd, VI, 11; ġîrâzî, Tabakât, s. 112; Nevevî, Tehzîb, II, 175; Ġbn Hallikân, Vefeyât, I, 26, 27; Zehebî, Siyer, XV, 429; Ġsnevî, Tabakât, II, 197; Ġbn Kesîr, Tabakât, I, 230, 231; Vâsitî, el-Metâlibu‟l-„aliyye, vr. 39b, 40a; Ġbn Mülakkin, el-„Akdu‟l-müzheb, s. 42; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 105, 106.
ve talebeleri yoluyla ġâfiî mezhebinin birçok yere yayıldığını aktarmaktadır.65 Hocalarına dikkat edildiğinde Ebû Ġshâk el-Mervezî‟nin mezhebin o zamana kadar yayıldığı iki ana coğrafyadaki fıkhî birikimi birleĢtirdiği görülmektedir. Horasan‟ın fıkıh anlayıĢını ilk yetiĢtiği yer olan Merv‟de Abdân el-Mervezî‟den, Irak fıkıh anlayıĢını da Ġbn Süreyc ve Ġstahrî‟den almıĢtır.
Zehebî, Ebû Ġshâk el-Mervezî‟nin Ġbn Süreyc‟in en önde gelen talebesi olduğunu aktarır.66
Hatîb el-Bağdâdî, onun hakkında Ģöyle der: “Ebû Ġshâk el-
Mervezî mezhebi Ģerh edip özetlemiĢtir.”67 Nevevî, Gazzâlî‟nin el-Vâsît‟i, ġîrâzî‟nin
el-Mühezzeb‟i gibi eserlerde zikredildiğini, ġâfiî mezhebi kitaplarında Ebû Ġshâk
künyesi mutlak olarak geçtiğinde Ebû Ġshâk el-Mervezî‟nin kastedildiğini aktarmaktadır.68
Ġsnevî, Ebû Ġshâk‟ın mezhep içinde konumunun yüksek, ifadelerin manalarına derin vukûfu olduğunu ifade etmektedir.69
Mısır‟da Ġmam ġâfiî‟nin zamanında ders verdiği ilim meclisinde dersler vermiĢtir. Ebû Âsım el-Abbâdî, Ebû Ġshâk‟ın ders verdiği bu meclisten mezhep içinde önemli yere sahip olan yetmiĢ fakihin yetiĢtiğini ve bunların birçok yere gittiklerini belirtmektedir.70
Ebû Ġshâk el-Mervezî‟nin kaynaklarda zikredilen eserleri Ģunlardır:
1. ġerhu Muhtasari‟l-Müzenî:71 Ġbn Kâdî ġuhbe bu Ģerhin yaklaĢık sekiz cüz halinde olduğunu belirtmektedir.72
Bu eser Ebû Ġshâk‟ın en önemli eseri olup mezhebin fürûʻ eserlerinde birçok yerde bu esere atıfta bulunulmaktadır.73 Nitekim Ġsnevî, bu Ģerhin orta hacimli olduğunu ve Müzenî‟nin el-Muhtasar‟ının Ģerhleri içinde gördükleri arasında en güzelinin bu olduğunu nakletmektedir.74
2. et-Tevassut beyne‟Ģ-ġâfiî ve‟l-Müzenî lima„terazâ bihi‟l-Müzenî fi‟l-
65 Bağdâdî, Târihu Bağdâd, VI, 11; ġîrâzî, Tabakât, s. 112; Nevevî, Tehzîb, II, 175; Ġbn Hallikân, Vefeyât, I, 27; Zehebî, Siyer, XV, 429, 251; Ġsnevî, Tabakât, II, 197; Ġbn Kesîr, Tabakât, I, 230; Vâsitî, el-Metâlibu‟l-„aliyye, vr. 39b; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 105, 106.
66 Zehebî, Siyer, XV, 429.
67 Bağdâdî, Târihu Bağdâd, VI, 11; Ġbn Kesîr, Tabakât, I, 230. 68
Nevevî, Tehzîb, II, 175. 69
Ġsnevî, Tabakât, II, 197.
70 Abbâdî, Tabakât, s. 69; Ġsnevî, Tabakât, II, 197; Ġbn Mülakkin, el-„Akdu‟l-müzheb, s. 42.
71 ġîrâzî, Tabakât, s. 11; Nevevî, Tehzîb, II, 175; Ġbn Hallikân, Vefeyât, I, 28; Ġbn Kesîr, Tabakât, I, 230.
72
Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 106.
73 Bkz. Mâverdî, el-Hâvî, I, 346; VIII, 92; XII, 310; Rûyânî, Bahr, I, 87, 131; VII, 411; XII, 284; XIII, 266; Ġmrânî, el-Beyân, I, 300; II, 175; III, 217.
Muhtasar: Ġbn Kâdî ġuhbe, bu eserin büyük bir cilt halinde olduğunu, eserde Ebû
Ġshâk‟ın, Müzenî‟nin itirazlarını bazen kabul ederken bazen de reddettiğini nakletmektedir.75
3. el-Usûl: ġâfiî tabakât müelliflerinin çoğu, Ebû Ġshâk el-Mervezî‟ye fıkıh usûlüne dair bir eser nispet etmektedirler.76
4. ġurût77 ilmiyle alakalı bir eser telif ettiği nakledilmektedir.78
Ebû Ġshâk el-Mervezî‟nin zikredilen eserleri bildiğimiz kadarıyla günümüze ulaĢmamıĢtır.
Ebû Ġshâk el-Mervezî‟nin mezhep içindeki konumu ifade edilirken yetiĢtirdiği talebeler yoluyla mezhebin birçok coğrafyada yayıldığına vurgu yapılmıĢtı. Bunlar içinde Mısır, Irak ve Horasan öne çıkmaktadır. Bir bakıma ġâfiî mezhebi, Ebû Ġshâk el-Mervezî‟den sonra ikinci bir yayılıĢ sürecine girmiĢtir. Bu talebelerin önde gelenleri Ģunlardır:
1. Ebu‟l-Hasan el-EĢʻarî (ö. 324/935-36)79
2. Ahmed b. Ali b. Tâhir el-Cevbakî (ö. 340/951-52)80
3. Ebû Ahmed Muhammed b. Saîd (ö. 340/951-52‟den sonra)81 4. Ġbn Haddâd el-Mısrî82
5. Ebû Ali b. Ebî Hureyre (ö. 345/956)83
75 Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 106. Yale Üniversitesinde et-Tevassut beyne‟Ģ-ġâfiî ve‟l-Müzenî isminde Ġbn Kâss‟a nispet edilen baĢ kısmı eksik bir eser vardır. (Bkz. Yale University, “Yale
University Library Catalog”, eriĢim: 12.05.2019,
http://orbis.library.yale.edu/vwebv/holdingsInfo?searchId=6302&recCount=50&recPointer=5&bibId= 3816844) Ancak kaynaklarda Ġbn Kâss‟a böyle bir eserin nispet edildiğiyle karĢılaĢılmamaktadır. Bu eserin Ebû Ġshâk el-Mervezî‟ye ait olma ihtimali vardır.
76 ġîrâzî, Tabakât, s. 112; Nevevî, Tehzîb, II, 175; Ġbn Kesîr, Tabakât, I, 230; Ġbn Mülakkin, el- „Akdu‟l-müzheb, s. 42; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 106.
77 Ġkrar, ibrâ, müdâyene, bey„, hibe, icâr, kefâlet, Ģirket ve müzâraa gibi muamelelere dair yazılan belgelere Ģart (çoğulu Ģurût) denir. Ġçeriğine göre bu belgelerin düzenlenmesi bazı kural ve usullere tâbidir. Bunlardan bahseden ilme “Ġlmu‟Ģ-Ģurût” denir. (Erdoğan, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, s. 519.)
78 Hamevî, Mu„cemu‟l-buldân, V, 119. 79 Sübkî, Tabakât, III, 352.
80Bu fakîhin Ebû Ġshâk el-Mervezî‟den Müzenî‟nin el-Muhtasar‟ının Ģerhini ta„lîk ettiği aktarılmaktadır. (Sem„ânî, el-Ensâb, III, 345, 346; Sübkî, Tabakât, III, 21)
81 Bu fakîh, Hâvârizmlidir. Irak‟da Ebû Ġshâk el-Mervezî‟den fıkıh okuduktan sonra memleketi Havârizm‟e gitmiĢ orada makbul bir âlim olmuĢtur. (Sübkî, Tabakât, III, 164, 165.)
6. Kadı Ebû Hâmid el-Merverrûzî/el-Mervezî (ö. 362/972-73)84 7. Ebu‟l-Hasan el-Mâsercîsî (ö. 384/994)85
8. Ebû Sehl es-Suʻlûkî en-Nîsâbûrî (ö. 369/980)86 9. Ebû Zeyd el-Mervezî. (ö. 371/981-82)87
10. Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed el-Kasrî es-Sîbî (ö. 372/982)88 11. Ebu‟l-Kâsım ed-Dârekî (ö. 375/986)89
12. Ebû Muhammed Abdullah b. Ali el-Kâdî el-Kûmisî (ö. 377/987)90 13. Ebû Ali Zâhir b. Ahmed es-Serahsî (ö. 389/999)91
14. Ebû Muhammed el-Bâfî (ö. 398/1007)92 15. Ebû Bekir Ahmed b. Lâl (ö. 398/1007)93
Her iki ekolün eserlerinde görüĢleri zikredilen Ebû Ġshâk el-Mervezî‟nin ilmî konumunu Nevevî, Ģu sözlerle aktarmaktadır: “Ashâbımızdan birçok kiĢinin imamı
ve mezhebin Ģeyhidir (بىذملا خيش). Irak tarîki ile Horasan tarîkinin kendisine dayandığı kiĢidir )نييناسارخلاو ،نييقارعلا انباحصأ ةقيرط ىهتني ويلإو(.” 94 Yukarıda da iĢaret edildiği gibi Nevevî ve Ġbn Salâh, kendi hoca silsilerinde hem Horasan hem de Irak fukahâsından hocalarını zikretmekte ve Ebû Ġshâk el-Mervezî‟de birleĢtiğini ifade etmektedirler.95 Buna benzer bir Ģekilde her iki ekoldeki hoca-talebe silsilesini Nevevî ve Ġbn Salâh‟ı da içinde barındıracak Ģekilde Muhammed b. Abdirrâhmân el-
83
Sübkî, Tabakât, III, 256.
84 Nevevî, Tehzîb, II, 211; Sübkî, Tabakât, III, 12.
85 Nevevî, Mâsercisî‟nin en önemli hocasının Ebû Ġshâk el-Mervezî olduğunu, Mâsercisî‟nin en önemli talebesinin de Kadı Ebu‟t-Tayyib et-Taberî olduğunu aktarmaktadır. (ġîrâzî, Tabakât, s. 116, 127; Nevevî, Tehzîb, II, 212, 213.)
86 ġîrâzî, Tabakât, s. 115; Nevevî, Tehzîb, II, 241, 242; Sübkî, Tabakât, III, 167, 168. 87 Ġsnevî, Tabakât, II, 200.
88
Bu fakihin Ebû Ġshâk el-Mervezî‟nin talebesi olduğu ve Irak‟ta bir yer olan memleketi Kasru Ġbn Hubeyrâ‟da ġâfiî fıkhını yaydığı aktarılmaktadır. (ġîrâzî, Tabakât, s. 116; Sübkî, Tabakât, III, 47.) 89 Sübkî, Tabakât, III, 330, 331.
90 Sübkî, Tabakât, III, 310. 91 Sübkî, Tabakât, III, 293. 92
Sübkî, Tabakât, III, 317. 93 Ġsnevî, Tabakât, II, 189. 94 Nevevî, Tehzîb, II, 175.
Osmânî ed-DımâĢkî (ö. 800/1397-98 civarı) de vermektedir.96 Nevevî‟nin Ebû Ġshâk el-Mervezî için her iki ekolün kendisine dayandığı kiĢi yani her iki ekolün kendisiyle baĢladığı Ģahıs olduğunu ifade etmesine benzer bir Ģekilde Osmânî de Ebû Ġshâk el- Mervezî için iki ekolün baĢı anlamında "نيتقيرطلا مام"إ demektedir.97 Ġbn Salâh, Nevevî ve Osmânî her iki tarîkten gelen hoca silsilelerini verdikleri yerde Ebû Ġshâk el- Mervezî‟den öncesini ise her iki ekol için Ġmam ġâfiî→Müzenî→Enmâtî→Ġbn Süreyc Ģeklinde vermektedirler.98 Bu, Ebû Ġshâk‟ın Irak‟taki hoca silsilesidir. Bununla birlikte Abdân el-Mervezî‟den de fıkıh tahsil etmiĢ olan Ebû Ġshâk‟ın Horasan‟daki hoca silsilesi Ģu Ģekildedir: Ġmam ġâfiî→Müzenî ve Rebîʻ b. Süleyman→Abdân el-Mervezî→Ebû Ġshâk el-Mervezî.
Ebû Ġshâk el-Mervezî, yukarıda da ifade edildiği gibi Horasan, Irak ve Mısır baĢta olmak üzere çok geniĢ coğrafyaya yayılan birçok öğrenci yetiĢtirmiĢtir. ĠĢte bu yetiĢtirdiği âlimlerle birlikte mezhep görüĢlerinin geliĢimi farklılık göstermiĢ ve bu durum Horasan ve Irak ekollerinin oluĢumuna temel teĢkil etmiĢtir.99