Tam adı Ebû Muhammed Abdullah b. Yusuf b. Abdillâh b. Yusuf b. Muhammed‟dir. Ġmâmü‟l-Harameyn el-Cüveynî‟nin babası olan bu âlim, mezhep kitaplarında daha çok ġeyh Ebû Muhammed olarak unvan ve künyeyle anılmaktadır. Aynı zamanda “rüknü‟l-Ġslâm” lakabına sahiptir.300
Cüveynî nisbesi NîĢâbur bölgesine bağlı Ģehirlerden biri olan Cüveyn‟e nispettir.301
Cüveynî, tefsir, fıkıh, usûl, Arap dili ve edebiyatı sahalarında imam mertebesindeydi. Öncelikle Cüveyn‟de babasından ve Ebû Yakûb el-Ebîverdî‟den fıkıh dersleri aldı. Sonra NîĢâbur‟a gitti. Orada Ebu‟t-Tayyib Sehl es-Suʻlûkî‟den fıkıh okudu. Ardından Merv‟e giden Cüveynî orada Kaffâl el-Mervezî‟den fıkıh tahsil etti. Cüveynî, Kaffâl‟in ders halkasında ondan çok faydalandı. ġâfiî mezhebini, hilâf ilmini nitelikli bir Ģekilde ondan öğrendi. Kaffâl‟in fıkıh anlayıĢını (tarîkasını) ondan en iyi Ģekilde aldı.302-303
Kaffâl‟den aldığı dersleri bitirince 407/1016-17 yılında NîĢâbur‟a dönen Cüveynî, orada tedris ve fetvâ görevlerini yürüttü, münazara meclislerinde yer aldı. Aynı zamanda fıkıh usûlü eğitiminde bulundu. Ders vermede çok mâhirdi.304 438/1047 yılında NîĢâbur‟da vefat etti.305
Muhaddis kiĢiliği de olan Cüveynî, Kaffâl el-Mervezî, Adnan b. Muhammed ed-Dabbî, Ebû Nuaym Abdülmelik b. Hasan, Ġbn MahmiĢ, Ebu‟l-Hasan b. BiĢrân ve baĢkalarından hadis dinledi. Kendisinden de oğlu Ġmâmü‟l-Harameyn, Sehl b.
299 Nevevî, el-Mecmû„, I, 43.
300 Ġbn Salâh, Tabakât, I, 521; Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 47; Sübkî, Tabakât, V, 73; Ġsnevî, Tabakât, I, 165; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 209, 210.
301 Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 48; Ġsnevî, Tabakât, I, 166. 302"وتقيرط نقتأو/اهمكحأو وتقيرط ويلع أرقو"
303 Ġbn Salâh, Tabakât, I, 520; Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 47; Sübkî, Tabakât, V, 73; Ġsnevî, Tabakât, I, 165, 166; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 210.
304
Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 47; Sübkî, Tabakât, V, 73, 74; Ġsnevî, Tabakât, I, 166; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 210.
305 Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 47; Ġbn Salâh, Tabakât, I, 521; Sübkî, Tabakât, V, 75; Ġsnevî, Tabakât, I, 166; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 210.
Ġbrahim el-Mescidî, Ali b. Ahmed el-Medînî ve diğerleri hadis rivayet ettiler.306 Cüveynî‟nin dindarlığı, zühd ve takvasının yüksek olduğu birçok kiĢi tarafından nakledilmektedir.307
Ġsnevî, Cüveynî‟nin tasavvuf yönü ağır basan “Ģeyhu‟l-Hicâz” lakaplı Ebu‟l- Hüseyin Ali (ö. 463/1071) adında bir kardeĢinin olduğunu, bu zâtın birçok kiĢiden hadis dinlediğini Horasan‟da kendisi için hadis imlâ meclisi oluĢturulduğunu nakletmektedir.308
Cüveynî‟nin yetiĢtirdiği talebelerden bazıları Ģunlardır: 1. Ebû Saîd en-Nâsıhî (ö. 455/1063)309
2. Ebû Bekir es-Saffâr (ö. 468/1075)310 3. Nâsır et-Tûsî (ö. 468/1075-76)311
4. Ebu‟l-Kâsım el-KuĢmeyhenî (ö. 469/1076)312 5. Ġmâmü‟l-Harameyn el-Cüveynî313
6. Abdürrahmân el-Medînî (ö. 494/1100)314 7. Ali el-Irâkî (ö. 498/1105)315
8. Ebu‟l-Hasan Muhammed b. Muhammed el-Âzâzvârî316 9. Ġsmail b. Ahmed et-Turaysîsî317
Cüveynî‟nin tespit ettiğimiz eserleri ise Ģunlardır:
1. el-Fark ve‟l-cemʻ (el-Furûk):318 Ebû Muhammed el-Cüveynî, furûk
306 Sübkî, Tabakât, V, 73.
307 Ġbn Salâh, Tabakât, I, 521, 522; Sübkî, Tabakât, V, 73, 74; Ġsnevî, Tabakât, I, 166; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 210.
308 Ġsnevî, Tabakât, I, 166. 309 Sübkî, Tabakât, IV, 195. 310
Sübkî, Tabakât, IV, 194; Ġsnevî, Tabakât, II, 44. 311
Ġsnevî, Tabakât, II, 62. 312 Ġsnevî, Tabakât, II, 180, 181. 313 Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 47. 314 Ġsnevî, Tabakât, II, 224. 315
Ġsnevî, Tabakât, II, 91.
316 Râfiî bu zâtın Ebû Muhammed el-Cüveynî‟den fıkıh ta„lîk ettiğini aktarmaktadır. (Râfiî, et-Tedvîn, II, 8.)
türünde yazdığı bu eserinde telif amacını Ģu sözlerle ifade etmektedir: “ġerʻî
meseleler bazen sûreten aynı ama hükmen farklı olabilir. Bu da hükümlerin farklı olmasına sebep olan bir illet nedeniyledir. Tahkik ehli âlimler, hükümlerin farklı ve ortak yönlerine dayanak olan bu illetleri bilmekten müstağnî olamazlar.” Cüveynî
mukaddimesinin devamında mütekaddimûn bazı âlimlerin bu konuda teliflerinin olduğunu ancak bunların az ve sınırlı sayıda meseleyi ihtiva ettiğini, bu konuda maksadın tam hâsıl olabilmesi için bunların üzerinde meselelerin zikredilmesi gerektiğini ve kendisinin de bunu yaptığını belirtmektedir.319
Cüveynî, mukaddimenin ardından eserine “fark (çoğulu: furûk)” ile alakalı bazı bilgiler verdikten sonra fıkıh usûlüne iliĢkin furûk bahisleriyle baĢlamıĢ, devamını da fıkıh bâblarına göre tasnif etmiĢtir. Eserinde kaynak olarak baĢta Müzenî‟nin el-Muhtasar‟ına dayanmakta, Ġmam ġâfiî‟nin kadîm ve cedîd görüĢleriyle birlikte, Büveytî, Harmele, Rebî„ b. Süleyman ve Musa b. Ebi‟l-Cârûd gibi Ġmam ġâfiî‟nin talebelerinin görüĢlerini zikretmektedir. Bununla birlikte hocası Kaffâl el-Mervezî, Ġbn Süreyc, Ebu‟l-Abbâs et-Taberî (Ġbn Kâss), Ebû Bekir el- Fârisî, Enmâtî ve Ebû Ġshâk el-Mervezî gibi fukahânın görüĢlerine de yer vermektedir.320
Bu eser Abdürrahmân b. Selâme el-Mezînî tarafından yüksek lisans ve doktora tezi olarak tahkik edilmiĢ ve el-Cem„ ve‟l-fark adıyla beĢ cilt halinde neĢredilmiĢtir (Beyrut 1424/2004).
2. es-Silsile:321 Cüveynî, bu eserinde meseleleri birbirleriyle olan ortak bir asla ve kıyas-ı celîye dayanarak bağlantılı bir Ģekilde zikretmiĢtir. Kitabın adının es-
Silsile olmasının sebebi de budur. Eserinde baĢta Muhtasaru‟l-Müzenî olmak üzere
kendisinden önce yazılmıĢ eserlerde geçen vücûh ve akvâli ele almaktadır. Eserinde Ġmam ġâfiî‟nin kadîm ve cedîd akvâlini, Müzenî ve Rebî„ b. Süleyman gibi talebelerinden nakledilen naslarını ve kendi Ģeyhlerinin ve diğer ġâfiî fukahâsının görüĢlerini zikreden Cüveynî, bazı yerlerde fıkıh kâide ve dâbıtalarına da yer vermiĢ
318 Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 47; Sübkî, Tabakât, V, 75; Ġsnevî, Tabakât, I, 166; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 211.
319
Cüveynî, el-Cemʻ ve‟l-fark, I, 37.
320 Cüveynî, el-Cemʻ ve‟l-fark (muhakkikin mukaddimesi), I, 26, 27.
321 Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 47; Sübkî, Tabakât, V, 75; Ġsnevî, Tabakât, I, 166; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 211.
ve bazı meselelerde tercihte bulunmuĢtur. Bunu yaparken de mercûh olan görüĢü niye kabul etmediğini belirtmiĢtir. Ayrıca bir mesele ile ilgili iki vecih varsa bunların mansûs olan kavillerden aslını belirtmiĢ, iki kavlin geçtiği yerlerde ise bunların birbirinin üzerine bina edilmesini (birbirleriyle olan bağlantısını) zikretmiĢtir. BaĢında taklidle ilgili bir mesele zikrettikten sonra eserine taharet bahsiyle baĢlayan Cüveynî, devamını sitematik olarak fıkıh bâblarına göre telif etmiĢtir. Cüveynî, eserinde ele almıĢ olduğu her meselenin üzerine bina edileceği bir baĢka mesele daha zikretmektedir. Bu ikinci mesele aynı bâbla ilgili mesele olabileceği gibi farklı bir bâbın meselesi de olabilir.322
Bu eser, Mekke Ümmü‟l-kurâ Üniversitesi‟nde Halid b. Nevvâr b. Mubtî en- Nemir tarafından es-Silsile fî ma„rifeti‟l-kavleyn ve‟l-vecheyn adıyla doktora tezi olarak tahkik edilmiĢtir (h. 1429).
3. et-Tabsıra (et-Tabsıra fî tertîbi ebvâbin li‟t-temyîzi beyne‟l-ihtiyâti ve‟l-
vesvese):323 Ġbadetlerde vesvese ve ihtiyat ile alakalı olan bu eser Medine Ġslam
Üniversitesinde Muhammed b. Abdilazîz b. Abdillâh es-Südeys tarafından doktora tezi olarak tahkik edilmiĢ ve neĢredilmiĢtir.324
4. et-Tezkira:325 Cüveynî‟nin bu eserinin yazma nüshası Medine Ârif Hikmet Kütüphanesinde et-Tabsıra ve‟t-Tezkira adıyla mevcuttur.326
5. Mevkifu‟l-imâm ve‟l-me‟mûm:327 Cüveynî bu eserinde baĢta mescidler olmak üzere ev, yol, dağ vb. alanlarda cemaatle namaz kılındığında imam ve me‟mûmun konumunun nasıl olması gerektiğini ele alır. On iki bölümden oluĢan bu eser Faysal Yusuf el-Ali tarafından tahkik edilmiĢ ve aynı isimle ve neĢredilmiĢtir (Kuveyt 1425/2004).
6. et-Tefsiru‟l-kebîr: Cüveynî‟nin bu eserinde herbir ayeti on ayrı ilme göre tefsir ettiği nakledilmektedir.328
Eser bildiğimiz kadarıyla günümüze ulaĢmamıĢtır.
322 Cüveynî, es-Silsile (muhakkikin dirâse/inceleme kısmı), s. 58, 65, 66.
323 Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 47; Sübkî, Tabakât, V, 75; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 211. 324 Cüveynî, es-Silsile (muhakkikin dirâse/inceleme kısmı), s. 34.
325
Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 47; Sübkî, Tabakât, V, 75.
326 Müessesetü âli beyt, el-Fihrisu‟Ģ-Ģâmil (el-fıkhu ve usûluhû), II, 236. 327 Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 47; Sübkî, Tabakât, V, 75; Ġsnevî, Tabakât, I, 166.
7. el-Muhît: Cüveynî‟nin herhangi bir mezhebe bağlı kalmaksızın yazmaya baĢladığı bu eserle alakalı Sübkî Ģunları söylemektedir. “Ebû Muhammed el-Cüveynî
el-Muhît adında bir eser kaleme almaya baĢladı. Bu eseri herhangi bir mezhebe bağlı kalmaksızın, mezhep taassubundan uzak, hadislere dayalı bir anlayıĢla yazmaya niyetlendi. Bu kitaptan üç cüzü Hâfız Ebû Bekir el-Beyhakî inceledi. Cüveynî‟yi hadis ilmine dayalı olarak eleĢtirdi. Cüveynî‟nin naklettiği bir kısım hadislerin ġâfiî tarafından rivayet edildiklerini, kalan kısmından da ġâfiî‟nin delil olarak almamasının sebebinin o hadislerde bulunan illetler olduğunu, bunu hadis ilmine vâkıf kiĢilerin bildiğini ifade etti. Cüveynî‟ye bunları içeren bir mektup gönderdi. Bu mektup ona ulaĢtığında Cüveynî, bunun ilmin bereketi olduğunu söyledi. Beyhakî‟ye hayır duada bulundu ve bu eserini tamamlamaktan vazgeçti.”329 Sübkî, kendisininden istifade açısından çok önemli gördüğü bu mektubu tam metin olarak eserinde vermiĢtir.330
8. ġerhu „Uyûni‟l-mesâil: Sübkî, Ebû Bekir el-Fârisi‟nin „Uyûnu‟l-mesâil adlı eserinin Ģerhi olduğunu ifade ettiği bu eserin Cüveynî‟ye nispeti konusunda Ģunları söylemektedir: “ġerhu „Uyûni‟l-mesâil adlı eserin yazarı olan Ġsmail b. Ahmed et-
Turaysîsî bu eseri Ebû Muhammed el-Cüveynî‟den ta„lik ettiğini ifade etmektedir. Ancak ben Rûyânî‟nin el-Bahr adlı eserinde Kaffâl‟in ġerhu „Uyûni‟l-mesâil adlı eserinden birçok defa nakilde bulunduğunu gördüm.331 Ve yaptığı bu nakillerin aynen bu Ģerhte mevcut olduğu dikkatimi çekti. Hayret ettim. Çünkü bizzat ta„lîk edenin (zikri geçen Turaysîsî‟nin) hattıyla yazılı bu nüsha, eserin Ebû Muhammed el- Cüveynî‟ye, Rûyânî‟nin nakilleri ise Kaffâl‟e ait olduğunu göstermektedir. Bu iki durumun doğru olabilmesi için -muhtemeldir ki- ġeyh Ebû Muhammed, bu eseri hocası Kaffâl‟den imlâ etmiĢtir. Yoksa bu iki durumun telifi mümkün değildir.”332
Ġbn Salâh, Cüveynî‟nin Ġbn Kâss‟ın et-Telhîs adlı eserine hocası Kaffâl‟in yazdığı Ģerhten ta„lîk ettiği bir eserinin olduğunu, bunu NîĢâbur‟da gördüğünü ifade
Ġbn Salâh, Tabakât, I, 521; Sübkî, Tabakât, V, 76; Ġsnevî, Tabakât, I, 166; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 210, 211. 329 Sübkî, Tabakât, V, 76, 77. 330 Sübkî, Tabakât, V, 77-90. 331 Bkz. Rûyânî, Bahr, X, 106. 332 Sübkî, Tabakât, V, 75, 76.
etmekte ve bu eserden nakillerde bulunmaktadır.333
Ġmâmü‟l-Harameyn el-Cüveynî de babasının Ta„lîk adındaki eserine atıfla hocası Kaffâl‟den nakilde bulunmaktadır. Ġmâmü‟l-Harameyn‟in ifadelerine bakıldığında bu eseri babası Cüveynî‟nin hocası Kaffâl‟den ta„lîk ettiği de anlaĢılabilir.334
Cüveynî‟nin diğer eserleri ise Ģunlardır: Muhtasaru‟l-Muhtasar, ġerhu‟r-
Risâle,et-Ta„lîka.335 Bu eserler bildiğimiz kadarıyla günümüze ulaĢmamıĢtır.
Ebû Muhammed el-Cüveynî‟nin NîĢâbur‟a bağlı Cüveyn‟de babasından ve Ebû Yakûb el-Ebîverdî‟den, sonra NîĢâbur‟da Ebu‟t-Tayyib Sehl es-Suʻlûkî‟den fıkıh okuyup, sonrasında da Merv‟de Kaffâl el-Mervezî‟den fıkıh tahsil etmesi, Horasan‟da kendi döneminin önde gelen fukahâsından ders aldığını göstermektedir. Bunlar içinde Kaffâl el-Mervezî‟den çok faydalandığı yukarıda ifade edilmiĢti.
Ebû Muhammed el-Cüveynî‟nin ilk elden görüĢleri kendi eserleriyle birlikte en çok Ġmâmü‟l-Harameyn el-Cüveynî‟nin Nihâyetü‟l-matlab‟ında görülmektedir. Ġmâmü‟l-Harameyn el-Cüveynî, babası ve hocası olan Ebû Muhammed el- Cüveynî‟yi "يخيش" (hocam) ifadesiyle zikretmekte336
ve görüĢlerine birçok defa atıfta
bulunmaktadır.337
Aynı zamanda babası Ebû Muhammed el-Cüveynî‟nin hocası Kaffâl el-Mervezî‟den yaptığı nakillere de yer vermektedir.338 Nihâyetü‟l-matlab ile birlikte Rûyânî‟nin Bahru‟l-mezheb‟i339 ve Gazzâlî‟nin el-Vasît‟i340 gibi eserlerde görüĢleri zikredilen Ebû Muhammed el-Cüveynî için mukil-muhakkik dendiği341 zikredilmiĢti. Bu ifadelerden, Ebû Muhammed el-Cüveynî‟nin Horasan fukahâsı içinde kendisine ait görüĢlerin (vücûh) çok olmadığını ama görüĢlerinin dayanaklı ve muteber olduklarını anlaĢılmaktadır. Bu sebeple olacak ki kendisine mezhep içinde
“Ģeyh” unvanı verilmiĢtir. Kanaatimizce mezhep fukahâsına verilen bu ve benzeri
unvanlar rastgele verilmemiĢtir. Nitekim ilgili yerde Sincî ve Cüveynî “Ģeyh”
333 Ġbn Salâh, ġerhu müĢkili‟l-Vasît, I, 117; II, 26. 334
Bkz. Cüveynî, Nihâye, V, 54. 335
Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 47; Sübkî, Tabakât, V, 75; Ġsnevî, Tabakât, I, 166; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 211.
336 Cüveynî, Nihâye (muhakkikin mukaddimesi), s. 180.
337 Bkz. Cüveynî, Nihâye, I, 31, 46, 203, 315; II, 94, 237; III, 36, 225. 338
Bkz. Cüveynî, Nihâye, I, 11, 29; II, 72, 201.
339 Bkz. Rûyânî, Bahr, I, 91, 291; II, 162, 276; III, 25; IV, 59, 427. 340 Bkz. Gazzâlî, el-Vasît, I, 287, 319, 470; II, 196.
unvanıyla zikredilirken „Umerî için aynı ifade kullanılmamıĢ “fakih” unvanıyla yetinilmiĢtir.
Cüveynî‟nin es-Silsile adlı eserini tahkik eden Hâlid b. Nevvâr, eserin ilmî değerine temas ederken meselelerin birbirine bağlanması, tertîb edilmesi ve bu sayede meselelerin benzerlerinin de ortaya çıkmıĢ olmasını Horasanlı fukahânın tertîb ve tefrî„de diğer fukahâya nazaran daha mâhir olmalarına bağlamakta ve bu konuda Nevevî‟nin görüĢünü zikretmektedir.342 Bununla birlikte Cüveynî‟nin fıkhın fark ve cemʻ (farklı ve ortak) konularını ele alan türü ile birbirinden farklı olup ortak bir asla dayanan türünde telifte bulunan kiĢiler arasında ilk sırada yer aldığını ifade etmektedir.343 Ġlk türdeki eser el-Fark ve‟l-cemʻ, ikinci türdeki eser ise es-Silsile adlı eseridir.344