Tam adı Abdülvâhid b. Ġsmail b. Ahmed Ebu‟l-Mehâsin er-Rûyânî‟dir. En önemli eseri Bahru‟l-mezheb‟e izâfetle “Sâhibu‟l-Bahr” Ģeklinde de anılır.
“Fahru‟l-Ġslâm” lakabına sahipti. 415/1025 yılında doğdu. Taberistan‟ın Âmul
565
Bkz. Cüveynî, Nihâye, I, 38, 311; II, 178, 214.
566"ةزوارملاةقيرط-قيرط" Bkz. Cüveynî, Nihâye, IV, 350-352; VI, 189; VII, 216. 567"لافقلا ةقيرط-قيرط"
Bkz. Cüveynî, Nihâye, I, 9; VI, 372; VII, 316. 568"نييناسارخلا" Bkz. Cüveynî, Nihâye, VII, 39.
569 Cüveynî, Nihâye (muhakkikin mukaddimesi), s. 181. Bkz. Cüveynî, Nihâye, I, 67, 172; II, 269; III, 14.
570
Cüveynî, Nihâye (muhakkikin mukaddimesi), s. 181. Bkz. Cüveynî, Nihâye, II, 108; XIII, 410. 571
Cüveynî, Nihâye (muhakkikin mukaddimesi), s. 181. Bkz. Cüveynî, Nihâye, XIV, 359. 572 Bkz. Cüveynî, Nihâye, I, 281 (muhakkikin dipnotuyla birlikte), 447; II, 326.
573"نييقارعلا/نويقارعلا" Bkz. Cüveynî, Nihâye, I, 16, 17, 19, 219, 242; II, 91.
574 "نييقارعلا ةقيرط-قيرط" Bkz. Cüveynî, Nihâye, II, 108; IV, 430; VI, 295; XI, 182, 321. 575 Bkz. Cüveynî, Nihâye, I, 38; III, 47; XIII, 410.
Ģehrindendi. Memleketinde babası577
ve dedesinden,578 NîĢâbur‟da Nâsır el-„Umerî el-Mervezî‟den, Meyyâfârikîn‟de Muhammed b. Beyân el-Kâzrûnî‟den fıkıh tahsil etti. Memleketinde dedesinden, Meyyâfârikîn‟de Abdülğâfir b. Muhammed el- Fârisî‟den ve Kâzrûnî‟den hadis dinleyen Rûyânî, aynı zamanda Buhara, Gazne, Merv ve NîĢâbur gibi merkezlerde hadis dinledi. Kendisinden de birçok kiĢi hadis nakletti. Taberistan‟da ve köylerinden biri olan Rûyân‟da kadılık yaptı. Nizâmülmülk nezdinde önemli bir yere sahipti. Âmul‟de bir medrese inĢa etti.579 Rey‟de ve Ġsfahan‟da tedris faaliyetlerinde bulundu. Sonra memleketi Âmul‟e gitti. 502/1108 yılında Bâtınî Ġsmailîler tarafından Ģehid edildi.580
Ashâbu‟l-vücûh müctehidlerinden sayılan581
Rûyânî‟ninmezhep bilgisi öyle bir seviyedeydi ki “ġâfiî‟nin kitapları yanarsa ben hepsini hâfızamdan yazabilirim.” demekteydi.582 Bu sebeple kendisine “zamanının ġâfiî‟si” denmekteydi.583 Sübkî‟ye göre burada Rûyânî‟nin Ġmam ġâfiî‟nin kitaplarından kastı sadece Ġmam ġâfiî‟nin bizzat kendisinin nasları değil aynı zamanda ashâbının kitaplarıdır. Zira “kütübü‟Ģ-
ġâfiî” ifadesiyle, mutlak kullanımda anlatılmak istenen budur.584
Rûyânî‟nin bir kısmı günümüze ulaĢmıĢ olan Bahru‟l-mezheb, el-Furûk, el-
Kâfî, el-Mübtedâ, et-Tecribe, Hakîkatu‟l-kavleyn, Hilyetu‟l-mü‟min ve Menâsîsu‟l- Ġmâmi‟Ģ-ġâfiî adında eserleri vardır.585
Bunlar içinde fıkıhta öne çıkanlar Bahru‟l-
mezheb586 ve Hilyetu‟l-mü‟min587 adlı eserleridir. Nevevî‟nin aktardığı kadarıyla Ġbn Salâh‟a göre Rûyânî, Bahru‟l-mezheb adlı eserinde mezhep görüĢleri noktasında çok
577 Ġsmail b. Ebi‟l-Abbâs er-Rûyânî. (Ġsnevî, Tabakât, I, 277.)
578 Ebu‟l-Abbâs Ahmed b. Muhammed er-Rûyânî. (Ġsnevî, Tabakât, I, 276.) 579
Sübkî, Rûyânî‟nin Taberistan‟daki Nizâmiye Medresesinin müderrisliğini yaptığını düĢündüğünü nakletmektedir. (Sübkî, Tabakât, VII, 195.)
580 Nevevî, Tehzîb, II, 277; Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 198, 199; Zehebî, Siyer, XIX, 260-262; Sübkî, Tabakât, VII, 193-195; Ġsnevî, Tabakât, I, 277; Ġbn Kesîr, Tabakât, II, 501, 502; Ġbn Mülakkin, el- „Akdu‟l-müzheb, s. 113, 114; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 287.
581 Ġbn Kesîr, Tabakât, II, 502.
582 Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 198; Sübkî, Tabakât, VII, 194; Ġsnevî, Tabakât, I, 277; Ġbn Kesîr, Tabakât, II, 502; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 287.
583
Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 287; Ġsnevî, Tabakât, I, 277. 584 Sübkî, Tabakât, VII, 194.
585 Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 198; Sübkî, Tabakât, VII, 195; Ġbn Kesîr, Tabakât, II, 502; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 287.
586
Eserin bir tahkiki Târık Fethî es-Seyyid tarafından yapılmıĢ ve neĢredilmiĢtir (Beyrut 2009, I- XIV).
587 Eserin bazı bölümleri Mekke Ümmü‟l-kurâ Üniversitesinde yüksek lisans tezleri olarak tahkik edilmiĢtir.
sayıda nakilde bulunmuĢ ancak tercih ve zayıf kılmada çok tasarrufta bulunmamıĢtır.
el-Hilye adlı eserinde ise tam tersine tercihe yoğunlaĢmıĢtır. Öyle ki Ġmam ġâfiî
dıĢındaki âlimlerin mezheplerini bile tercih ettiği yerler olmuĢtur.588
Sübkî‟ye göre Bahru‟l-mezheb, mezhepte yazılmıĢ en hacimli eserlerdendir ancak eser Mâverdî‟nin el-Hâvî‟sinden ibarettir. Rûyânî, babasından ve dedesinden aldığı fürû„u ve baĢka meseleleri de eklemek suretiyle eserini telif etmiĢtir. Sübkî, aynı zamanda Mâverdî‟nin el-Hâvî‟sinin tertip/düzen ve tehzîb konusunda Bahru‟l-
mezheb‟ten daha güzel olduğunu nakletmektedir.589 el-Hâvi‟l-kebîr gibi Bahru‟l-
mezheb de Müzenî‟nin el-Muhtasar‟ının Ģerhidir. Rûyânî, el-Muhtasar‟ın ilgili
metnini, baĢında “mesele” ifadesiyle aktardıktan sonra “ferʻ” baĢlıklarıyla o konudaki diğer tafsilatı vermektedir.590
Irak ve Horasan fukahâsının görüĢlerini barındıran eserlerden biri olarak karĢımıza çıkan Rûyânî‟nin bu eseri, Sübkî‟nin de aktardığı gibi Mâverdî‟nin el-
Hâvî‟sinden çok sayıda nakil barındırmaktadır. Bu açıdan eserin, Mâverdî‟nin el- Hâvî‟si temelinde Muhtasaru‟l-Müzenî‟nin Ģerhi olan, Horasan ve Irak fakihlerinin
Rûyânî‟ye ulaĢmıĢ olan görüĢlerini, Ġmam ġâfiî‟nin diğer naslarını ve Rûyânî‟nin hocalarından almıĢ olduğu görüĢleri ihtiva eden ansiklopedik bir eser olduğunu söylememiz mümkündür.
Rûyânî, Bahru‟l-mezheb‟te Horasan fukahâsının görüĢlerini çoğunlukla
“Horasan‟daki bazı ashâbımız”,591
“Bazı Horasanlılar”592 ve “Horasan
meĢâyıhı”593
gibi genel ifadelerle nakletmektedir. Horasan ekolünün Ģeyhi Kaffâl el- Mervezî‟ye çok yer vermektedir.594
Kaffâl el-Mervezî‟nin Horasan fukahâsından çağdaĢı olan Ebû Sehl es-Su„lûkî595
ve Ebû Tâhir ez-Ziyâdî‟yi596 ise az sayıda
588 Nevevî, Tehzîb, II, 277. Ġbn Kâdî ġuhbe, Rûyânî‟nin Hilyetu‟l-mü‟min adlı eserinde çok tercihte bulunduğunu ve bunların çoğunun Ġmam Mâlik‟in mezhebine uygun olduğunu belirtmektedir. (Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 287.)
589 Sübkî, Tabakât, VII, 195. 590
Bkz. Rûyânî, Bahr, I, 43-47.
591"ناسارخب انباحصأ ضعب" Bkz. Rûyânî, Bahr, I, 46, 48, 49, 50; II, 3, 4, 8; III, 36, 43, 92. Yukarıda da zikredildiği gibi Rûyânî‟nin Bahru‟l-mezheb‟te bu ifadeyle Cüveynî‟ye benzer bir Ģekilde Fûrânî‟yi kastettiği ifade edilmektedir. (Nevevî, Tehzîb, II, 281; Ġsnevî, Tabakât, II, 120.)
592"ناسارخ لىأ ضعب" Bkz. Rûyânî, Bahr, I, 422; II, 534; III, 25.
593"ناسارخ خياشم" Bkz. Rûyânî, Bahr, I, 75, 169, 220; II, 74, 114; III, 82. 594 Bkz. Rûyânî, Bahr, I, 43, 50, 51; II, 6, 8, 9; III, 15, 25, 39.
zikretmektedir. Kaffâl‟in talebelerinden Ebû Muhammed el-Cüveynî‟den de nakillerde bulunan597 Rûyânî, Kaffâl‟in diğer talebesi olan Fûrânî‟yi zikretmemekte, Mesʻûdî,598
Ebû Ali es-Sincî599 ve Saydelânî‟nin600 görüĢlerine de az sayıda yer vermektedir. Irak ekolü için ise “Irak‟taki ashâbımız” tabirini kullanmaktadır.601 Aynı zamanda Irak ekolü içinde “Bağdatlılar”602
ve “Basralılar”603 Ģeklinde ayrıma gitmektedir. Bu konuda da Mâverdî‟yi takip ettiğini söylemek mümkündür.