Tam adı Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali el-Beyhakî‟dir. MeĢhur muhaddis, hadis hâfızı, usûlcü ve fakih olan Beyhakî, “nâsıru‟l-mezheb” lakabına sahipti. NîĢâbur‟a bağlı Beyhak yakınlarında bir köy olan Hüsrevcird‟te 384/994 yılında doğdu. Kaffâl el-Mervezî‟nin talebesi Nâsır el-„Umerî‟den fıkıh tahsil etti. Horasan, Irak, Hicaz ve Cebel bölgelerinde aralarında Ebu‟l-Hasan Muhammed b. Hüseyin el-Alevî, Ebû Tâhir ez-Ziyâdî ve Ebû Bekir Ġbn Fûrek gibi âlimlerin de bulunduğu birçok kiĢiden hadis dinleyen Beyhakî‟nin hadis ilmindeki en önemli hocası ise Hâkim en-Nîsâbûrî‟dir. Hadisteki hocalarının yüzü aĢkın olduğu nakledilmektedir. Kendisinden de birçok kiĢi hadis nakletmiĢtir. Ġlim tahsili için birçok yere giden Beyhakî, bir müddet NîĢâbur‟da kalmıĢtır. Aynı zamanda EĢʻarî kelâmcısı olan Beyhakî, NîĢâbur‟da 458/1066 yılında vefat etti. Memleketine götürüldü orada defnedildi.357
349 Sübkî, Tabakât, IV, 350; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 263. 350
Zehebî, Siyer, XIX, 273; Sübkî, Tabakât, VII, 52. 351
Rûyânî, Bahr, V, 216; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 287. 352 Ġbn Hallikân, Vefeyât, II, 135; Sübkî, Tabakât, IV, 344. 353 Nevevî, Tehzîb, II, 121.
354 Sübkî, Tabakât, V, 351; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 237. 355
Sübkî, Tabakât, V, 351.
356 Bkz. Rûyânî, Bahr, I, 52, 423; II, 113; 593; III, 263, 490; V, 216.
357 Sem„ânî, el-Ensâb, II, 381; Ġbn Salâh, Tabakât, I, 332-335; Ġbn Hallikân, Vefeyât, I, 75, 76; Zehebî, Siyer, XVIII, 163, 164, 167, 169; Safedî, el-Vâfî, VI, 219, 220; Sübkî, Tabakât, IV, 8-12; Ġsnevî,
Hadisle fıkhı birleĢtiren bir ilmî kiĢiliğe sahip olan358
Beyhakî‟nin fıkıh, hadis ve akâid gibi ilim dallarında verdiği birçok eser arasında özellikle Ġmam ġâfiî‟nin naslarını topladığı el-Mebsût359 ve mezhebinin hadisteki konumunu savunduğu
Ma„rifetü‟s-sünen ve‟l-âsâr360 adlı eserleri, ġâfiî mezhebi yönüyle onun ilmî
dirayetinin en iyi göstergeleridir.361 Beyhakî hakkında Ġmâmü‟l-Harameyn el- Cüveynî Ģöyle demektedir: “Hiçbir ġâfiî yoktur ki Ġmam ġâfiî‟nin onun üzerinde
minneti olmasın. Beyhakî müstesna. Onun, mezhebin savunmasını yaptığı eserleriyle Ġmam ġâfiî‟ye minneti vardır.”362
Cüveynî‟nin sözleri, Beyhakî‟nin mezhep içindeki konumunu özetler mahiyettedir. Kendisinin Horasan ġâfiî fukahâsı içinde, özellikle Ġmam ġâfiî‟nin naslarına ehemmiyet verip aktarması ve büyük bir muhaddis olması yönleriyle temayüz ettiği görülmektedir. Sübkî, Zehebî‟nin Beyhakî için Ġmam ġâfiî‟nin naslarını ilk toplayan kiĢi olduğunu363
söylemesinin doğru olmadığını aksine son toplayanın kendisi olduğunu, bu amaçla yazılan önceki kitapların da içeriğinin çoğunu kitabında barındırdığını, Beyhakî‟den sonrasında Ġmam ġâfiî‟nin naslarını toplayan kimseyi bilmediğini çünkü eseriyle sonrakiler için bu kapıyı kapatmıĢ olduğunu belirtmektedir.364
Beyhakî‟nin Ġmam ġâfiî‟nin nusûs ve akvâline verdiği ehememiyetin göstergesi olarak Ġmâmü‟l-Harameyn‟in babası Ebû Muhammed el-Cüveynî‟ye gönderdiği mektubu burada tekrar zikretmek gerekir. Beyhakî, mektubunda Ģunları söylemektedir:
“Ashâbımızdan bazılarının yazdığı kitaplara ve onların ġâfiî‟den nass olarak aktardıklarına bakıyordum. Bazılarında ihtilaf görüyordum. Ġhtilaf beni rahatsız ediyordu ve araĢtırmadan yapılan rivayetleri kerîh görüyordum. Bu durum, beni Müzenî‟nin el-Muhtasar‟ının daha geniĢ halini yine el-Muhtasar‟ın tertibinde
Tabakât, I, 98; Ġbn Mülakkin, el-„Akdu‟l-müzheb, s. 93, 94; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 220, 221. 358 Sem„ânî, el-Ensâb, II, 381; Ġbn Salâh, Tabakât, I, 333.
359 Bildiğimiz kadarıyla bu eser günümüze ulaĢmamıĢtır. 360
Eser, Abdülmu„tî Emin Kal„acî tarafından neĢredilmiĢtir (Kahire 1412/1991). 361
Sem„ânî, el-Ensâb, II, 381; Ġbn Hallikân, Vefeyât, I, 76; Zehebî, Siyer, XVIII, 166; Sübkî, Tabakât, IV, 9; Ġsnevî, Tabakât, I, 98; Ġbn Mülakkin, el-„Akdu‟l-müzheb, s. 93, 94; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, 221.
362 Ġbn Hallikân, Vefeyât, I, 76; Zehebî, Siyer, XVIII, 168; Safedî, el-Vâfî, VI, 220; Sübkî, Tabakât, IV, 10, 11; Ġsnevî, Tabakât, I, 98; Ġbn Mülakkin, el-„Akdu‟l-müzheb, s. 94; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 220, 221.
363 Aynı bilgi için bkz. Ġbn Hallikân, Vefeyât, I, 76; Safedî, el-Vâfî, VI, 220. 364 Sübkî, Tabakât, IV, 10.
nakletmeye sevketti. Sonra et-Takrîb, Cemʻul-cevâmîʻ ve ʻUyûnu‟l-mesâil vb. eserlere müracaat ettim. Bunlar arasında ġâfiî‟nin nusûsunu aktarma konusunda Sâhibu‟t-Takrîb‟den daha güvenilir kimse görmedim. Bu eser ilk yarısında, ġâfiî‟nin naslarını ikinci yarısından daha fazla aktarmaktadır. Ancak Sâhibu‟t-Takrîb, kendisinde ġâfiî‟nin kitaplarının çoğu bulunmasına rağmen -ki zamanımızda bunların bazısı elimizde mevcut değildir- ġâfiî‟nin naslarından aktarmadıkları bulunmaktadır. Bunları da bilmemiz gerekir ki Müzenî‟nin hata ettiğini söylediğimiz bazı meselelerde hata etti demeyelim. Ve bununla ashâbımızın çoğunun tahrîclerinden kurtulmuĢ olalım.”365
Beyhakî‟nin aktarımından, kendi döneminde Ġmam ġâfiî‟nin bazı eserlerinin mevcut olmadığı anlaĢılmaktadır. Bu hususun da birinci bölümde iĢaret ettiğimiz gibi mezhepte meydana gelen Horasan ve Irak ekollerini etkilediğini düĢünüyoruz.
Nevevî, Kadı Hüseyin‟in et-Ta„lîka‟sının ezan bâbında Ģöyle bir bilginin olduğunu nakleder: “Ahmed el-Beyhakî, ġâfiî‟den Ģunu nakletmiĢtir. Bir kimse
ezanda tercîʻi366 terkederse ezanı sahîh olmaz.” Nevevî‟ye göre bu kavil ğarîbtir.
Mezhepte sahîh olan görüĢ, terkinde ezanın bozulmayacağıdır. Ancak burada Kadı Hüseyin‟in Beyhakî‟yi bu Ģekilde zikretmesi Beyhakî‟nin faziletini Kadı Hüseyin‟in de tevazuunu göstermektedir.367 Kadı Hüseyin, Ġmam ġâfiî‟ye nispet edilen bu kavli aktaran iki kiĢi zikreder. Bunlar Beyhakî ve Ġmam Ahmed b. Hanbel‟dir. Ancak Kadı Hüseyin‟e göre bu görüĢ problem barındırmaktadır. Çünkü tercîʻi terk eden biri, ezanın aslını yerine getirmiĢtir. Dolayısıyla ezanının sahîh olması gerekir. Bu durum, bayram namazlarındaki zâid tekbirleri terk etmeye benzer ki, böyle bir durumda namaz sahîh olur.368 Kadı Hüseyin et-Ta„lîka‟nın elimizde bulunan taharet ve namaz bahislerini içeren ilk iki cildinde bunun dıĢında birkaç yerde daha Beyhakî‟nin görüĢüne yer vermektedir.369
365
Beyhakî, Risâletü‟l-Ġmâm Ebî Bekr el-Beyhakî, s. 70-72; Nevevî, Tehzîb, II, 279; Sübkî, Tabakât, V, 86.
366 Ezanda tercî„, müezzinin önce "للها لاإ ولإ لا نأ دهشأ" cümlesini iki defa, sonrasında "للها لوسر ادمحمنأ دهشأ" cümlesini iki defa sadece mescittekilerin duyacağı kadar sesle okuyup sonra her iki Ģehadet cümlesini ikiĢer defa öncekilerden daha yüksek sesle okumasıdır. (Kadı Hüseyin, et-Ta„lîka, II, 639; Râfiî, eĢ- ġerhu‟l-kebîr, I, 412.)
367 Nevevî, Tehzîb, I, 165.
368 Kadı Hüseyin, et-Ta„lîka, II, 639.
Bunlarla birlikte ilmî mesâisini daha çok hadîs ve Ġmam ġâfiî‟nin kavilleri üzerinde yoğunlaĢtıran Beyhakî‟nin mezhepte vecih kabul edilen görüĢlerine pek rastlanmaz. Horasan‟daki ġâfiî fıkhına hizmeti yukarıda zikredilen yönlerle olmuĢtur.