Ebû Ġshâk el-Ġsferâyînî (ö 418/1028)

Tam adı Ebû Ġshâk Ġbrahim b. Muhammed el-Ġsferayînî‟dir. Ebû Ġshâk, Horasan‟ın önemli bir yerleĢim yeri olan NîĢâbur‟a bağlı Ġsferâyîn‟de öne çıkan isimlerden biridir. Özellikle fıkıh usûlü ve EĢʻarî kelâmında Ģöhret bulmuĢtu. Aynı zamanda Arap dili ve fıkıh sahalarında da önemli bir yeri vardı. “el-Ġmâm”, “el-

üstâz”, “el-allâme”, “rüknüddîn” gibi unvan ve lakaplara sahipti. Eğitim almak için

Irak‟a gitti. Sonra memleketi Ġsferâyîn‟e döndü. Irak ve Horasan‟da birçok âlim onun ilmî dirayetini ifade etmekteydi. Ġsferâyîn‟de iken NîĢâburluların daveti üzerine oraya gitti. Onun için daha önce benzeri inĢa edilmemiĢ büyük bir medrese yaptılar. Tedris faaliyetlerini burada devam ettiren Ebû Ġshâk, aynı zamanda hadiste de sika kabul edilmektedir. Horasan‟da (NîĢâbur‟da) ġeyh Ebû Bekir el-Ġsmailî, Irak‟ta Ebû Bekir Muhammed b. Abdillâh eĢ-ġâfiî‟den hadis rivayet etti. Kendisinden Ebû Bekir el-Beyhakî, Ebu‟l-Kâsım el-KuĢeyri, Ebu‟t-Tayyib et-Taberî ve Ebu‟l-Hasan el- Bâlavî gibi zâtlar hadis naklettiler. Vefat ettiği 418/1028 yılına kadar tedris faaliyetlerine devam etti.258

Kaffâl el-Mervezî ile çağdaĢ olan Ebû Ġshâk el-Ġsferâyînî‟nin kimden fıkıh

257 _{Ġbn Hallikân, Vefeyât, III, 46.}

258 _{Sem„ânî, el-Ensâb, I, 237, 299; Ġbn Salâh, Tabakât, I, 312, 313; Zehebî, Siyer, XVII, 353, 354;} Sübkî, Tabakât, IV, 256; Ġsnevî, Tabakât, I, 40; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 170, 171.

tahsil ettiği konusunda herhangi bir bilgiye ulaĢılamamıĢtır. Ġsferâyînî‟nin Horasan‟da en dikkat çeken yönü NîĢâbur‟da usûl ve kelâm âlimi olmasıdır. Kelâm alanında, Câmiʻu‟l-huliyyi fî usûli‟d-dîn ve‟r-reddi „ale‟l-mülhidîn adında bir eser kaleme almıĢtır.259

MeĢhur EĢʻarî kelâmcıları ve usûl âlimleri olan Bâkillânî (ö. 403/1013) ve Ġbn Fûrek‟le (ö. 406/1015) de çağdaĢ olan Ġsferâyînî‟nin fıkıh usûlüne dair de eser yazdığı aktarılmaktadır.260

Râfiî, Ebû Ġshâk el-Ġsferâyînî‟nin Ġbn Haddâd‟ın el-Fürûʻ adlı eserine yazdığı Ģerhten nakilde bulunmaktadır.261

Horasan fukahâsının özel ilgi gösterdiği iki eserden biri olarak karĢımıza çıkan Ġbn Haddâd‟ın

el-Fürûʻ adlı eserine Ģerh yazmıĢ olması da bu geleneği devam ettirdiği anlamına

gelmektedir. Kaffâl el-Mervezî‟nin el-Fetâvâ‟sında görüĢüne rastlanılmaktadır.262 Horasanlı fukahânın eserlerinde kendisinden nakilde bulunulmasına rağmen Irak ekolü eserlerinde zikredilmemektedir. Nevevî, ġîrâzî‟nin el-Mühezzeb‟de ġâfiî fukahâsının eserlerinde çok sayıda vechi olmasına ve aynı zamanda önemli usûl ve kelâm âlimi olmasına rağmen Ebû Ġshâk el-Ġsferâyînî‟yi zikretmediğini ifade etmektedir.263

Ġ. Mesʻûdî (ö. 420/1029-30’dan sonra)

Tam adı Muhammed b. Abdilmelik b. Mes„ud b. Ahmed b. Muhammed b. Mes„ûd‟tur. Künyesi Ebû Abdillâh, nisbesi de el-Mervezî ve el-Mesʻûdî‟dir. Fıkıhta Kaffâl el-Mervezî‟nin öğrencisidir. Aynı zamanda ondan hadis de dinlemiĢtir. Fâzıl, âlim, zahid, vera ve takva sahibi olan Mes„ûdî, Merv‟de 420/1029-30 yılından sonra vefat etmiĢtir.264

Kaynaklarda Mesʻûdî‟nin, Müzenî‟nin el-Muhtasar‟ına Ģerh yazdığı ve bu eserin güzel bir Ģerh olduğu nakledilmektedir.265 Eser, bildiğimiz kadarıyla günümüze ulaĢmamıĢtır.

259 _{Zehebî, Siyer, XVII, 353; Sübkî, Tabakât, IV, 256; Ġbn Kâdî ġuhbe, Tabakât, I, 170.} 260 _{Sübkî, Tabakât, IV, 256.}

261

Râfiî, eĢ-ġerhu‟l-kebîr, V, 478; Ġsnevî, Tabakât, I, 40. Ġsnevî, Ġbn Haddâd‟ın el-Fürû„u üzerine yazılmıĢ bir Ģerh gördüğünü, üzerinde musannifinin isminin bulunmadığını ve zann-ı gâliple bu Ģerhin Ebû Ġshâk el-Ġsferayînî‟ye ait olduğunu düĢündüğünü nakletmektedir. (Ġsnevî, el-Mühimmât, I, 120.) 262 _{Kaffâl, Fetâva‟l-Kaffâl, s. 84.}

263 _{Nevevî, el-Mecmûʻ, I, 70.} 264

Sem„ânî, el-Ensâb, XI, 308; Ġbn Salâh, Tabakât, I, 207; Nevevî, Tehzîb, II, 286; Ġbn Hallikân, Vefeyât, IV, 213; Sübkî, Tabakât, IV, 171; Ġsnevî, Tabakât, II, 205.

265 _{Sem„ânî, el-Ensâb, XI, 308; Ġbn Salâh, Tabakât, I, 207; Nevevî, Tehzîb, II, 286; Ġbn Hallikân,} Vefeyât, IV, 213; Sübkî, Tabakât, IV, 171; Ġsnevî, Tabakât, II, 205.

Mesʻudî‟nin Râfiî‟den önceki fıkıh kitaplarında görüĢleri çok fazla zikredilmemektedir. Cüveynî, Nihâye‟de Mesʻûdî‟nin bir yerde görüĢünü zikreder.266 Rûyânî Bahru‟l-mezheb‟de bir defa267 Gazzâlî, el-Vasît‟te iki defa268 görüĢlerine atıfta bulunmuĢlardır. Ġbn Salâh da Mesʻûdi‟nin fıkhî görüĢlerinin az olduğunu ifade etmektedir.269

Mes„ûdî, Râfiî öncesi Horasan ve Irak ekollerinin görüĢlerini ihtiva eden eserlerden biri olan Ġmrânî‟nin el-Beyân adlı eserinde sıkça zikredilmektedir.270 Ancak tabakât müellifleri, Ġmrânî‟nin eserinde Fûrânî‟nin el-Ġbâne‟sini sehven Mesʻûdî‟ye nispet ettiğini ifade etmiĢler, el-Beyân adlı eserde Mesʻûdî nisbesiyle geçen kiĢinin aslında Fûrânî olduğunu savunmuĢlardır. Bunu da el-Ġbâne‟nin Yemen‟e getirildiği zaman Horasan ile Yemen arasındaki mesafenin uzaklığı nedeniyle kitabın müellifi konusunda hatanın oluĢmasına bağlamaktadırlar.271

Sübkî, Ġbn Salâh‟ın Ġmrânî‟nin el-Beyân adlı eserindeki Mesʻûdî‟den yaptığı nakillerin hemen hemen hepsinin aslında Fûrânî‟ye ait olduğu görüĢünün bazı problemli yanlarının olduğunu belirtmektedir. Bu görüĢünü destekleyici olarak da Ġmrânî‟nin Mesʻûdî‟ye nispetle naklettiği bazı görüĢleri tespit edip el-Ġbâne ile mukayese ettiğini ama bu görüĢlerin Fûrânî‟nin eserinde bulunmadığını savunmaktadır.272

Sübkî bu meseleyi Ģöyle çözümlemektedir: Ġmrânî, hem Mesʻûdî‟nin eserini görmüĢ hem de el-Ġbâne‟yi Mesʻûdî‟ye nispetle görmüĢtür. Bu durumda bazen Mesʻûdî‟nin kendi kitabından nakilde bulunurken bazen de el-

Ġbâne‟den nakilde bulunmuĢtur. Yoksa Ġmrânî, her Mesʻûdî‟yi zikrettiği yerde

Fûrânî‟yi kastetmemiĢtir.273

Mesʻûdî, el-Ġbâne‟nin mukaddimesindeki ifadelerden anlaĢılacağı üzere

266 _{Bkz. Cüveynî, Nihâye, XVIII, 359.} 267

Bkz. Rûyânî, Bahr, XI, 493. 268 _{Bkz. Gazzâlî, el-Vasît, VII, 238.} 269 _{Ġbn Salâh, Tabakât, I, 207.}

270 _{Ġmrânî genelde Mes„ûdî‟yi "ةنابلإا يفيدوعسملا لاق" Ģeklinde zikretmektedir. (Bkz. Ġmrânî, el-Beyân, I,} 23, 30, 50, 65, 85.)

271

Ġbn Salâh, ġerhu müĢkili‟l-Vasît, IV, 313; Tabakât, I, 207, 208; Nevevî, Tehzîb, II, 286; Ġsnevî, Tabakât, II, 205.

272 _{Sübkî, Tabakât, IV, 173,174.} 273 _{Sübkî, Tabakât, V, 112.}

Fûrânî‟nin hocasıdır.274

Her ikisi de Kaffâl el-Mervezî‟nin talebeleri olmalarına rağmen Fûrânî‟nin Mesʻûdî‟den nakilde bulunmasının onun ilmî konumun yüksekliğine delalet edeceği söylenmektedir.275

Mesʻûdî‟nin Kaffâl‟in büyük talebelerinden olduğunu, Saydelânî ile aynı seviyede Fûrânî‟den ise üst bir seviyede olduğunu nakleden276

Sübkî, Mesʻûdî‟nin Kaffâl ile diğer talebeleri arasında adeta bir yardımcı asistan konumunda olduğunu savunmakta onun bu durumuna benzer bir diğer kiĢinin de “Sâhibu‟t-Takrîb” diye meĢhur olan Kâsım b. Kaffâl eĢ-ġâĢî olduğunu söylemektedir. Zira Ġbn Kaffâl eĢ-ġâĢî‟nin babasının talebelerinden Halîmî gibi zâtlar Ġbn Kaffâl eĢ-ġâĢî‟ye ilmî olarak baĢvuruyorlardı.277