Hazar Bölgesi

Hazar Denizi’ne kıyısı olan Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan, Rusya ve İran temel enerji üreticisi ülkelerdir. Hazar Bölgesi’ndeki petrol rezervlerinin miktarı konusunda birçok yapılmaktadır. Son yaplan tahminlere göre, Hazar Bölgesi’nin toplam petrol rezervi 250 milyar varil civarında oldığu düşünülmektedir. Bu rezerv, İran ve Irak’ın sahip olduğu rezerve eşittir. Bölgenin doğal gaz rezervlerinin dünya toplam rezervlerinin % 5’ine karşılık geldiği ifade edilmektedir. Bölgenin toplam 20–25 trilyon metreküp civarında doğal gaz rezerv potansiyeline sahip olduğu öne sürülmektedir. Hazar Bölgesi ham petrol ve doğal gaz ihracat potansiyelinin önümüzdeki 20 yıl içinde hızla artacağı anlaşılmaktadır. Günümüzde ham petrol üretiminin % 40’ından biraz fazlasını ve doğal gaz üretiminin ise, ancak % 10’unu ihracata ayıran Hazar Bölgesi için söz konusu oranlar 2010’da sırasıyla % 60 ve % 40’ lara ulaşacaktır. (TÜSİAD, 2007:308).

19991 yılında Sviyetler birliğiğnin dağılmasından sonra tıpkı Ortadoğu gibi hazar bölgeside geleceğin vazgeçilmez enerji bölgesi haline gelmiştir. Bu döenmdem itibaren Avrupa bölege hakkında daha iyimser düşünmeye başlamıştır. Nitekim Soviyetlerden sonra bölgeye doğrudan sermaye yatırımı akmaya başlamış ve enerji üretimi verimliği altyapı şartlarının iyileştirilmesiyle birlikte yavaşca artmaya başlamıştır. Fakt ölge nerji üretimi halen istelinen düzeyde değildir. Bölge yeni bir Ortadoğu olarak övgü almaısna rağmen varolna reservler ortadoğudan azdır (German, 2008:3).

Tablo 4: 2007 Yılı İtibariyle Hazar Bölgesi’nde Doğalgaz Üretimi ÜLKE Mevcut Petrol Rezervleri (MilyarVaril) Global Üretimdeki payı Mevcut Gaz Reservleri (Trilyon metreküp) Global Üretimdeki Payı Azerbaycan 7.0 0.6 1.35 0.7 Kazakistan 39.8 0.3 3.0 1.7 Rusya 79.5 6.6 47.65 26.3 Suudi Arabistan 264.3 21.9 7.07 3.9 Iran 137.5 11.4 28.23 15.5 Birleşik Krallıklar 3.9 0.3 0.48 0.3

Kaynak:BP Statistical Review of World Energy, June 2007, www.bp.com

Hazar Bölgesi Kuzey ve Güney olmak üzere iki farklı bölgeden oluşaktadır. Kuzey sığ sahillerden oluşmakta ve kışın buzla kaplanmaktadır. Bu durum bölgede çalışma yapan şirketler için teknik problemler içermektedir. Güney Bölgesi ise derin olamsına rağmen yeterince petrol içermemektedir. Nitekim bu bölgede yapılan keşif çalışmaları geleceğe yönelik enerji potansiyeline yönelik tahminleri azaltmaktadır. Faktat Azerbeycan batı enerji firmalarının ekonomik güvenlik bölgesi olmaya başlamıştır. Bölgede çok sayıda batılı firma petrol arama çalışmalarında bulunmaktadırlar ve bu çalışmalar için büyük maliyetlere katlanmaktadırlar. Böylelikle bölgene 2010 yılı sonu itibari ile beklenilen petrol üretimi yıllık 150 milyon tondur (German, 2008:3).

Bölgenin enerji bakımından zengin olduğunu bilen Sovyet Rusya yatırımlarını ancak 1970’li yılların sonlarına doğru yapmaya başlamıştır. Yapılan bu yetersiz yatırımların rotası ancak bölge ülkelerinin Rusya üzerinden enerji ihracına olanak sağlamıştır. Bu ülkeler bağımsızlıklarını kazanmalarından sonra enerji ihracatlarında Rusya’ya bağlılık noktasında isteksiz davranmışlardır. Dolayısıyla, Türkiye üzerinden enerji ihracat rotasını çeşitlendirmeye yönelik Avrupa Birliği ile ve Türkiye’nin de içinde olacağı ortak enerji

aktarım projeleri geliştirmeye yönelmişlerdir (Tekin ve Waltewora, 2007:1). Bakü–Tiflis– Erzurum Boru Hattı gibi projeler ile bölge ülkeleri Türkiye üzerinden Avrupa Birliği’ne enerji arzını sağlamaktadırlar.

Bölgenin Türkiye üzerinden Avrupa Birliği’ne enerji arzı sağlamasıyla birlikte bölgeye Avrupa Birliği ve ABD tarafından yapılacak yatırımlar hızlanacak ve bölgenin enerji kaynakları yapılan yatırımlar ile birlikte çeşitlenecektir. Kuşkusuz bu gelişmeler bölgenin ekonomik ve siyasi gelişimine katkıda bulunacaktır. Ancak enerji yolları üzerindeki siyasi gelişmeler ve askeri müdahaleler bölgenin güvenilir enerji arzı sağlama konusundaki istikrarını etkilemektedir. Şöyle ki; Rusya’nın Gürcistan’ın Güney Osetya’ya müdahalesini gerekçe göstererek Gürcistan’a müdahale etmesi bu ülke üzerinden Avrupa Birliği’ne giden enerji boru hatlarını tehdit etmektedir.

Nitekim içerisinde sağladığı zengin enerji rezervlerine rağmen Hazar Bölgesi siyasi belirsizliklerinden dolayı dünya enerji tüketiminde çok önemli bir yere sahip değildir. Dolayısıyla bu bölge için araştırmacılar şimdilik çok fazla iyimser değillerdir (Crandall, 2006:264). Hazar Bölgesindeki ülkelerin sahip olduğu enerji rezervlerini Rusya ve Suudi Arabistan ile karşılaştıracak olursak, yüksek düzeyde rezervlere sahip olduklarından bahsetmek mümkün olmayacaktır. Şöyle ki, Rusya 1680 TFC5 gaz rezervine sahipken Suudi Arabistan ise 261, 8 milyar varil6 petrole sahiptir. Fakat Hazar Bölgesi Avrupa Birliği’ne enerji sağlamadaki stratejik konumundan dolayı Avrupa Birliği için son derece önemli bir bölgedir. Bu bölge Avrupa Birliği enerji piyasaları üzerinde büyük bir etkiye sahiptir.

Dolayısıyla, Hazar Bölgesindeki petrol üretimi 1995’li yıllardan sonra bu bölgeye giren petrol şirketleri ile birlikte giderek artmış ve büyük boyutlara ulaşmıştır. Bu meydana gelen üretim artışından yaptıkları mega projeler ile Uluslararası Azerbaycan İşletme Şirketi (Azerbaijan International Operating Company ‘AIOC’) ve Tengiz Chevroil Konsorsiyumu sorumludur. Bu şirketler Azerbaycan ve Kazakistan’da ciddi çalışmalarda bulunmaktadırlar.

Tablo 5: Hazar Petrol Rezervleri (Milyar Varil)

MEVCUT PETROL REZERVLERİ MUHTEMEL REZERVLER TOPLAM REZERVLER 5

Burada TFC; Trilyon kübik fit. 35. 31 kübik fit 1 metre kübik gaza karşılık gelmektedir. 6

ÜLKE DÜŞÜK YÜKSEK DÜŞÜK YÜKSEK Azerbaycan 7 7 32 39 39 Kazakistan 9 40 92 101 132 Türkmenistan 0,55 1,70 38 38,55 39,70 İçeri Hazar 16,55 48,70 162 178,55 210,70 Özbekistan 0,30 0,59 2 2,30 2,59 Rusya (Hazar Kıyısı) 0,30 7 7,30 İran (Hazar Kıyısı) 0, 10 15 15,10 Dışarı Hazar 0,70 0, 63 15 24 24,99 TOPLAM 17,20 49,70 186 203, 20 235,70

Kaynak: EIA, (2007). Energy Information Administration, Country Analysis Briefs;

http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/contents.htlm.

Tablo 5’te görüldüğü gibi Türkmenistan, büyük petrol üreticisi olarak kalmakta ve üretimi yılda 3, 5–4 TCF’ye ulaşmaktadır. Azerbaycan’ın 2010 yılındaki gaz üretiminin 0. 70 TCF’ye ulaşması tahmin edilmektedir. Bölge ülkeleri arasında enerji ayrımı yapacak olur isek Türkmenistan bir gaz ülkesiyken, Azerbaycan ve Kazakistan petrol üretimi ile kendini göstermektedir. Fakat son zamanlarda meydana gelen yeni keşifler bu durumu değiştirmektedir. BP Coo. Ltd. (BP Şirketi) Shah Deniz Konsorsiyumu mevcut rezervlere ek olarak 15 TCF doğalgaz ve 2,5 milyon varil petrol keşfetmiştir. Son bulunan rezervler ile birlikte gaz üreticisi bir ülke olarak kendini göstermeye başlamıştır(Bilgin, 2007:6383).

Tablo 6: Hazar Doğal Gaz Rezervleri (TCF)

ÜLKE Mevcut Rezervler Muhtemel Rezervler Toplam

Rezervler

Kazakistan 65 88 153

Türkmenistan 71 159 230

İçeri Hazar 166 282 448

Özbekistan 66,20 35 101

Rusya (Hazar Kıyısı) – – –

İran (Hazar Kıyısı) – 11 11

Dışarı Hazar 66 46 112

TOPLAM 232 328 560

Kaynak: EIA, (2007). Energy Information Administration, Country Analysis Briefs;

http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/contents.htlm.

Hazar Bölgesindeki gaz rezervlerine baktığımızda Türkmenistan, mevcut gas rezervleri ile ilk sırada yer almaktadır. İçeri Hazar ise sahip olduğu mevcut rezervler dolayı Özbekistan’dan sonra bölgedeki en önemli gaz üssü pozisyonundadır.

Tablo 7:Hazar Petrol Üretimi (Bin Varil/Gün)

ÜLKE 1992 2000 2005 2010 2010

Azerbaycan 222,25 308,86 440 900 1,290

Kazakistan 528,60 718,45 1,293 1,600 1,800

Türkmenistan 110,24 156,64 196 165 350

Özbekistan 66 151 125 150 250

İran – – – – –

Rusya 0 0 0 100 100

Dışarı Hazar – – – – –

Toplam 927,25 1,335 2,054 2,915 3,790

Kaynak: EIA, (2007). Energy Information Administration, Country Analysis Briefs;

http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/contents.htlm.

Tablo 7’den anlaşılacağı gibi petrol üretiminde bölgede Kazakistan birinciliği, Azerbaycan ise ikinciliği almaktadır. Çok uluslu şirketlerin bu bölgede yapacakları yatırımlar ile birlikte bu bölgedeki petrol üretiminin daha yüksek oranda olacağı düşünülmektedir. Bununla birlikte Avrupa Birliği’ne alternatif boru hattı projeleri de bu bölgedeki petrol üretiminin boyutunu etkileyen bir başka etkendir.

İran ise dünyada ikinci doağal gaz reservlerine sahip ülkedir. Fakat İranın doğal gaz üretimi halen istenilen düzeyde değildir. 2003 verilerine göre İran 77 milyar metreküp doğal gaz üretmiştir. Iran 2003 yılında 3,9 milyar ton ham petrol üretmiş ve yaklaşık bunun 2,5 milyar tonunu ihraç etmiştir. Azarbeycan ve Kazakistan petrol üretiminde giderek daha önemli ülke haline gelmektedirler. Bu iki ülkenin Suudi Arabistan ile mukayase edilebilecek düzeyde doğalgaz reservleri vardır. Bu iki ülkenin 6. 580 milyar metreküp doğalgaz kaynaklarına sahip oldukları tahmin edilmektedir(Wınrow, 2005:85). Azerbeycan ve Kazakistan önemli gaz üreticisi ülke konumunda olurken, Türkmenistan, Iran, Ukrayna ve Rusya’ya gaz ihraç etmektedir. Özbekistan ise Rusya’ya ve Orta Asyada ki komşularına gaz iharacatı yapmaktadır. Tüm bu üretim oranlarına rağmen, Kuzey Hazar Denizinede ki kaynaklara halen dokunulmaıştır.