Hayati*

birle§tirildi. Kuzey’de yeni lokomottfer igin ilk demiryollannın temeli atıldı, nehir agizlannda ve sig denizlerde buharh gemiler qlemeye ba^ladı.”250

XVIII. yy’a gelindi inde, altına ba langı?ta verilen önem, belli belirsiz de olsa, azalmaya ba lamı göriinüyor, ticareti, büyük bir ulusal giic kayna 1 olarak daha 90k vurgulayan yeni du iince akımlan ortaya 9ikıyordu. Bu nedenle, söz konusu akımlann kendi kendilerine sordu u felsefi soru, altın piyasasimn nasıl ele ge9irilece i de il, geli en tüccar simfını görevlerini daha iyi yapmalan i?in destekleyerek nasıl durmadan daha fazla zenginleileceiydi.251

Üniversitesi’nde ders veren profesörlerin büyük bölümü, uzun yıllardır ders verir gibi göriinmeyi bile bir tarafa bırakmı lardi". Sonraki yıllann iktisatfi Smith’ine göre bu durum genel bir iktisadT prensibin tezahüründen ba ka bir ey olmayıp a ırtıcı da de ildi: “Ortaya konulan i in kar ill 1 olan maddi kar lhk verilmedi inden görevlerin aksatılması sürpriz te kil etmiyordu”. E itim, 6 renim kuraldan 90k istisna oldu u için, bu yıllan büyük ölciide 6 retmensiz ve uygun bulduklannı okuyarak ge^rdi. Bir keresinde odasında David Hume’un “ nsan Do ası Üzerine Bir nceleme” adh 9alı masının bir nüshası bulundu u i?in üniversiteden atılma tehlikesiyle kar lla tı:

Hume bir profesör adayı i?in bile uygun bir okuma malzemesi de ildi.

Smith ashnda Oxford’a din adamlan zümresine dahil olaca 1 umuduyla gönderilmi ti. Hume’un eserlerine duydu u sempati ve zihninin upheci e ilimi papaz olmasim engelledi. 1746 yılında sko9ya’ya döndükten sonra 6 retmenlik almak i?in yaptı 1 giri imler eski üniversitesi Glasgow’un kendisini “Mantık Kürsüsu"nde görev almaya 9a irmasına kadar sürdü. Ertesi yıl, bir zamanlar hocası Hutcheson’ın ahlak felsefesi profesörii olarak i tigal etti i kürsüye ge9ti. Oxford’un tersine Glasgow, “ sko9 Aydınlanmasi" diye adlandinlagelen ciddi bir kuramın merkeziydi; bir yetenek galaksisi olmakla övünürdü. Fakat ku kusuz, geleneksel yapısıyla da modern üniversite kavramından aynhyordu. Fazla resmT ve ciddi profesörler grubu, Smith’inkine benzer a in bir akacihk ve heveslilikten pek ho lanmamı tı. Gerek Hume’a hayranh 1 gerek nev-i ahsına münhasır karakteri burada da kar lsına ?ıktı. Hume denilen “acayip adam”ın yakın dostu oldu u, üniversite senatosuna ders a?ilı lannın dua ile yapılmasından vazgeplmesi yönünde dilek?e verdi i ve bazı “do al” dinlerin belli belirsiz izlerini ta lyan dualar da ltti 1 i?in kınandı, ele tirildi. Üzerindeki etkisinden daima olumlayarak bahsetti i hocası Francis Hutcheson’ın da 6 rencilerine Latince ders vermeyi reddederek Glasgow Üniversitesi’nde bir 91 lr a9tı 1 hatırlandı inda, Smith’in tutumu daha iyi anla llabilir.

1758’de dekanh a terfi etmesinden, kendisine verilen de erin kınama ve tepkilerden daha üstün oldu unu 9ıkarabiliriz. Smith Glasgow’da ilgin? ki ili inin kendine has karakteristikleri ile sadece 6 rencilerinin sevgisini kazanmakla kalmıyordu;

tuhaf yüriiyu u ve konu ma tarzı ile halk arasında da taklit ediliyor, hatta kitap9i vitrinlerinde kti9uk büstleri sergilenecek kadar ilgi ve saygı göriiyordu. Uluslann Zenginliğinm Fransızca tercümesinin önsözünde Courcelle Sneuil, Smith’in özel bir

insan olarak biyografisinde de il entelektüel ?ah malannda önemli oldu una dikkat çeker. Gerçekten de ona saygınhk kazandıran sadece ilginç ki ili i de ildi. 1759’da piyasaya cikar cikmaz sansasyon yaratan bir kitap yayınlamı tı. Kitabın adı The Theory of Moral Sentiments'ii ve bir anda onu skoç du unürlerin en ünlüsü yaptı. Felsefeye katkı olarak belki de önemli bir özelli e sahip olmayan bu eserde ahlakci Smith, toplumun “do al diizen”inin karakterini formüle etmek adına daha 90k psikolojik diyebilece imiz bir bakı acisından, “ahlakî onaylanma”mn ve “reddetme”nin kökenini ara tinyordu.

Smith’in görii lerinde muhtevasim ortaya koyaca imız kitap ele aldı 1 sorunlarla da büyük ilgi gördü. Almanya’da “Das Adam Smith Problem” yaygın bir tartı ma konusu haline geldi. Çekti i ilgiler arasında en önemlisi Charles Townshend adh bir merakhmnkiydi. Townshend on sekizinci yüzyılm nesli tükenmekte olan insanlanndan biriydi. Uzla macı de ildi; böyle olamayı mm bir göstergesi, önce Amerika’daki ngiliz kolonisinin kendi yargıçlannı seçme hakkim geri çevirip, sonra Amerikan çayına a lr bir gümriik vergisi koyarak Amerikan Devrimi’nin hızlanmasına yardımcı olmasıydı. CharlesTownshend, devrin maliye bakam ve bir Adam Smith hayramydı. Daha da önemlisi, Smith’e görülmemi bir öneride bulunmasına imkân veren bir konumdaydı: 1754’te Bucchlech Düku'nün dul e i Dalkeith Du es’i ile parlak ve kârh bir evlilik yapmı tı ve bir iivey baba olarak du esin ilk e inden olan o lu için 6 retmen bulma görevini üstlenmi ti. Smith’e, gene dükün özel hocah 1 ve Avrupa’daki yol arkada h 1 için yılda be yüz pountluk bir maa a ek olarak ömiir boyu emekli maa 1 eklinde sürecek yılhk ikinci bir be yüz pount daha önerdi. Bu reddedilemeyecek kadar güzel bir öneriydi. (Smith en iyi ko ullarda o dönemde profesörlerin, 6 rencilerden do rudan topladıklan ücretlerle yüz yetmi pount tutannda bir mebla dan fazlasim asla kazanamamı tı. Burada Profesör Smith’in aynldı 1 sırada veremeyece i derslerin ücretini iade etmek istemesi fakat 6 rencilerinin bu öneriyi reddetmesi ho bir anekdot olarak zikredilebilir.) Hoca ve “Tann’nın ona ba 1 ladı 1 gene lûtuf” 1764’te Fransa’ya gitmek üzere yola ciktılar. Lûtfun kahırlan da vardı; bunlann ba inda on sekiz ay boyunca katlamlmaz derecede sıkıcı bir refakat ve Smith’in berbat Fransızca’simn yarattı 1 sorunlar geliyordu. Sırasıyla Toulouse, Cenevre ve Paris’te kaldılar. Smith bir taraftan Glasgow’daki derslerinde i ledi i ve dostu David Hume ile uzun uzun tartı tı 1, ekonomi politik konusunda bir kitap üzerinde çall lyordu. Kitap, sonunda Uluslar n Zenginliği olacaktı, ama tamamlanmasına daha on iki yıl vardı.

121

Paris’te bulundu u yıllarda Fransızcası, Fransa’mn en önde gelen bir iktisat du unüriiyle konu masına yetecek kıvama gelmi ti. Bu du iiniir, XV. Louis’nin saray doktorlanndan ve madam Pompadaur’un da özel doktoru olan Fran?ois Quesnay idi.

“Quesnay Fizyokrasisi” olarak bilinen bir iktisadT görii ortaya atmı ve “ekonomik tablo” (tableau économique) adh bir iktisadT çizelge geli tirmi ti. “Tableau”, ger?ekten, bir doktorun içsel du iinii biçimini yansıtıyordu. Servetin temel unsuru olarak altın ve giimii u gören zamane du uncelerinin tersine Quesnay, servetin; üretimden kaynaklandı mi, kan dola lmı gibi toplumsal gövdeyi tekrar tekrar doldurarak bütün iilkede elden ele geçti ini savunuyordu. Smith; iktisâdi görii lerine (“fizyokrasi”) katılmamakla birlikte Quesnay’e derin bir ki isel hayranhk duymu tur. Nitekim Fransız doktorun öliimii üzerine Uluslann Zenginliğim ona ithaf edecektir. Fakat “fizyokrasi”, Smith’in skoç bakı ina son derece aykin olmaya devam edecektir.

1766’da “Grand Tour”, Diik'iin onlarla birlikte olan kiiciik erkek karde inin ölümüyle beklenmedik ekilde kesildi; Smith de önce Londra’ya, sonra Kirkcaldy’ye gitti. Ya amimn bundan sonraki on yılimn en giizel günlerini, iinlii kitabim da yava yava ekillendirerek orada geçirdi. Uluslann Zenginligfnm kuluçka dönemi uzun siirmii tii. Kitap nihayet 1766 yılında yayınlandı. 1937 baskısimn önsözünü yazan Max Lerner’in deyimiyle kitap, “sadece biiyiik bir zekamn de il, bütün bir ça in kabından ta masi" olarak nitelendirilmi ti. Locke, Steuart, Mondaville, Petty, Cantillon, Turgot, Quesnay, Hume gibi bir dizi du unüriin dünya görii u ve felsefi sisteminden gelen etkiler dolayısıyla tarn manasıyla özgün bir kitap olmamasına ra men her zaman bir

“ aheser” olarak de erlendirildi. (>lı mada yukanda adı ge9enlerin dı inda neredeyse yiiziin üzerinde yazann etkisi vardı. Fakat “ba kalanmn oltayla tek tek bahk avladı 1 yere Smith a inı sermi , ba kalanmn u veya bu ekilde tek bir konuyu a9ikladı 1 yerde Smith bütün manzarayı aydınlatmı ti". Dokuz yiiz sayfahk kitabı bitirdi imiz zaman elimizde 1770’ler ngiltere’sinin ?iraklar, gezginler, toprak beyleri, rahipler ve krallar, atölyeler, giftlikler ve yava yava geli mekte olan kapitalistler ile dı ticaretten olu an canh bir foto rafı vardır.

Hayatimn son on U9 yihm Majestelerinin Edinburgh Gümriik Müdürii olarak ge9irdi. dari görevlerini de ehliyetle yerine getirmi oldu u söylenir. i, yılda altı yüz Sterlin temiz para getiren prestijli bir i ti ve tuhaf bir paradoks eseri “laissez faire” ve

“serbest ticaref'in bayraktarh inı yapmı olan ki i, ömriinün son on iki yıhm

skoçya’mn merkantilist ithalat yasalannı uygulamak ve kaçakcilann ba mi ezmeye çal makla geçirmi ti. Entelektüel etkinli inin büyük bir bölümünü serbest ticaret ve iktisadT ili kilere devlet müdahalesinin asgariye indirilmesini destekleyen argümanlar üretmeye hasretmi bir insanın, böyle bir makamda oturan biri olarak dünyadan goc etmesi “göriinmez el”in cilvelerinden biri olsa gerektir. e ba layınca Smith gümriik kanununun turn kural ve yönetmeliklerini 6 rendi ve fark etti ki, bir süredir bizzat kendisi bunlan ihlal etmekteydi. Mesela giysilerinin büyük 90 unlu u ülkeye yasadı 1 yollardan sokulmu tu. Lord Auckland’e yazdı 1 bir mektupta “Büyük bir hayretle fark ettim ki Büyük Britanya’da giyilmesi veya kullamlması yasak olmayan neredeyse hi?bir boyun atkım, bir kravatım, bir ?ift fırfinm veya bir cep mendilim yoktu. Bir örnek te kil etmek istedim ve hepsini yaktım”, diyerek Lord’a ve kansına elbiselerini gözden geçirmelerini ve aym eyi yapmalannı tavsiye ediyordu.

kinci yakma hadisesi hayatimn sonunda 1790’da meydana geldi. Her Pazar ak amı Edinburgh’da bir klüpte en yakın iki arkada 1, kimyacı Joseph Black ile jeolog James Hutton’la birlikte yemek yerlerdi. Ölümünden aylar önce, yayın i?in hazır oldu unu du undii u birkaçı hari? yayımlanmamı türn makalelerini yok etmeleri için arkada lanna yalvardı. Bu yeni bir rica de ildi. On yedi yıl önce Uluslann Zenginliğinm müsveddeleriyle Londra’ya gitti inde vasiyetini yerine getirmeye yetkili ki i olan David Hume’a da mik durumdaki turn makaleleri ile on sekiz ince ka it destesi halindeki kitabim “hie incelemeksizin yok etmesi, astronomi tarihT üzerine olan not hariç, geriye hiçbir ey bırakmamasi" talimatım vermi ti. Mark Skousen’a göre Smith, bütün mahremiyetini ortaya döken bir te hir yoluyla özel yazılan kamuya aciklanmı bir ahsîyetle ilgili eyleri okumu ve aym eyin ba ina gelmesinden korkmu ya da ho göriisüz bir ortamda “dinsiz” biri olan arkada 1 Hume’u savunmak için kaleme aldı 1 mektuplar veya makalelerden dolayı endi elenmi olabilirdi. Ancak Hume, Smith’den önce ölmii to ve Smith’in, öldükten sonra mallanna hükmedecek yeni birine ihtiyacı vardı.

Hayatimn sonuna yakla irken ki isel makaleleriye ilgili olarak büyük bir endi e duymaya ba ladı ve iki arkada ından tekrar tekrar onlan yok etmelerini istedi.

Black ve Hutton bu ricaya onay vermekten daima kacindılar; onun, karanm de i tirmesini umut ediyorlardı. Fakat ölmeden bir hafta önce, yayıma hazır durumdaki birkaci hariç, torn elyazmalannı, içinde ne oldu una bakmadan ve bu konuda soru da sormadan yakmalanm acikça istedi. Nihayet söz konusu iki ki i boyun e diler ve tarn

123

onaltı ciltlik elyazmalanyla birlikte ne var ne yoksa her eyi yaktılar. Ate e atılan ey hukuk üzerine kaleme aldı 1 yazmalardı. ans eseri, bu dersler üzerine aynntıh 6 renci notlan 1958’de ke fedildi ve daha sonra Hukuk Dersleri adıyla yayımlandı. Büyük yangından sonra ihtiyar profesör oldukça rahatlamı göriinüyordu, ziyaretçileri ertesi Pazar ak amı geleneksel ak am yeme ine davet ettiklerinde, “Beyler, refakatinizi seviyorum ancak inanıyorum ki ba ka bir dünyaya gitmek üzere sizi terk etme zamanı geldi.” diyerek davetlerini kabul etmedi. Bu onlara söyledi i son cümleydi. Ertesi Cumartesi 17 Temmuz 1790 tarihînde öldü.

Hayatından önemli kesitler aldı lmız Smith doksan ya ina kadar ya amı olan annesiyle birlikte ölünceye kadar huzur ve sukûnet içinde bir bekâr hayatı sürmü ; ya amının sonuna onur ve saygıyla ula mı tır. Edmund Burke onu görmek için Edinburgh’a gelmi tir. Eski yuvası Glasgow Üniversitesi’nin Rektörii seçilmi ,

Uluslann Zenginligfnm Danimarka diline, Fransızca’ya, Almanca’ya, spanyolca’ya çevrildi ini görmu tor. 1790’da altmı yedi ya inda öldu iinde, Fransız Devrimi ve onun ngiliz kırsal kesimi üzerinde yaratabilece i muhtemel etkilerin toplumsal ilgiyi çekti i bir ortamda öliinto, hayatı kadar dikkat çekmemi tir. Canongate Kilisesi’nin bahçesine gösteri siz bir mezar ta mm altına gömülmu tor. Ta ın üzerinde, “Uluslann Zenginligfnm yazan Adam Smith burada yatıyor” yazihdır. Robert L. Heilbroner’in ifadesiyle “daha kahcı bir amt du unmek de zaten zordur”.