Eserleri

onaltı ciltlik elyazmalanyla birlikte ne var ne yoksa her eyi yaktılar. Ate e atılan ey hukuk üzerine kaleme aldı 1 yazmalardı. ans eseri, bu dersler üzerine aynntıh 6 renci notlan 1958’de ke fedildi ve daha sonra Hukuk Dersleri adıyla yayımlandı. Büyük yangından sonra ihtiyar profesör oldukça rahatlamı göriinüyordu, ziyaretçileri ertesi Pazar ak amı geleneksel ak am yeme ine davet ettiklerinde, “Beyler, refakatinizi seviyorum ancak inanıyorum ki ba ka bir dünyaya gitmek üzere sizi terk etme zamanı geldi.” diyerek davetlerini kabul etmedi. Bu onlara söyledi i son cümleydi. Ertesi Cumartesi 17 Temmuz 1790 tarihînde öldü.

Hayatından önemli kesitler aldı lmız Smith doksan ya ina kadar ya amı olan annesiyle birlikte ölünceye kadar huzur ve sukûnet içinde bir bekâr hayatı sürmü ; ya amının sonuna onur ve saygıyla ula mı tır. Edmund Burke onu görmek için Edinburgh’a gelmi tir. Eski yuvası Glasgow Üniversitesi’nin Rektörii seçilmi ,

Uluslann Zenginligfnm Danimarka diline, Fransızca’ya, Almanca’ya, spanyolca’ya çevrildi ini görmu tor. 1790’da altmı yedi ya inda öldu iinde, Fransız Devrimi ve onun ngiliz kırsal kesimi üzerinde yaratabilece i muhtemel etkilerin toplumsal ilgiyi çekti i bir ortamda öliinto, hayatı kadar dikkat çekmemi tir. Canongate Kilisesi’nin bahçesine gösteri siz bir mezar ta mm altına gömülmu tor. Ta ın üzerinde, “Uluslann Zenginligfnm yazan Adam Smith burada yatıyor” yazihdır. Robert L. Heilbroner’in ifadesiyle “daha kahcı bir amt du unmek de zaten zordur”.

teşebbüste bulunmuş olmasıdır.252 “Ekonomi öğrencilerine ‘laissez faire’in temellerinin, Ahlakî Duygular Kuramı adlı çalışmasında bulunduğunun söylenmemesine”253 ve “bu şaheserin uzun süre ihmal edilmesine”254 rağmen yazarın bu teşebbüsü, ahlakî ve iktisadî sahada merkezî önemini korumaya devam etmektedir. Kapitalizmin dünya ulusları arasında çizdiği zikzaklı ve tehlikeli rota, ekonomist Adam Smith’i bilmenin yolunun ahlakçı /moralist olanı bilmekten geçtiğini, ekonomistlere –zorla da olsa– kabul ettirmiştir. Smith’in gerçekten de sadece –Ulusların Zenginliği’nin temel motifi olarak–

insanların nasıl zengin olması ile ilgili değil, nasıl bir hayat sürmesi ile ilgili olarak da kaygılanması, üstelik de bu kaygıyı birincisinden önce çekmesi, onun Ahlakî Duygular Kuram’nı inşa etmesine sebep olmuştur. Eserin bütününden hareketle yukarıdaki soruya verilen cevabı en yalın olarak şöyle özetleyebiliriz: Tanrı tarafından bahşedilen algılarla, tekâmül ve hemcinsini anlama istidadına sahip olan soylu insan ruhu sayesinde toplumda nasıl iyi ve mutlu bir hayat süreceğimizi bilebiliriz. Eser, adeta bu cümlenin açılımı olarak, erdemli bir hayat sürme bilgisinin nasıl/ne şekilde edileceğinin yani bilginin sürecinin, bilgiyi edinmekte gerekli psikolojik-sosyal araç ve amaçların yani yöntem ya da metodolojinin ve bu sürecin toplumsal sonuçlarının didaktik ve öznel yorumlarıyla yüklüdür. Muhatabına, yazarın şahsî tecrübelerinden yola çıkıldığının ipuçlarını veren pek çok ampirik izlenim, edebî ve sade bir uslup eşliğinde, okuyucuyu da aynı psikolojik öğretileri kendinde denemeye kolayca ikna eder.

Kitabın yapısal özelliği, Marifetname ile ilginç bir benzerlik arzeder. Hem Marifetname’de hem de Ulusların Zenginliği’nde konu başlıklarının adeta konuyu özetlercesine kapsamlı bir şekilde verilme yöntemine bu kitapta da şahit oluruz. Bu minval üzere eser yedi temel kısımdan (Part) oluşur. Bu kısımlar kendi içlerinde bölümlere (Sections), bölümler de alt bölümlere (Chapters) ayrılır. “Kısım”lara çoğunlukla özet mahiyetinde bir başlangıçla (Introduction) girilerek, okuyucunun konuya ilgisi sağlanır. On sekizinci yüzyılın bir retorik ustasına ait olmasına rağmen yaşları 14 ile 16 arasında değişen lise çağındaki öğrencilere hitaben yapılmış olan konuşmaları ihtiva etmesinden dolayı eserin dili çok ağır ve ağdalı değildir. Sonuçta

252 Smith, Adam, Richesse des Nations, Paris: Guillavmin, trz., s. IV-V, Courcelle Senevil’in önsözünden.

253 Arif, Muhammed, “The Islamization of Knowledge and Some Methodoligical Issues in Paradigm Building: The General Case off Social Sciences with a Special Focus On Economics”, The American Journal of Islamic Social Sciences, C. 4, vol. 1, s. 61.

254 Conservative Book Club, Featured Books from conservative clasics:The Theory of Moral Sentiments by Adam Smith

Volume II in the Conservative Leadership Series, (Çevrimiçi),

http://www.regnery.com/conservative/conservative.html, 20. 07. 2004.

125

modern ele tirmenlerin karan ne olursa olsun The Theory of Moral Sentiments ın hem iddiası hem stili, zamamnda, 90k co kulu bir övgii almı tır.255

2. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations: (Uluslar n Zenginliği’nin Doğası ve Sebeplerine Dair Bir inceleme) Yaygın olarak kullanılan adıyla Uluslarn Zenginliği, küresel ölçekte etki yaratmaya aday bir kitap olarak yayımlanmı ve bu konudaki beklentileri tümüyle gerçekle tirmi tir. Yazannın

1765’den itibaren on bir yıl üzerinde ?ah tı 1 bu eser, nihayet 9 Mart 1776’da bin sayfa, iki cilt olmak üzere Londra’h yayımcılar William Strahan ve Thomas Cadell tarafından Londra’da basılmı tır.256 Aym zamanda Amerikan Ba lmsızhk Sava l’mn ba ladı 1 yıl olan bu tarihten itibaren eser, ekonomi disiplinin temel kitabı olma özelli ini daima korumu tur. lmT arenada Platon’dan sonra gelen turn felsefecilerin, onun yazdıklanna birer dipnot eklemekten ba ka bir ey yapmadıklannın söylenmesi gibi Smith’ten sonra gelen turn iktisatcilar için de aym ey ileri süriilür. Fakat i in ilginç yönii, aym iktisatcilann büyük bölümünün eseri okumayarak, sadece ikinci kaynaklardan 6 renmekle yetinmi olmalandır. Adam Smith’in ekonomik görii lerinin, dolayısıyla

Uluslarn Zenginliği’nin iki büyük kayna 1, Hume ve Ferguson’un ba inı çekti i ve kendisiyle birlikte “ skoç Aydınlamacılan" olarak da adlandinlan du unürler ile, ba ta Turgot ve Quesnay olmak üzere “Fizyokrat Okul”u olu turan Fransız iktisatcilandır.257

Bu yeni ara tırma alamnda yazann, Ahlakî Duygular Kurami ha nazaran daha 90k rakibe sahip oldu unu gösteriren bu durum bir yandan da Avrupa’da o yıllarda zenginli in do u u ve da lhmının büyük bir önem ta imasının ilmT hayata yansıyan bir göstergesidir. Fakat Smith, Uluslarn Zenginliği’nin asırlara uzanan büyük ve kahcı etkisi ile özellikle pek 90k sayıdaki Fransız rakibi arasından a9ik farkla sıynlmayı ba armı tır. Pek 90k emsaliyle birlikte Senevil’e “medeniyet tarihînin bir dönemi oldu unu”258 söyleten; eserin, dönemleri a an bu yo un etkisidir.

Kitapta Smith özetle, kapitalizmin i leyi inin yamsıra bunu üreten tarihT artlar konusunda köklü yakla lmlar getirerek temel tez olarak merkantilizmi yermekte;

zenginli in kayna 1 olarak gördu u i gücii miktan, üretkenlik, ve pazann geni li i ile

255 Smith, Adam, The Theory of Moral Sentiments, s. 19. (E. G. West’in önsöziinden)

256 Skousen, Mark, Modern İktisadın ln?ası, çev. Mustafa Acar, Ekrem Erdem, Metin Toprak, ed., M.

Acar , Ö. Demir, Ankara: Liberte Yay., 2003, s. 14.

257 Smith, Adam, Uluslarn Zenginliği, çev. M. Tanju Akad, C. 2, stanbul: Alan Yay., 2002, s. 5. (M.

Tanju Akad’ın önsöziinden.)

258 Smith, Adam, Richesse des Nations, s. V-VI.

bunlara ba h olarak artan i bölümiinün, zenginli i de artıran temel etkenler oldu unu ileri sürmektedir. Dolayısıyla, zenginli in esas kayna 1 olarak topra 1 gören fizyokratlara kar 1, esas kaynak olarak dı ticareti gören Merkantilistlerin tutumu, Smith’i, eserinde onlan iddetle ele tirmeye itmi tir. Her kitapta oldu u gibi, birçok farklı görii teki insan bu çall mada kendi du uncelerinin bazılanm destekleyen tezler bulabilir. Ancak Uluslarn Zenginliği, belki de tezlerinden 90k, ele aldı 1 konular için, iktisat disiplininin ilk önemli çall ması oldu u için ve olaylan örtmeye de il anlamaya çall tı 1 için önemlidir.259 Bundan dolayıdır ki basıldıktan sonra dönemin aydınlan, toplumlar hakkında daha öncekilerin bilmedi i du uncelere ve duygulara sahip olmu lardır. Eser, on sekizinci yüzyıl felsefesinin hitamesi ve taçlanmasıdır.260

Ik cildi, (Volume I) doit kitaptan (Book I, II, III, IV) müte ekkil eserin, ikinci cildi (Volume II) iki kitaptan (Book V, VI) olu ur. çindeki muhtevanın adeta özetini yansıtan ba hklara sahip olan “Kitap”lann her birinin aynca alt bölümlere (Chapters) aynlmı olması, i lenen konulann a irk mi nispeten azaltarak okuyucunun dikkatini uyamk tutar. Birinci kitapta esas olarak "iiretim ve da lhmi", ikinci kitapta ise “sermaye birikimi ve kullammi" olmak üzere ulusal ekonominin temel dinamikleri incelenmektedir. “Çe itli Uluslarda Zenginli in Farklı Geli mesi Üzerine” (“Of the Different Progress of Opulence in Diffrent Nations”) ba h mi ta lyan ucuncii kitap, Roma mparatorlu u’ndan itibaren kırlar ile kentler arasındaki ili ki çerçevesinde ekonomik geli meyi incelemekte olup ekonomi tarihT a lrhktadır. Dördüncü kitabın temel amacı merkantilizme kar 1 olan tezleri öne cikarmaktır. Bu kitapta kentleri (tüccar ve imalatcilan) kırlara kar 1 ayncalıkh kılan “merkantil sistem” ile bu tercihin tersini öne cikaran “fizyokrat sistem” ele almmakla birlikte ?ah manın büyük a irk 1 merkantilizmin ele tirisi üzerinedir. kind cildin be inci ve altıncı kitaplannda vergi iadeleri, primler, ticaret anla malan, koloniler, merkantil sistem ile ilgili sonuçlar, tanmsal sistemler, ngiliz Uluslar Toplulu u’nun ya da hükümetinin vergilendirme sistemleri, toplumun kamusal ve genel gelir kaynaklan ve kamusal borçlar ile ilgili derin, güncel tahliller ve yorumlar yer almaktadır.

3. The Principles which Lead and direct Philosophical Enquiries; Illustrated by the History of Astronomy (Kullamldı 1 ekliyle “History of Astronomy”) 1795

Smith. a.g.e., s. 9. (M. Tanju Akad’ın önsözünden.).

Smith, Adam, Richesse des Nations, s. VI.

127

tarihînde düşünürün ölümünden sonra yayımlanmasına rağmen, 1750’li yıllarda kaleme alındığı tüm yazarlarca kabul görmektedir.261 Smith’in, bu çalışması üzerinde hassasiyetle durduğu bilinmektedir. Hattâ, yakında öleceği düşüncesiyle David Hume’a yazdığı 16 Nisan 1773 tarihli küçük bir vasiyetnameye andıran mektubunda bu gençlik çalışmasının gün ışığına çıkmasını ve değerlendirilmesini istemektedir.262 History of Astronomy’de önerilen düşünsel çerçeve, modern iktisatta nadiren kullanım alnı bulmuştur. Schumpeter’in gelişme teorisinde Adam Smith’in bu eserlerinden izler vardır;263 History of Economic Analysis adlı eserinde de Smith’in bu çalışmasından övgüyle bahsettiği bilinmektedir.264

Smith History of Astronomy eserinin başlangıcında geliştirdiği bu özgün çerçeveyi sırasıyla, bilim felsefesine, iktisadî hayata, ve iktisadî kurumların oluşumuna uyarlamıştır. Smith’e göre felsefe, bir ihtiyaçtan ziyade insanın Kâinat’ı algılayışı ve buna göre kendi hayatını tanzim ederken uğradığı hayal kırıklığı neticesinde doğmuştur.

Çerçevesi çizilen bu bakışın Popper’in bilimsel keşiflerinin mantığı ile bir dizi benzerliklerini tesbit etmek mümkündür. Smith, bütün bilimler için düşündüğü genel taslağı, “belirsizlik” görüşü vasıtasıyla özel olarak iktisat bilimine uyarlamıştır: Özet olarak; ticaretin gelişmesi, rekabet, para ve piyasa gibi iktisadî kurumların oluşumunda, insanın hayal kırıklıklarının oynadığı rol ve kurumların ortaya çıkışıyla belirsizliğe cevap kanallarının teşekkül etmesi sayesinde yeniden başlangıçta ele alınan sürpriz, şaşırma, yenilenme ve hayranlık duygularının birleşmesiyle oluşan davranışsal çerçeveye ulaşılır.265

4. Essays on Philosophical Subjects: Edinburg’da 1795’de Joseph Black ve James Hutton tarafından yayımlanmıştır.

Bkz., Thomson, H. F., “Adam Smith Philosophy of Sciense”, der., J. C. Wood, “Adam Smith:

Critical Assessments, C.I., London, 1984, s. 324; R. L. Heilbroner, “The Assential Adam Smith”, Oxford, 1986, s. 15; T. D. Campbell, “Adam Smith’s Science of Morals”, London: G. Allen and Unwin, 1971, s. 32’den nakleden Dinç Alada, İktisat Felsefesi ve Belirsizlik, Ankara: Bağlam Yayınları, 2000, s. 15.

Mossner, E. C., ve Ross, I. S., The Correspondance of Adam Smith, Oxford: Clarendon Press, 1987, s. 168’den nakleden Alada, a.g.e., s. 15.

Schumpeter, J. A., The Theory of Economic Devolopment, New York: Oxford University Press, 1961, ss. 64-102.

Shumpeter, J. A., History of Economik Analysis, der. E. B. Shumpeter, London: G. Allen and Unwin, 1954, s. 182.

Alada, a.g.e., s. 17-18.

5. Letters on Justice, Police, Revenue and Arms: (Adalet, polis, gelir ve ordular üzerine notlar) Smith’in Glaskow Üniversitesi’nde vermi oldu u dersler, bir 6 rencisi tarafmdan 1763 yılında yazıya geçirilmi olup, Edwin Cannan’ın editörlu iinde,

1896’da Oxford University Press’te, basılmı tır.

6. Lectures on Rhetoric and Belles Lettres: 1762-1763 yıllannda yine bir 6 renci tarafmdan tutulan ders notlan 1963’de Edinburg’da yayımlanmı tır.