1.3. ÇALIŞMA SÜRESİNİN DÜZENLENMESİ
1.3.1. Türk Hukukundaki Çalışma Sürelerine İlişkin Düzenlemelerin Tarihsel
1.3.2.1. Yasal Haftalık Çalışma Süresi
İş Kanunu’nda çalışma süreleri, haftalık çalışma süresi esas alınarak düzenlenmiştir.101 Buna göre de çalışma süresi haftada en çok 45 saat olarak
belirlenmiştir102 (İK, m.63/1). Ancak yasada belirtilen bu haftalık çalışma süresi, nispi
emredici nitelikte olup, sürenin işçi lehine değiştirilmesi mümkündür.103 Fakat tarafların
bu azami sürenin üstünde çalışma süresi belirlemesi mümkün değildir.104 Eğer taraflar iş
akdinde bu sınırı aşan bir süre belirlemişler ise sadece bu şart geçersiz kabul edilecek, asıl iş akdi geçerliliğini koruyacaktır.105 Yasa koyucu, böylece haftalık çalışma süreleri
bakımından azami bir çalışma süresi belirlemiş olmaktadır ki, bu süre “haftalık normal çalışma süresi” olarak kabul edilmektedir.106 Bu doğrultuda haftalık normal çalışma
süresi kanunda, 45 saat olarak belirlenmiş ve aksi taraflarca kararlaştırılmadığı sürece bu sürenin haftanın günlerine eşit bir şekilde bölünerek uygulanacağı belirtilmiştir107 (İK,
m.63/1). Bu haliyle 4857 sayılı yasa, çalışma süreleri konusunda önceki yasadan farklı
99Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 11. maddesinde: “Çalışma süreleriyle ilgili olarak öngörülen
sınırlamalar, işyerleri ya da yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir.” Belirtilen bu
düzenleme bu hususu açıkça ortaya koymaktadır.
100Süzek 2011, s.726; Poyraz 2011, s.109. 101Karacan 2015, s.44.
102Demir 2006, s.261.
103Eyrenci/Taşkent/Ulucan 2014, s.246.
104Mollamahmutoğlu/Astarlı 2012, s.1072; Kemal Özcan, 4857 Sayılı İş Kanununda Çalışma
Sürelerinin Düzenlenmesi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Y. Lisans
Tezi(Yayınlanmamış), Diyarbakır /2006, s.53.
105Caniklioğlu 2005, s.5; Gökçek 2008, s.33. 106Mollamahmutoğlu 2008, s.862.
24
olarak, iş akdinin taraflarına serbesti tanımakla farklı bir özellik göstermektedir.108
Şöyle ki; bu düzenleme ile iş akdinin tarafları, haftalık çalışma süresini haftanın günlerine eşit bölebilecekleri gibi109 bu çalışma süresini haftanın günlerine farklı
şekillerde de dağıtabilme olanağına sahip olmuşlardır. Böylece iş akdi ile taraflar, çalışma süresini haftanın çalışılan günlerine farklı şekilde dağıtabilecek ve haftalık ortalama çalışma süresini aşmadan bazı haftalarda yoğunlaştırılmış iş haftası110 ile
çalışabileceklerdir.111 Ancak belirtilmelidir ki haftalık çalışma süresinin haftanın
günlerine farklı dağıtılması halinde işçinin günlük çalışabileceği azami süre, 11 saatlik çalışma süresini geçmemelidir.112 Hatta doktrinde genel kabulde, fazla çalışma süreleri
de dahil olmak üzere günlük 11 saatlik çalışma süresinin hiçbir şekilde aşılmaması şeklinde bir kabul bulunmaktadır.113 Buna göre tarafların çalışma sürelerini günlük 11
saati aşacak şekilde belirlemeleri kanunun hükmüne aykırılık teşkil edecektir.114 Ayrıca
108Mollamahmutoğlu 2008, s.858.
109Çalışma süresinin haftanın günlerine dağıtımı konusu Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 4/2 fıkrasında
belirtilmiştir. Buna göre;“ Haftanın iş günlerinden birinde kısmen çalışılan işyerlerinde, bu süre
haftalık çalışma süresinden düşüldükten sonra, çalışılan sürenin çalışılan gün sayısına bölünmesi suretiyle günlük çalışma süreleri belirlenir.” denilmektedir. Böylece hafta tatili yapılan gün dikkate
alınmaksızın, haftanın 6 günü dikkate alınacak ve bu günler içinde kısmen çalışılan bir gün varsa o da haftalık çalışma süresinden mahsup edilecek ve kalan çalışma süresi çalışılan gün sayısına bölünerek çalışma süreleri günlere dağıtılacağı belirtilmiştir. Ayrıca Bkz. Karacan 2015, s.238.
110Mevzuata yeni dahil olan “Yoğunlaştırılmış İş Haftası” deyimi, Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 5/1
fıkrasında belirtilmiş olup bu kavram, haftalık ortalama çalışma süresini aşmadan, bazı haftalarda haftalık çalışma süresinin normal çalışma süresinin üstüne çıkması şeklinde tanımlanmıştır. Ayrıca konu hakkında bkz. Çelik/Caniklioğlu/Canbolat 2014, s.408.
111Eyrenci/Taşkent/Ulucan 2014, s.247; Kandemir 2003, s.212; EFE Yamakoğlu, Türk İş Hukukunda
Fazla Saatlerle Çalışma, Kazancı Hukuk Yayımevi, İstanbul/2011, s.33.
112Demircioğlu/Centel 2015, s.121; Poyraz 2011, s.109; Demir 2006,s.262; Bu hususta Yargıtay bir
kararında “(Özet) Günlük çalışma süresinin 11 saati aşamayacağı kanunda emredici şekilde
düzenlendiğine göre, bu süreyi aşan çalışmaların denkleştirmeye tabi tutulmayacağı, zamlı ücret ödemesi veya serbest zaman kullanımın söz konusu olacağı belirtilmelidir.” (Y.9.HD. 02.04.2012T.
2010/1137E. 2012/10820K Legal, 2012, s.235 vd.) Aktaran, Usta/Ük2014, s.33.
113Caniklioğu 2005, s.5; Mollamahmutoğlu/Astarlı/Baysal 2014, s.1220; Eyrenci/Taşkent/Ulucan 2014,
s.248; İlhan Günay, Fazla Saatlerle Çalışmanın Hukuki Sonuçları, Sicil İş Hukuku Dergisi, 2007/Haziran, s.8.
114Bu husus, hem 4857 sayılı İş Kanun’un 63/2 bendinde hem de Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 4.
maddesinde açık biçimde düzenlemiştir. Konu hakkında, Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 4. maddesinde, günlük ünlük çalışma süresi her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamayacağı ve bir işçinin bu sınırları aşan sürelerle çalıştırılması halinde 4857 sayılı İş Kanununun 41, 42 ve 43 üncü madde hükümlerinin uygulanacağını belirtmiştir.
25
kanun, bu halde uygulanacak çalışma usulünün iki aylık süreleri kapsayabileceğini ya da toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabileceğini belirtmiştir115(İK, m.63/2).
4857 sayılı yasa ile getirilen önemli bir yenilik de haftalık çalışma süresiyle ilgili olarak, iki aylık çalışma süresini aşmamak şartıyla haftalık normal çalışma süresinin denkleştirilmesidir (İK, m.63/2). İki aylık denkleştirme usulünün uygulanacağı bir örnek üzerinden konuyu anlatmak istersek, şöyle bir örnek verilebilir. İki aylık dönemde haftada 45 saatlik normal çalışma yapıldığında 8 hafta sonunda toplam çalışma süresi 360 (8x45) saat olacaktır. Günlük 11 saatlik azami çalışma süresi dikkate alındığında, işçilerin denkleştirme dönemindeki toplam 360 saatlik çalışmayı azami 32.5 (360:11) günde bitirebileceği anlaşılmaktadır. Ancak normal çalışma sürecinde 8 haftalık çalışmanın haftada 6 günlük çalışma ile 48 (6x8) gün süreceği dikkate alındığında, kalan 15.5 (48-32.5) günün işçiye serbest zaman olarak verilmesi sonucunu doğuracaktır.116 Buna göre denkleştirme dönemi içinde çalışan bir işçinin günlük azami
çalışma sınırları içinde kalmak şartı ile 32.5 günde yaklaşık 4/5 haftada bitireceği bir iş için denkleştirme dönemi içinde kalan 15.5 günlük yani 2/3 haftalık süreyi dinlenerek geçirmesi mümkün olacaktır. Ve böylece yoğunlaştırılmış iş haftası ile beraber denkleştirme dönemi içinde kalan haftalık çalışma sürelerinin birbirinden farklı tutulması söz konusu olacaktır. Açıklanan bu denkleştirme usulü Çalışma Süreleri
115Bu konuda Yargıtay: “…4857 sayılı İş Kanunu’nun 63.maddesinde ilk olarak çalışma süresi haftada en
çok 45 saat olarak belirtilmiş, devamında tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine, 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabileceği ifade edilmiştir. Aynı Kanunun 41.maddesine göre fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. 63.madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz…”(YHGK.14.06.2006T. 2006/9-374E. 2006/382K)şeklindeki kararı ile denkleştirme usulü hakkındaki kanun hükmünü
açıklamıştır. Sezgi Özge Songu, Çalışma Seresinin Örtülü Olarak Denkleştirilmesi Mümkün müdür? Yargıtay’ın Bir Kararı Üzerine Bazı Düşünceler, DEÜ Hukuk Fakültesi Dergisi C.8, S.2, 2006,
http://webb.deu.edu.tr/hukuk/dergiler/DergiMiz8-2/pdf/soktem.pdf (27.04.2016) s.170.
26
Yönetmeliği’nin 5. maddesinde de karşılığını bulmuştur.117 Ayrıca denkleştirme
döneminin toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabileceği de belirtilmelidir.118
Bu doğrultuda denkleştirme dönemi içindeki günlük ve/veya haftalık çalışma sürelerini ve denkleştirme döneminin uygulanma süresinin başlangıç ve bitiş tarihleri işverence belirlenmektedir.119