2.3. FAZLA ÇALIŞMANIN KARŞILIĞI
2.3.1. Fazla Çalışmanın Karşılığı Olarak Ücret
Ücret, iş akdi çerçevesinde çalışanın emeğinin karşılığı olarak aldığı, yaşam ve gelir düzeyini belirleyen öğe iken; işveren bakımından işletmenin devamına etki eden maliyet olarak kabul edilmektedir.488 Ücret ödeme borcunun kaynağını esas olarak iş
sözleşmesi oluşturmasına rağmen,489 bu konu yalnızca işçi ve işvereni ilgilendirmeyip;
konunun sosyal, ekonomik ve toplumsal yönü de bulunmaktadır.490 Bu bakımdan sosyal anlamda, kişinin sosyal haklarının teminini sağlarken; ekonomik anlamda, emeğinin karşılığı olarak görülmektedir.491 Bu nedenle de Anayasa’da sosyal haklar başlığı altında
güvence altına alınan ücret hakkında, Anayasa’nın 55. maddesinde, ücretin emeğin
486“…fazla çalışmaların her hangi bir kesinti olmaksızın uygulandığı ve bu arada işçiye hiçbir tatil ve
hastalık durumu söz konusu olmaksızın ara dinlenmesi dahi yapmayarak iş görülmüş olduğu iddiasının kolay kabul edilecek bir görünüşü sahip olmadığı açıktır. Genel olarak hayat tecrübeleri ve her insanın bu süre içinde yerine getirmek zorunda olduğu ihtiyaçlar dikkate alındığında, bir işçinin hastalık ve diğer her hangi mazeretinin (evlenme, yakınlarının ölümü.) çıkmamış olduğu düşünülemez…” Y.9.HD. 16.10.1972T. 2913E. 28148 K. F.Demir Yargıtay’ın İş Hukuku iş Hukuku
Kararlarının Değerlendirilmesi-1988, 41, Aktaran, Eyrenci 2011 s.467; Bu konuda Yargıtay’ın verdiği diğer kararlar için Bkz, Demir 2006, s.284-285.
487“İş yerinde fazla çalışmaların işyeri kayıtları ve tanık beyanlarına dayanılarak saptandığı
anlaşılmaktadır. Kayda dayalı hesaplamalarda yukarıda açıklandığı gibi bir indirime gidilmemesi gerekir.”(Y.9HD.1.04.2008T.2007/33244E.2008/7135K.)http://www.calismatoplum.org/sayi18/abc/5. pdf (24.03.2016); Çopuroğlu 2013, s.77; Köseoğlu/Kabul 2014, s.261; Benzer yöndeki Yargıtay’ın kararları için Bkz, Eyrenci 2011 s.467.
488Gültekin Yıldız, İnsan Kaynakları Yönetimi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Uzaktan Eğitim Dergisi
http://www.sauport.sakarya.edu.tr/ŞileUploads/Modules/Lesson/Store/1/0b7eb18e-576c-4a0a-a458-
88d083264944/385499a0-4b31-49a4-aab6-88d19c7c9e12/PDŞ/H09.pdş(28.03.2016), s.4.
489Murat Kandemir, Evde Çalışma ve 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun Evde Hizmet Sözleşmesine
İlişkin Hükümleri, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 2014,
http://www.journals.istanbul.edu.tr/iuhfm/article/view/5000035107(15.06.2016), s.161.
490Çopuroğlu 2013, s.9. 491Çopuroğlu 2013, s.9.
111
karşılığı olduğu ve devletin çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alması gerektiği belirtilmiştir.492 Bu doğrultuda emredici hükümle koruma altına alınan ve
işçinin emeğinin karşılığı olan ücret kavramı, genel anlamda bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutar şeklinde yasada tanımlanmıştır493(İK, m.32/1). Ancak sözleşme serbestisi kapsamında
kalan iş akitleri ile kararlaştırılacak ücretin, asgari ücret altında olmaması gerektiği ve bu ücretin ÇSGB tarafından Asgari Ücret Tespit Komisyonu aracılığıyla asgari sınırlarının iki yıllığına belirleneceği belirtilmiştir494(İK, m.39/1). Ayrıca belirtilen
asgari ücret tarifesine aykırılığın müeyyideye tabi olacağı da belirtilmiştir.495 Bu durum
kamu düzeniyle ilgili olmakla beraber,496 Yargıtay İçtihatları Birleştirme Kurulunca da
ücretin asgari ücretten aşağı olmamak şartıyla emsal işlerde çalışan işçilerin ücretleri göz önüne alınarak belirlenmesi gerektiği belirtilmiştir.497 Buna göre iş akdinin tarafları
haftalık azami 45 saatlik çalışma için yapacakları bireysel veya toplu iş sözleşmelerinde, ortalama aylık çalışmanın karşılığını kanundaki asgari ücret sınırı içinde veya üzerinde belirlemek zorunda olacaklardır498. Ancak işçinin çalışmasının her zaman bu sınırlar
içinde kalmadığı, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışmaya girdiği de kabul edilen bir gerçektir. İşçinin bu durumda yaptığı fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın karşılığının da işveren tarafından tazmin edilmesi gerekecektir. 499500Sonuçta tek gelir
492Süzek 2011, s.308. 493Süzek 2011, s.308. 494Erdoğan 2014, s.67.
495Asgari ücretin uygulanması hakkında; İK. 102. maddesi, İK.39. maddesine yollama yaparak bu madde
belirtilen komisyonun belirlediği asgari ücreti işçiye ödemeyen veya noksan ödeyen işveren veya işveren vekiline her ay için yüz yirmi beş Türk Lirası idari para cezası uygulanacağı belirtilmiştir, Bkz. Çopuroğlu 2013, s.45.
496“ İşçinin taban ücretini saptayan en az ücret(asgari ücret) kamu düzeniyle ilgili olup, bunun altındaki
ücret geçerli olmaz”(Y.9.HD. 12.01.1981.T. 1981/13927E. 1981/53K)
http://www.tazminathukuku.com/dosyalar/182_asgari-ucret-uygulama-kosullari.pdf(28.03.2016) s.1.
497Süzek 2011, s.315 (YİBK 18.11.1964,2/4 RG, 27.11.1964).
498Bu konuda Yargıtay: “… İş sözleşmesinin tarafları asgari ücretin altında kalmak kaydıyla sözleşme
özgürlüğü çerçevesinde ücretin miktarını serbestçe kararlaştırabilirler…” (Y. 9.HD. 20.03.2008T.
2007/14410E. 2008/5507K.,) şeklinde karar vermektedir. Çil 2011, s. 563.
112
kaynağı aldığı ücret olan çalışanın, yapmış olduğu ekstra çalışmanın ve maruz kaldığı fiziki ve ruhsal yıpranmanın karşılığının normal çalışma ücretinden ziyade olması gerektiği kabul görmektedir.501 Bu konuda İş Kanunu’nun 41. maddesinin 2. fıkrasında
fazla çalışma halinde işçiye verilecek normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilerek ödeneceği502 veya işçinin istemesi halinde fazla
çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakika serbest zaman kullanabileceği belirtilmiştir503(İK, 41/4). Ayrıca işçinin haftalık çalışma süresinin sözleşme ile 45 saatin
altında belirlenmesi ve işçinin fazla sürelerle çalışma yapması halinde ise çalıştığı her bir saat fazla çalışma için verilecek ücretin normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödeneceği (İK, m.41/3) veya aynı oranda işçiye serbest zaman tanınacağı belirtilmiştir(İK, m.41/4). Yasanın 42. ve 43. maddeleri uyarınca çalışanın fazla çalışması, zorunlu nedene veya olağanüstü nedene dayanması halinde de bu çalışmanın karşılığı, tıpkı olağan nedene dayalı fazla çalışmada olduğu gibi yüzde elli zamlı olacaktır.504 Kanunun vazettiği bu düzenlemeler, nispi emredici
nitelikte olup tarafların kanundaki asgari oranların altında sözleşme yapması veya bu düzenlemelere aykırı sözleşme yapması geçerli olmayacaktır.505 Ancak işçi lehine
500Karacan 2015, s.138; Ayrıca iş akdinde fazla çalışmanın ödenmeyeceği şeklinde hüküm konulması da
her hangi bir anlam içermeyecektir. Bu hususta Yargıtay: “Taraflar arasındaki hizmet sözleşmesinin 5.
Maddesinde ‘ belirli sürede bitirilmesi gereken işler söz konusu olduğunda, sözleşmeli personel normal saatleri dışında veya hafta tatili ve resmi tatillerde çalıştırılabilir. Bu yapacağı çalışmalar karşılığında ilgiliye her hangi bir ek ücret ödenmez’ ifadeleri bulunmaktadır. Davacı sözleşmeli personel olmayıp hizmet sözleşmesine dayanarak çalışan işçidir. Böyle bir sözleşme hükmü 95 Sayılı ILO ve 1982 Tarihli Anayasa’nın 55. maddesine aykırı olup geçersizdir….” (Y.9.HD.28.06.2004T.
2004/13063E. 2004/…Günay, s.1441 ) Aktaran, Usta/Ük 2014, s.107.
501Muhittin, Astarlı, Alman ve Türk Hukuklarında Fazla Saatlerle Çalışma Ücretlerinin Asıl Ücrete Dahil
Olduğuna İlişkin Sözleşme Hükümleri ve Geçerlilik Koşulları, Kamu-İş Dergisi, C:9, S:4/2008,
http://www.kamu-is.org.tr/pdf/943.pdf (29.03.2016) s.17; Köseoğlu/Kabul 2014, s.245; Günay 2007, s.117; Yıldırım I 2012, s.134.
502Aktay/Arıcı/Kaplan 2013, s.255. 503Aktay/Arıcı/Kaplan 2013, s.257.
504Köseoğlu/Kabul 2014, s.246; Günay 2007, s.110.
505“…Bunun dışında mutlak emredici hükümlerin bulunmadığı hallerde çalışma koşullarını belirleyen
kaynaklar arasında çatışma durumunda, işçinin yararına olan düzenleme uygulamanın, çalışma koşulunu oluşturduğu kabul edilmelidir. Örneğin yasada haftalık 45 saati aşan çalışmaların %50 zamlı olarak ödeneceği kuralına rağmen, işverenin bu yönde hiç ödeme yapmamış olması, çalışma koşullarının fazla çalışmanın ödenmeyeceği yönünde ortaya çıkmasını gerektirmez. Aynı şekilde işverenin %50 zamlı ücret yerine daha az bir oranda ödeme yapmış olması da, işçi aleyhine olmakla
113
olması şartıyla kanuni sınırların üzerinde fazla çalışmanın karşılığının belirlenmesinde de bir beis bulunmamaktadır.506