İş hukukunda, çalışanların sağlık ve sosyal hayatlarını korumak ve onlara asgari bir yaşam kalitesi getirmek adına mevzuatımıza fazla çalışma süreleri konusunda yasal sınırlamalar getirilmiştir. Bu konuda fazla çalışmanın yıllık, haftalık ve günlük olarak azami yapılabileceği süreler belirlenmiştir. Çalışanların belirtilecek bu sınırların altında fazla çalışma yapması olanaklı olmasına rağmen, bu sınırların üzerinde fazla çalışma yapması yasaklanmıştır. Şimdi sırasıyla fazla çalışma sürelerine getirilen bu sınırlamalar izah edilmeye çalışılacaktır.
3.1.1. Yıllık Üst Sınır
Bir çalışanın kanuna göre, bir yıl içinde yapabileceği azami fazla çalışma süresine yıllık üst sınır denilmektedir.676 Bu konuda İş Kanunu’ndaki düzenlemede, fazla
çalışmanın yıllık bazda 270 saatten fazla olamayacağı şeklindedir. (İK, m.41/8) Bu emredici hüküm,İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Yönetmeliği’nde de tekrar edilmiş olup, burada işçilerin yapabilecekleri fazla çalışma süresinin toplamının bir yılda 270 saatten fazla olamayacağı şeklinde belirtilmiştir. Ayrıca yönetmelikte yıllık 270 saate varan bu sürenin iş yerleri veya yürütülen işlerle ilgili olmadığı, işçilerin şahıslarına ilişkin olduğu belirtilmiştir. (FÇY, m.5/1) Buna göre; her
148
bir işçinin şahsi çalışma süresine ilişkin olarak getirilen bu 270 saatlik azami sınır, nispi emredici nitelikte olup işçilerin lehine olmak şartıyla sözleşme ile kısaltılmasının mümkün olduğu da kabul edilmektedir.677 Öğretide yıllık bazda getirilen bu 270 saatlik
üst sınırın, fazla çalışmada geçen süreler için dikkate alınacağı fazla sürelerle yapılan çalışmalarda dikkate alınmayacağını belirtilmektedir.678
Kanunda “yıl” olarak belirtilen bu sürenin nasıl belirleneceği konusunda herhangi bir düzenleme bulunmamakla beraber; öğretide takvim yılının esas alınması gerektiği fikri hakim olmuştur.679 Fazla çalışma sürelerinin hesabında takvim yılının esas
alınmasının nedeni hakkında; Fazla Çalışma Yönetmeliği’nin 9/2 fıkrasında düzenlenen, fazla çalışma için işçinin her yıl başında onayının alınmasını ifade eden hükmün etkili olduğu kabul edilmektedir.680 Buna göre, işçinin fazla çalışmasının hesabında 1
Ocak’tan 31 Aralık’a kadar geçen süre dikkate alınacaktır. Ancak işçinin işe başlangıç/çıkışının yılın ara dönemine denk gelmesi durumunda; fazla çalışmanın hesabının işçinin çalıştığı süreyi yıl bazlı 270 saatlik süreye orantılayarak fazla çalışmanın hesap edilmesi gerektiği belirtilmektedir.681
3.1.2. Günlük ve Haftalık Üst Sınır
4857 sayılı iş yasasında işçilerin fazla çalışmalarını günlük/haftalık bazda sınırlayan bir düzenleme bulunmamakla beraber; konu hakkındaki düzenlemeyi kanun koyucu yıllık bazda düzenlemekle yeterli görmüştür. Ancak bu durumda işçiye gün/hafta
677Eyrenci/Taşkent/Ulucan 2014, s.265; Karacan 2015, s.214.
678Kandemir 2011, s.20; Münir Ekonomi, 4857 Sayılı İş Kanunu’na Göre Fazla Çalışma Kavramı, Kamu-
İş; C:7, S: 3/2004; http://www.kamu-is.org.tr/pdf/739.pdf (10.06.2016) s.11.
679Kandemir 2011, s.20; Eyrenci/Taşkent/Ulucan 2014, s.211; Karacan 2015, s.215; Astarlı 2008, s.191. 680Kandemir 2011, s.21.
149
içinde sınırsız süreyle fazla çalışma yapılabileceği sonucuna da varmamalıyız. Bu konuda öğretide varılan genel kabul; İş Kanunu’nun 63. maddesinde çalışma sürelerine ilişkin getirilen günlük 11 saatlik azami çalışma süresinin ölçü alınması ve fazla çalışmada geçen süreler bakımından da bu sınırlamanın dikkate alınması yönündedir.682
Bu doğrultuda; iş yerinde ister denkleştirme dönemi uygulansın isterse de haftalık çalışma süresi iş günlerine eşit olarak dağıtılmış olsun her halde, işçinin (fazla çalışma süreleri de dahil olmak üzere) günlük çalışma süresinin, 11 saatlik azami süreyi geçmemesi gerektiği belirtilmektedir.683 Bu hususta yerleşik içtihatları ile Yargıtay,
işçinin çalışma süresinin 11 saati aşması durumunda aşan sürenin fazla çalışma olarak değerlendirileceğine hükmetmektedir.684
Günlük çalışma süresi bakımından uygulanan 11 saatlik azami çalışma süresine rağmen; hafta bazında fazla çalışma sürelerini kısıtlayacak herhangi bir sınırlama söz konusu değildir. Bu konuda 7 günlük hafta süresi içinde 1 günün hafta tatili olduğu kabul edilerek, işçinin kalan 6 günlük sürede en fazla 11 saat çalışma yapacağı varsayımı ile haftada azami 66 saat çalışma yapabileceği, bunun 45 saatlik kısmının yasal çalışma süresi olacağı kalan 21 saatin ise fazla çalışma olacağı şeklinde bir hesaplama yapılarak, azami fazla çalışma süresi hesaplanmaktadır. Ancak hafta bazında yapılan bu hesaplamanın denkleştirme usulünün uygulanacağı iş yerleri için farklı sonuçlar verebileceğini de belirtmek gerekir. Bilindiği üzere denkleştirme döneminin uygulandığı bir iş yerinde, haftanın 6 günü olmak üzere, iki aylık denkleştirme dönemi içinde bir işçi, haftada azami olarak 66 (6x11) saat çalıştırılabilecek, bunun sekiz hafta
682Kandemir 2011, s.22; Caniklioğlu 2005 s.5; Ekonomi 2004/a, s.5; Karacan 2015 s.217.
683Bu konuda Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 4/3 fıkrasında; günlük çalışma süresinin her ne şekilde
olursa olsun 11 saati aşamayacağı belirtilmiş ayrıca işçinin bu sınırları aşan sürelerle çalıştırılması halinde İş Kanununun 41, 42 ve 43 üncü maddelerinin uygulanacağını belirtmiştir. Ayrıca bkz. Astarlı 2008, s.190; Çelik/Caniklioğlu/Canbolat 2014, s.424.
684“(ÖZET) Denkleştirme esasına göre çalışan işçinin günlük çalışmasından yemek ve ihtiyaç için gerekli
bir saatlik süre düşüldükten sonra günlük çalışma süresi 11 saati aşmıyorsa, bu çalışmalar haftalık fazla mesai süresi hesabında nazara alınmayacaktır.”(Y.9.HD. 02.11.2006 T. 2006/23390E.2006/28940 K. Kamu-İş, 2005 2006 2007 Kararları S. 832) Aktaran, Usta/Ük 2014 , s.118; Güner I 2012, s.285, (YHGK2007/9150E.2007/160 K.; Y.9.HD.17.05.2007 T.2007/10997E.2007/15388 K.; 23.01.2007 T. 2006/5876E. 2007/389 K.).
150
sürdüğü düşünülürse 528 (66x8) saatlik bir çalışma söz konusu olacaktır. Oysaki sekiz haftalık normal çalışma halinde bir işçinin çalışma süresi 360 (45x8) saat olması gereklidir. Bu durumda, işçi iki aylık denkleştirme dönemindeki 8 haftada 168 (528- 360) saat fazla çalışmaya tabi tutulmuş olacaktır. Sonuç olarak bu iki aylık denkleştirme dönemi sonunda ortaya çıkan fazla çalışma süresinin işçinin yıl bazında gerçekleştirebileceği toplam fazla çalışmanın yaklaşık üçte ikisine denk geldiğini göstermektedir. Bu durum bize kanuni düzenlemede, haftalık süreler bağlamında üst sınır konulmamasının nasıl sonuçlar verebileceğini göstermektedir. Bu nedenle de İş Kanunu’ndaki düzenlemede, fazla çalışmanın yıllık bazda 270 saatten fazla olamayacağı şeklindeki (İK, m.41/8) düzenlemenin yerinde olduğu kanaatine varmaktayız.
Olağan nedenle yapılan fazla çalışma konusu dışında, zorunlu ve olağanüstü hallerde yapılan fazla çalışmaların azami sınırları hakkında İş Kanunu’nda açık bir düzenleme yapılmamıştır.685 Ancak zorunlu nedenle yapılacak fazla çalışmanın üst
sınırının, iş yerinin normal çalışmasını sağlayacak çalışmayı aşmayacak şekilde olması gerektiği; olağanüstü nedenle yapılacak fazla çalışmanın ise ilgili mevzuatının belirttiği şekilde ancak fazla çalışmanın yapılabileceği ifade edilmiştir.686