Bu bölümde hadislerdeki nehiylerin anlam ve yorumunda izlenilmesi gereken yolun tespitine çalışılacaktır. Bu minvalde nehiy konusu ile ilgili rivâyet bütünlüğünün sağlanması, ardından eğer bu rivâyetler arasında bir ihtilâf varsa bu ihtilâfın giderilmeye çalışılması; rivâyet bütünlüğünün sağlanması ve ihtilâfların giderilmesinin ardından, nehyin gerekçesinin belirlenmesinin bu metottaki etkileri ortaya konulmaya çalışılacaktır. Son olarak, önceki bütün aşamaların bir ürünü mahiyetine sahip olduğunu düşündüğümüz, bağlayıcılık durumunun ortaya konulmasının anlama ve yorumlama çabasındaki etkisinin tespiti yapılacaktır. Şimdi bu aşamaları, örneklerle birlikte açıklamaya çalışacağız.
1. Rivâyet Bütünlüğünün Sağlanması
Hadis metinlerini anlama ve yorumlamada en önemli öğe şüphesiz hadis metnidir. Hadisin sıhhat durumunun tespit edilmesinin ardından, metnin anlam ve yorumu üzerinde yoğunlaşılmalıdır. Ancak bu noktada başlı başına bir problem niteliği taşımasa da, hadis metinleri arasındaki değişiklikler, farklı hükümlerin ortaya çıkmasına zemin oluşturmuştur.
Metinler arasındaki bu farklılıkların sebepleri üzerinde durulmuş ve bu sebepler genel olarak, anlatılandan (rivâyet) ve anlatan (râvî)’dan kaynaklanan sebepler olarak incelenmiştir. Anlatılan ile Hz. Peygamber’e ait aynı gibi görünen bir olay veya durumdan bahsedilmesi kastedilirken, anlatan ile râvîlere ait özel durumlar kastedilmiştir. Bu özel durumlar, her râvînin olayı kendi kelimeleriyle ve sadece kendisine sorulan ilgili kısmı anlatması, geçen zamana bağlı olarak meydana gelen unutmalar, kendisinden kaynaklanan bazı özel haller ve hadislerin kitabetinin gecikmesi olarak kabul edilmektedir.823
Yukarıdaki sebeplere binâen ortaya çıkan metin farklılıkları, hadisçiler tarafından tespit edilmeye çalışılmıştır. Hadis metinleri arasındaki eksiklik, fazlalık ve farklar bu tespitler sayesinde bizlere ulaşmıştır.824 Bu yöntem hadisçilerin
823 Yıldırım, Geleneksel Hadis Yorumculuğu, s. 16-17. Yıldırım’a göre ravinin kendisinden kaynaklanan özel durumlar şunlardır: 1. Olay anında uzakta bulunabilir. 2. Olayı başından beri izlememiş olablir. 3. Havanın yağışlı ve sıcak olması dikkatini olay üzerinde yoğunlaştırmasını engellemiş olabilir. 4. Kalabalık nedeniyle bütün ayrıntıları görememiş olabilir. 5. Görmesinde veya işitmesindeki problem nedeniyle olayı tam kavrayamamış olabilir. 6. Ravinin kültür seviyesi olayı doğru ve tam algılmasını etkilemiş olabilir.
rivâyetin doğruluğunu tahkîk etmek için uyguladıkları sistemli bir tenkîd müessesesi halini almıştır.825
Bu tenkîd sistemi doğrultusunda ilk hadis derlemeleri, râvî merkezli müsned usûlüne göre yapılırken, sonraki dönemlerde aynı konu ile ilgili rivâyetleri bir araya toplayan, hadislerin konulara göre tasnif edildiği ale’l-ebvâb türü eserler yaygınlık kazanmıştır. Câmi’ türü eserlerde hadisler sekiz ana başlık altında tasnif edilirken, sünenlerde fıkhî konu başlıkları esas alınmıştır.826
Câmi’ ve sünen tertibinde tasnif edilen kütüb-i sitte içerisinde yer alan eserlerin birçoğunda rivâyet bütünlüğüne dikkat edilmeye çalışıldığı söylenebilir. Örneğin Müslim’in Sahîh’i konuya ait hadisleri ve farklı varyantlarını bir arada zikretmesi yönüyle önemli bir eserdir ve bu yönü Buhârî’den üstün tutulmasının sebeplerinden biri kabul edilmektedir.827 Bir konuya ait hadisleri ve bunların tarîklerini bir araya toplamak ve konuyu bu şekilde tartışmak sûretiyle eser telif edenler arasında Tahâvî, Darekutnî (v. 385/995), ve Beyhakî önemli bir yere sahiptirler ve eserleri bu yöntemin uygulamalarını içermektedir.828 Ayrıca özel olarak bazı hadislerin tariklerini toplayan eserler de telif edilmiştir. Kettânî (v. 1345/1927), “bazı hadislerin tarîklerinin bir araya getirildiği kitaplar” başlığı altında bu tür 14 eseri zikretmiştir.829
Metot itibariyle tahrîc kitapları da hadis tarîklerini bir araya toplayan eser türleri arasındadır. Özellikle Irâkî’nin Nasbu’r-râye isimli eseri buna güzel bir
825 Bk. Ali Budak, “Bir Rivâyetin Tarîklerini Karşılaştırmanın Hadisleri Anlamaya Etkisi”, DBAAD, XII, 1 (2012): 168.
826
Yavuz, Hadis ve Sünetin Anlaşılmasında Küllî Kâideler, s. 77-78.
827 Yavuz Köktaş, “Hadis Tarîklerini Bir Arada Değerlendirmenin Faydaları Üzerine”, Marife, 1 (2002): 153.
828 Mehmet Emin Özafşar, Hadisi Yeniden Düşünmek, (Ankara: Ankara Okulu yay., 1998), s. 209. Diğer bazı örnek eserler için bk. Budak, “Bir Rivâyetin Tarîklerini Karşılaştırmanın Hadisleri Anlamaya Etkisi”, s. 175.
829 Kettânî, Risâle, s. 230-231, Bu eserler şunlardır:
1.Muhammed b. Eslem et-Tûsi, Turuku hadisi kabzi’l-ilm 2. İbn Ukde, Turuku hadisi men küntü mevlahu 3. Taberani, Turuku men kezebe aleyye 4. Ebû Nuaym el-İsfehani, Turuku hadisi inne lillahi tis’a ve tis’îne ismen 5. Hatib el-Bağdadi, Turuku hadisi kabzi’l-ilm 6. Ebû’l-feth el-Makdisi, Turuku hadisi kabzi’l-ilm 7. İbnu’s-Salah, Turuku hadisi’r-rahme 8. Ziyauddin el-Makdisi, Turuku hadisi’l- havz 9. Yusuf b. Halil ed-Dımaşkî, Turuku hadis men kezebe aleyye 10. Zehebî, Turuku hadisi men küntü mevlahu 11. Zehebî, Turuku hadisi’t-tayr 12. Zehebî, Turuku hadisi’r-rahme 13. Takıyyuddin es-Sübkî, Turuku hadisi’r-rahm 14. Muhyiddin Eslem et-Tusi, Turuku hadisi kabzi’l-ilm. Mütercim tarafından 10.dipnotta bu şekilde telif edilmiş bir hadisin farlı tarîklerini bir araya getirmiş otuza yakın eser ismi zikredilmektedir.
örnektir. İbn Abdilberr’in Câmiu Beyâni’l-ilm adlı eseri, Heysemî’nin (v. 807/1405)
Mecmau’z-zevâid’i bu tür eserler arasında sayılabilir.830
Çalışmamızda bizim başucu kaynaklarımızdan olan ve bir hadisin farklı varyantlarını ve bir konuya ait hadisleri bir arada değerlendirip, bu şekilde konuyu tartışması ve sonuca varması açısından İbn Hibbân’ın Sahîh’i, bu tür eserlerin en önemlileri arasında sayılabilir. Fıkhî hadisler arasındaki ihtilâfları ve teâruzları gidermek için Tahâvî’nin telif ettiği Şerhu Meâni’l-âsâr adlı eseri de hadisleri bir bütün olarak değerlendirme amacına yönelik telif edilmiş eserlerdendir.
Ayrıca, Buhârî şerhleri, Fethu’l-bârî ve Umdetu’l-kârî şârihleri tarafından da rivâyet bütünlüğüne önem verilmiş ve bu bütünlük yöntemi hadis şerhlerinde onlar tarafından tatbik edilmiştir.831
Ayrıca yukarıda da değinildiği gibi, Beyhakî’nin
Ma’rifetü’s-sünen ve’l-âsâr’ı da rivâyet bütünlüğü esasına göre telif edilmiş eserler
arasındadır.
Bu uygulama doğrultusunda, hadisin rivâyetlerini bir araya getirmek ve araştırmak için bazı kavramlar kullanılmıştır. Tetebbu’, istiksâ, cem, sebr, i’tibâr, muâraza bu kavramlardan bazılarıdır.832 İ’tibar hadisin aynısının veya benzerinin başka yollardan rivâyet edilip edilmediğini ortaya çıkarmak için araştırma yapmak, hadisin başka senedini araştırmaktır. Bu araştırma işi, daha ziyade, zayıf bir hadisi, benzerini bularak kuvvetlendirmek maksadıyla yapılır. Muâraza ise sahihlik ve zayıflık yönünden durumlarını tespit etmek vb. gayeler için aynı veya yakın konulardaki hadislerin karşılaştırılmasıdır.833
Hadis metinlerinin bu şekillerde mukayesesinin hadis usûlünde bazı kavramların ortaya çıkışına zemin hazırlaması ile ilgili İmam Şâfiî’nin şazz hadisi tarifi de bir örnektir: “Şazz hadis, güvenilir râvînin tek başına rivâyet ettiği hadis değil, diğer güvenilir râvîlere aykırı olarak rivâyet ettiği hadistir.”834
830 Yavuz Köktaş, “Hadis Tarîklerini Bir Arada Değerlendirmenin Faydaları Üzerine”, s. 153. 831 Köktaş, “Hadis Tarîklerini Bir Arada Değerlendirmenin Faydaları Üzerine”, s. 154. 832
Budak, “Bir Rivâyetin Tarîklerini Karşılaştırmanın Hadisleri Anlamaya Etkisi”, s. 170-171. 833 Aydınlı, Hadis Istılâhları Sözlüğü, 142, 190.
834 İbnu’s-Salah, Mukaddimetü İbn Salâh, (Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1420/1999), s. 55.
Bahsedilen yöntemlerle hadisleri değerlendirmenin yani rivâyet bütünlüğünü sağlamanın, hadis usûlü açısından faydaları üzerinde de durulmuş, bu faydalar şöyle tespit edilmiştir:
1. Hadisin sahih li-gayrihî olmasını temin eder 2. Hadisin hasen li-gayrihî olmasını temin eder
3. Azîz, meşhûr ve mütevâtir hadisin bilinmesini temin eder 4. Hadisin münker olduğu açığa çıkar
5. Hadisin şazz olduğu ortaya çıkar 6. Senedin illetli olduğu ortaya çıkar 7. Senedde kalb’in olduğu ortaya çıkar 8. Seneddeki idrâcı ortaya çıkarır
9. Senedde ızdırâb olduğunu ortaya koyar 10. Senede ziyâde yapıldığını ortaya çıkrarır. 11. Tarîklerin çokluğu tercih sebebidir.835
Hadis usûlü açısından önemli bir işlevi olan hadis tarîklerinin bir bütün olarak ve beraber değerlendirilmesi hadisin doğru bir şekilde veya doğruya en yakın şekilde anlaşılması ve yorumlanmasında büyük öneme sahiptir. Bu öneme dikkat çeken Ebû Said el-Hudrî “Hadisleri karşılıklı olarak müzâkere ediniz. Çünkü bir hadis diğer hadisin anlaşılmasını sağlar ve yayılmasına vesile olur” demiştir. 836
Hadis tarîklerini bir araya toplamak aynı zamanda hadislerdeki illetlerin bilinmesinin yoludur.837
İbn Hacer, “Hadisler hakkında değerlendirmelerde bulunup da açık bir meseleyi muhtemel bir durumdan dolayı reddeden kişinin hali şaşılacak bir haldir. Onun böyle yapmasının sebebi, hadisin rivâyet tarîklerini araştırmayı terk etmek sûretiyle rahat yolu tercih etmesinden başka bir şey değildir. Hadisin rivâyet tarîklerinin
835
Köktaş, “Hadis Tarîklerini Bir Arada Değerlendirmenin Faydaları Üzerine”, s. 157-164.
836 Hakîm e-Neysâbûrî, Ma’rifetü ulumi’l-hadis, (Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1397/1977), s. 140. 837 Hatib el-Bağdadi, el-Cami li-ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmî’, (Riyâd: Mektebetü’l-meârif, t.y.), II, 295.