Hülegü’nün Batı Seferi Hazırlıkları

Möngke Han, sefer hazırlıkları kapsamında öncelikle Hülegü’nün emrine on iki bin kişilik öncü kuvvetiyle beraber Bavûrci⁴⁷⁰ Ketbuka Noyan’ı⁴⁷¹ tahsis etmiştir. Ketbuka Noyan, 1251 kurultayında alınan kararla Hülegü’den önce İran’a girme ve buranın kolay zapt edilebilmesi için ön hazırlıklar yapma görevi almıştır. Ketbuka Noyan, kurultay biter bitmez ordusuyla ilerlemiş ve yaklaşık üç-dört aylık bir süre zarfında İran’a vararak Bâtınî kaleleri kuşatmaya başlamıştır. Bu esnada batı ordularının genel komutanı Baycu Noyan ve Keşmir civarındaki Tayir Buka ile Sali Noyan⁴⁷² da kurultay kararlarınca Hülegü’nün emrine verilmiştir.⁴⁷³

Möngke Han, kardeşinin ordusunu hazırlarken diğer Çingiz hanedan ailelerinden Hülegü’ye hizmet etmeleri için birer prens görevlendirmiştir. Ayrıca önceden Kubilay’ın yanına vermiş olduğu doğudaki en küçük kardeşleri Sögedey’i ve bütün Moğol ordusundaki askerlerin onda ikisini474 Hülegü’ye tahsis etmiştir. Bununla birlikte Möngke Han, askerleriyle birlikte Şiban’ın oğlu Balagay’ı475; Çağataylıların temsilcisi olarak Tutar Oğul476, Kuli477, Moci Oğul’un478 oğlu Tegüder

470 Bukavul olarak da bilinen Bavûrçilik, sabah-akşam yiyecek hizmetinde bulunan kişilere verilen bir ünvandır. Spuler, İran Moğolları, s. 298.

471 Nayman kavminden olup Hıristiyan Nestûrî mezhebine mensup Ketbuka Noyan, Hülegü’nün seferlerinde önemli görevler almış, nihayetinde Memlûklerin, Moğollara ağır bir darbe vurduğu Aynicâlût Savaşı’nda, Moğol kuvvetlerinin başında savaşırken ölmüştür. Atwood, “Ked-Buqa”, s. 295.

472 Sali Noyan’ın askerlerinden bahseden Reşîdüddin, onların Gazan Han katında çok değerli olduklarını aktarmıştır. Bunların Sali Noyan’ın genç subayları olup olmadığı bilinmemektedir. Ancak ilerleyen zamanlarda Sali Noyan’ın, Barak Han’ın, keşiki olduğunu ve İlhanlı Devleti’ne karşı savaştığını görmekteyiz. Reşîdüddin/Türkçe, İlhanlı Kısmı, ss. 101-102.

473 Reşîdüddin/Türkçe, İlhanlı Kısmı, s. 13; Cüveynî, Cihan Güşa, s. 489.

474 Cüveynî sadece doğudaki orduların onda ikisi olduğunu ileri sürmüştür. Cüveynî, Cihan Güşa, s. 498.

475 Balagan, Batu hanesinin temsilcilerinden biridir. Reşîdüddin/Boyle, Successor, s. 122.

476 Reşîdüddin’e göre Tutar Oğul da Batu hanesi tarafından gönderilmiştir. Tutar, Cuci’nin yedinci oğlu Boal’ın, Mingkadur adlı oğlunun oğludur. Reşîdüddin/Boyle, Successor, s. 122.

477 Kuli, Batu’nun, Orda adlı oğlunun oğludur. Reşîdüddin’e göre Orda’nın hanesini temsilen Hülegü’nün ordusuna katılmıştır. Aldığı görev icabı Kuli, Hârizm yolundan Dihistan ve Mâzenderan bölgelerine 1 tümen orduyla gelmiş ve Hülegü Han’ın bölgeye avdetini beklemiştir. Reşîdüddin/Boyle, Successor, ss. 104, 122.

478 Moci Oğul, Çağatay’ın, Yesülün Hatun’un sarayındaki bir köle kadından doğan ilk oğludur. Reşîdüddin/Boyle, Successor, s. 136.

Oğul’u479; Çingiz’in ikinci kızı Ceceken Beki ve kocası Oyrat Şefi Törelçi’nin oğlu Buka Timur⁴⁸⁰ ve Oyrat askerlerini vermiştir. Cüveynî, eserinde isimlerin listesini⁴⁸¹ aktarırken aslında daha fazla soylunun olduğunu fakat hepsini zikretmediğini eklemiştir. Bu durum her haneden bir prensin hizmete alınması yönündeki karar doğrultusunda düşünüldüğünde mantıklı gelmekte, sefere daha fazla prensin katıldığını kanıtlamaktadır. Nitekim yukarıda sayılanlar tüm Çingiz sülalesi ailelerini kapsamamaktadır. Ayrıca Hülegü’nün emrine tahsis edilen bu prensler bir defalığına değil, hayat boyu ona hizmet için tahsis edilmişlerdir. Bununla muhtemelen anılan prenslerin soylarının da daimî surette İlhanlı Devleti’ne hizmet etmeleri amaçlanmıştır.⁴⁸² Düşüncemize göre Möngke Han’ın bu kadar prensi bir araya toplaması ve Hülegü’nün emrine tahsis etmesinin iki sebebi vardır. Birincisi merkeziyetçi bir politika gütmesidir ki Möngke Han, bu şekilde başta Cuci Ulusu olmak üzere diğer Çingiz Uluslarını kontrol altında tutmayı hedeflemiştir. Diğeri ise Möngke Han’ın zayıflamış aile içi akrabalık ilişkilerini canlandırmak ve eskiye dönük düşmanlıkları bitirmek istemesi olmalıdır.

Möngke Han, kardeşi Hülegü’nün yapacağı seferin etkili olabilmesi için çevre bölgelere elçiler yollayarak mancınık ve neft atma aleti konusunda uzmanlar çağırmış, bunları Hülegü’nün emrine tayin etmiştir. Neticede Hülegü’nün ordusuna yaklaşık bin kadar bu işlerden anlayan Çinli mancınık ve neft ustası katılmıştır. Seferin ilerleyen safhalarında Hülegü, bu savaş teknolojilerinden yoğun bir şekilde faydalanmış, birçok kuşatma bu sayede süratle başarıya ulaşmıştır. Ayrıca Baycu Noyan’a, Anadolu’ya giderek ordu için asker başına bir tağar un ve bir tulum içki hazırlaması emredilmiştir. Hülegü bütün komutanların görev yerlerini belirledikten

479 Reşîdüddin’in onun hakkında verdiği bilgiler Cüveynî’nin aktardıkları ile uyuşmaktadır.Tegüder Oğul, Hülegü Han ile bölgeye gelmiş, burada Abaka zamanına kadar kalmıştır. Reşîdüddin/Boyle,

Successor, s. 136.

480 Oyratlardan olan Buka Timur’un ailedeki yeri büyüktü. Nitekim kız kardeşlerinden biri olan Köçü Hatun, Batu’nun oğlu Möngke Timur ile evliyken, diğer kız kardeşi Ölcey Hatun, Hülegü Han ile evliydi. Reşîdüddin/Boyle, Successor, ss. 109-110

481 Grigor da kendi listesini vermiştir. Ona göre Hülegü’nün yola çıktığında yanında Kuli, Balagan, Tutar, Tegüder, Gatağan ve Bora Han’ın olduğunu zikretmekte, bununla beraber sayılanların hepsinin birbiri ile samimiyetsiz ilişkileri olduklarını ileri sürmektedir. Özellikle Kuli için ayrı bir paragraf açan Grigor, onun Hıristiyanlara yaptığı eziyetleri uzun uzun anlatmaktadır. Grigor, Okçu Milletin

Tarihi, ss. 46-48; Abû’l-Farac da benzer isimleri zikretmektedir. Abû’l-Farac, Tarih II, s. 556.

482 Reşîdüddin/Türkçe, İlhanlı Kısmı, ss. 13-14; Reşîdüddin/Boyle, Successor, s. 122; Abû’l-Farac,

sonra orduyu onluk sisteme göre dizayn etmiştir. Ayrıca Hülegü, oğlu Cumukur’u vekil komutan olarak ordunun başına atamış, abileri Abaka ve Yaşmut’u da emrine vermiştir.⁴⁸³

Soyluların dışında Hülegü’nün ordusuna devlet adamları ve komutanlarının kendileri yahut oğulları da katılmışlardır. Bunlardan en meşhuru ileride İran’da Celâyir Devleti’ni kurmuş Şeyh Hasan’ın dedesi İlkay Noyan ve kavmidir. Hülegü’nün İran’a giderken yanına aldığı ve İlhanlı Devleti’nin temelini atarken dayandığı ikinci grup ise Süldüzler olmuştur. Zira Hülegü’nün Baş Yargucusu olarak gördüğümüz Suncak Noyan, bu kabileye mensuptur. Bunlardan başka Kongiratlardan Abatay Noyan, Tatarlardan Durbay ve Giray Noyanlar ile ünlü Samagar Noyan, Sünit’ten Sünitay Noyan ve daha birçokları Hülegü’nün başkentten beraberinde yola çıktığı komutanlar arasındaydılar.⁴⁸⁴

Büyük ordu henüz Karakorum’dan hareket etmeden muhtemel rotalar planlanmış, yol üzerinde bulunan noktalara elçiler ve adamlar yollanmıştır. Elçiler Karakorum ile Beş Balık şehirleri arasındaki Kangay dağlarında ve diğer pek çok yerde Hülegü Han’ın kamp yapması, askerlerini ve sürülerini dinlendirmesi için otlak ve mera alanları tutmuşlardır. İşlerini ciddiyetle yapan görevliler şahıslara ait hayvanların sefer güzergâhlarında otlamamaları ve buraları çiğnememeleri için sağlam tedbirler almışlardır. Nitekim birçok dağ ve tepelerin giriş ve çıkışlarını kapatan memurlar yerlerde bulunan hayvan dişlerine kadar karargâh alanlarını temizlemişlerdir. Diğer bir karar ise Türkistan’dan Horasan’a kadar muhtemel rota içinde bulunan ot ve yeşilliklere kimsenin dokunmaması emredilmiştir. Yani Hülegü Han’ın sefer esnasında ihtiyaç duyacağı her şey rota üzerinde mevcut kılınmış, nehirlere köprüler ve gemiler yerleştirilmiştir. Böylece Hülegü’nün geçtiği güzergâh,

483 Cüveynî, Cihan Güşa, ss. 489-501. Reşîdüddin/Türkçe, İlhanlı Kısmı, s. 14; Abû’l-Farac, Tarih II, s. 556.

484 Yuvalı, İlhanlılar, s. 57; İran’a, Hülegü ile gelen komutanlar ve beylerin mevkileri o günlerde ihya edilmiş, ancak bu şahısların çoğu Hülegü, İran’a yerleştikten sonra, başarısızlıkları ve hatalı davranışları sebepleriyle ünvanlarından olmuştur. Vladimirtsov, Moğolların İçtimaî Teşkilatı, ss. 158-160.

ordusunu istediği her yerde ve her vakit dinlendirebileceği, karargâh kurabileceği yeşillik bir yer haline getirilmiştir.485

Ordunun gıda ve erzak ihtiyacı ise Hülegü Han’ın geçeceği yerlerin bölge halkına kişi başı vergiler konulması ile sağlanmıştır. Buna göre her bir asker için ahaliden ortalama 350 kg un, bir tulum şarap alınması şart koşulmuştur. Bir konaklama yerinden diğerine taşınan erzak, bölge valileri eliyle hazırlanıp götürülmüştür. Bu işler sefer güzergâhında bulunan bütün idarecilere daha önceden bildirilmiştir.⁴⁸⁶ İaşe ile ilgili bütün konular çözüldükten sonra Hülegü’nün adına vedalaşma törenleri düzenlenmiş, her bir kardeşi ona ayrı ayrı ziyafetler vermiştir. Bir müddet sonra Hülegü, kalan hazırlıklarını bitirmek ve yola çıkmak için Möngke Han’dan sarayına dönüş izni istemiştir. Cüveynî, Möngke Han’ın, hanımları ve oğullarını saraya yolladıktan sonra Hülegü ve maiyetindekilere kıymetli hazineler verdiğini aktarmıştır.⁴⁸⁷ Hülegü Han 2 Mayıs 1253’te kendi sarayına dönmüş ve yaz ayının bitmesini beklemiştir. Bu sırada yola çıkaracağı ordunun sayısı yaklaşık yetmiş bin olduğu tahmin edilir. Nihayetinde yaz ayları son bulup hava sıcaklığı biraz düşünce yanında küçük biraderi Sögetey, hanımları Dokuz Hatun, Ölcey Hatun, Küyik Hatun ve oğulları Abaka, Yaşmut, Cumukur olduğu halde 19 Ekim 1253 tarihinde ordusuyla Kangay Dağları’na doğru ilerlemiştir.⁴⁸⁸