Baba

Ölcey Hatun’dan doğan Baba, Hülegü’nün bir diğer kızı olup Oyrat kabilesinden bir dönem batı malîyesi ile ilgilenen Argun Aka’nın oğlu Lekzi Küregen ile evlendirilmiştir. Baba aynı zamanda Oyrat kavminden Buka Timur’un ve Hülegü’nün önemli hatunlarından Küyik’in yeğeni olup, Möngke Timur, Çamay ve Möngkelü Kan ile kardeştir. Baba’nın kocası Lekzi’nin önemli bir komutan olduğunu anlamaktayız. Nitekim Lekzi, ilk kez Abaka sonrasında vuku bulan taht mücadelesinde karşımıza çıkmıştır. Burada Alıncak Noyan’ın, Argun tarafından esir edilme hadisesi sonrası Argun tarafından bağışlanma talep eden bir mektup ile Ahmed Tegüder’e gönderilmiştir. Ancak bir süre sonra Lekzi ve hatunu Baba, Ahmed Tegüder’in safına geçmişler hatta Kutluk Hatun’un ordasını yağmalamışlardır.⁴⁰⁷ Lekzi bu noktada Argun’un emirlerinden Nevruz’u da Tegüder saflarına katmaya uğraşmış ancak başaramamıştır. Böyle olunca yağmalanan hazine ile Tegüder katına çıkmış onunla kazandıklarını paylaşmıştır. Bundan sonra Tegüder’in Argun’dan şüphelenmeye başlaması nedeniyle saraydan çıkarken

404 Reşîduddin/Türkçe, İlhanlılar Kısmı, s. 11.

405 Reşîduddin/Türkçe, İlhanlılar Kısmı, ss. 143-148.

406 Reşîduddin/Türkçe, İlhanlılar Kısmı, s. 157.

maiyetinde bulunmuştur.⁴⁰⁸ Bu olaylardan sonra ismi bir dönem kaynaklara yansımayan Lekzi, ileriki dönemde Baydu’nun Geyhatu’ya karşı isyanında yer almıştır.

II. BÖLÜM

HÜLEGÜ HAN’IN FAALİYETLERİ

1. Ögedey Han’dan Möngke Han’a Kadar Moğol Tarihi

Çingiz Han’ın 1227 yılında Tangut Seferi sırasında vefatı üzerine tahta vekil olarak Toluy geçmiştir. Fakat Çingiz Han tahtın asıl sahibini henüz ölmeden Otrar Olayı’nın yaşandığı 1219 yılında belirlemiştir. Üstelik vasiyetini oğullarına son bir kez de ölüm döşeğinde, Tangut topraklarında tekrarlamıştır. Bu yüzden Toluy’un naipliği çok uzun sürmemiş, bu noktada o, han seçilecek bir kurultay tertiplemeyi ve Çingiz Han’ın son arzusunu yerine getirmeyi amaçlamıştır.409

İki yıl süren saltanat vekilliği sırasında Toluy, Çingiz ailesine karşı olumlu bir politika yürüterek birçok konuda ağabeyleri ve kardeşleri ile meşverette bulunmuştur. Saltanat naipliği ile geçen iki yılın ardından herkesin beklediği kurultayın toplanması için Toluy, elçilerle hanlığın dört bir yanına Karakorum’da düzenlenecek kurultaya davet mektupları yollamıştır. Nihayet 1229 yılı baharında bütün soylular ve komutanlar Kerülen kıyısındaki Toluy’un ordasında toplanmışlardır. Cuci Ulusu, Çağatay Ulusu, Ögedey Ulusu ve Toluy’un kendi hanesi başta olmak üzere, Moğol Hanlığı’nın büyük ve küçük bütün soyluları burada bir araya gelmişlerdir. Kurultayın bir süre eğlenceyle devam etmesinin ardından konu temel meseleye gelmiş ve vekil Toluy, bir konuşma yaparak hanlığın başına babaları Çingiz Han’ın vasiyetince Ögedey’in geçmesi gerektiğini aktarmıştır. Ögedey ilk başta düşünmek için biraz zaman istese de kırk gün sonra, 1229 yılında Büyük Han olmayı kabul etmiş bizzat kardeşleri tarafından tahta çıkarılmıştır.410

Tahta oturan Ögedey’in ilk icraatı, Çingiz Han zamanından beri hapishanede olan suçlulara genel af getirmek olmuştur. Bunun ardından kendisine yakınlığı ile bilinen Çinli danışmanı Yelüçutsay’ın tavsiyeleriyle askerî alanda bir nizamname ve ekonomik alanda vergi düzenlemelerine gitmiştir. Bu işlerini takiben politik konulara

409 Cüveynî, Cihan Güşa, s. 185; Abû’l-Farac, Tarih II, ss. 522-523; Anonim, Moğolların Gizli

Tarihi., s. 190; d’Ohhson, Denizler İmparatoru, s. 144.

410 Cüveynî, Cihan Güşa, s. 189; Reşîdüddin/Boyle, Successor, s. 32; d’Ohhson, Denizler İmparatoru, ss. 162-164.

yönelen Ögedey Han, Çingiz Han’ın başlattığı istila hareketini devam ettirmek istemiş ve han seçildiği 1229 kurultayından üç büyük sefer kararı çıkartmıştır. Bu seferlerden biri Çormakan Noyan komutasında dört tümen yani kırk bin askerle İran’da sekiz dokuz sene evvel yapılan seferi tekrar yapmaktır. Diğeri ise Çingiz Han’ın Cuci’ye 1220’li yıllarda emrettiği ancak hiç gerçekleşmeyen Kıpçak Seferi olmuştur. Kıpçak Seferi için Göktay ve Sübedey komutasında bir ordu hazırlanmıştır. Sonuncu sefer ise kendisinin ve kardeşi Toluy’un iştirak edeceği Kin Seferi olmuştur. Ögedey Han gerçekleştirilen bu seferle Kinlerin başkenti Nankin’i ele geçirmiş, Kin imparatorluğunu ortadan kaldırmıştır.⁴¹¹

Ögedey Han, 1235 yılında Kin Seferi’nden başkent Karakorum’a döndüğünde bir kurultay daha tertiplemiştir. 1235 kurultayından çıkan ilk karar Songların sindirilmesi, ikincisi ise Korelilerin412 üzerine yürünmesidir. Ayrıca tertiplenen kurultay sırasında 1230’lu yıllarda başlayıp epey genişlemiş bir coğrafyada süregelen Kıpçak Seferi de istişare edilmiştir. Ögedey Han, öncelikle ordunun başında Kıpçak Seferi’ne katılmak ve harekâtı idare etmek istediyse de danışmanları ve yakınları onu bu hevesinden vazgeçirmişler, görev Cuci oğlu Batu’ya havale edilmiştir. Bununla birlikte Kıpçak Seferi, Moğol Hanlığı için kolay bir harekât olmamıştır. Nitekim Bacman adındaki bir Kıpçak önderin gerilla direnişi geniş bir sahaya yayılmış, bu husus çok ciddi bir hale gelmiştir. Bu kararların dışında 1235 yılı kurultayından posta teşkilatının geliştirilmesi ve yeni vergiler üzerine de kararlar çıkmıştır. Kurultayda görev alan soylu ve emirler aldıkları görevlerin başına geçmiş, ilk olarak 1236’da Songlar üzerine yürünmüştür. Ancak Song Seferi, Ögedey Han’ın arzuladığı şekilde gitmemiş, Songlarla yapılan savaşlarda Moğollar tam bir üstünlük sağlayamamıştır. Öyle ki Song meselesi, Ögedey Han’ın ölümüne kadar çözüme kavuşturulamamıştır.413

411Cüveynî, Cihan Güşa, ss. 191-194; Reşîdüddin/Boyle, Successor, s. 33; Atwood, “Ögedei Khan”, s. 417; d’Ohhson, Denizler İmparatoru, ss. 164-172; Sümer, Anadolu’da Moğollar, s. 1.

412 X. yüzyılın başlarında Kore’de Koryo Krallığı hüküm sürmüştür. Moğol istilası ile yaklaşık bir buçuk asır daha Cengizli boyunduruğunda yaşayan Koryo Krallığı, 1392’de sona ermiştir. Rıza Kurtuluş, “Kore Cumhuriyeti”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 26, İstanbul 2002, ss. 198-199.

Kore üzerine gönderilen Moğol ordusu ise üstün bir başarı yakalamış, Koreliler ile yapılan büyük savaşta Moğollar tarafından bozguna uğratılan Kore Kralı, oğlunu Ögedey Han’a rehin göndererek itaat arz etmiştir. 1236 senesinde Deşt-i Kıpçak sahasına düzenlenen harekât da Deşt-iyDeşt-ice genDeşt-işlemDeşt-iş, Bacman adlı yerel direnişçi o sene ortadan kaldırılmıştır. Bacman’ın ortadan kaldırılmasının ardından, 1237-1240 yıllarında İdil Bulgarları ve Ruslar üzerinde Moğol denetimi güçlü bir şekilde sağlanmıştır. Ardından 1241 senesine kadar Doğu Avrupa’ya başarılı akın faaliyetleri gerçekleştirilmiş, hatta Orta Avrupa’ya uzanacak bir istila hareketi bile düşünülmüştür. Avrupa’ya yönelik bu harekâtların başarıyla sonuçlandırılamamasının temel nedeni, Ögedey Han’ın ani bir şekilde ölümü olmuştur. On iki yıl süren iktidarının genel bir değerlendirmesini yapmak için 1240 yılında tekrar kurultay tertipleyen Ögedey Han, yedi ay süren kurultayın ardından 11 Aralık 1241’de alkol komasına girerek ölmüştür.414

Ögedey Han’ın ölümüyle birlikte tahta Naymanlı baş eşi Töregene Hatun naibe olarak geçmiştir. Töregene Hatun, çocuk yaşlarında babası tarafından Merkit lideri Toktoga Beki’nin en büyük oğlu Kudu’ya eş olarak verilmiştir. Hatun sonradan, Çingiz Han tarafından Merkitlerin 1204’te ortadan kaldırılması ve Toktoga Beki’ye boyun eğdirilmesiyle beraber, Ögedey’e ikinci eş olarak verilmiştir. Moğollarda ikinci eşin ilk eşe nazaran daha az değerli olduğu bilinmesine karşın bu durum Töregene Hatun için pek geçerli olmamıştır. Nitekim Hatun, ilk karısından hiç çocuğu olmayan Ögedey Han’a beş oğul vermiştir. Bu etmenler ve Çağataylıların da kendisine desteği ile kocasının ölümünden sonra 1242’de tahta vekil olarak çıkmış, Moğol Hanlığı’ndaki ilk kadın naîbe unvanını almıştır. Fakat Töregene hatunun tahta çıkış süreci sancılı olmuştur. Nitekim Ögedey Han, ölmeden evvel çok sevdiği üçüncü oğlu Köçü’yü veliaht olarak ilan etmiştir. Taht namzedi Köçü’nün ani ölümüyle ise han bu sefer de torunu Şiremün’ü veliaht tayin etmiştir.415

414 Reşîdüddin/Boyle, Successor, ss. 65-75; İbn Kesîr, el-Bidâye, s. 258; d’Ohhson, Denizler

İmparatoru, ss. 175-176; Golden, Türk Halkları Tarihine Giriş, s. 343; Atwood, “Ögedei Khan”, s.

417; Özgüdenli, “Ögedey”, s. 21.

Töregene Hatun’un amacı ise kendi oğlu Güyük’ü tahta çıkarmak olmuştur. Dolayısıyla birtakım planlar tertip eden Töregene Hatun, ilk olarak Ögedey Han’ın önde gelen memurlarını tutuklatmaya çalışmıştır. Ülkenin en önemli devlet adamlarından Mahmud Yalavaç⁴¹⁶ ve Çinkay⁴¹⁷, Töregene’nin hedefindeki memurlar arasında başı çekmişlerdir. Bu yüzden ikisi, Töregene’nin haklarındaki kararını sezdiklerinde Ögedey Han’ın Tangut ilinde valilik yapan oğlu Köten’in yanına sığınmışlardır. Bununla birlikte Mâverâünnehir ve Türkistan genel valisi Mahmud Yalavaç’ın oğlu Mesud Bey de yakalanmak üzere iken Batu’ya iltica etmiştir. İran valisi Körgüz⁴¹⁸ise, Argun Aka tarafından tutularak Töregene Hatun’a teslim edilmiş, yakalanan diğer memurlar ile ortadan kaldırılmıştır. Körgüz’ün yerine Argun Aka yeni İran valisi olmuştur. Kuzey Çin taraflarında ise Ögedey Han’a yakınlığı ile bilinen birçok devlet adamını ortadan kaldıran hatun, görünürde bunları Güyük’ün tahta çıkması hırsı ile yapmıştır. Ancak Töregene Hatun buna karşılık han seçimi yapılacak kurultayı birkaç yıl daha ötelemiştir. O günlerde Çingiz Han’ın en küçük kardeşi Temuge, mevcut düzendeki karışıklığı fırsat bilerek tahtı ele geçirmek istemiş, başarısız bir darbe girişimi sonrasında hızla bölgeden uzaklaşmıştır. Çingiz Hanedanı’nın soyluları son olanlardan ötürü büyük bir kurultayın tertiplenmesi gerekliliğini anlamış, Töregene’ye baskı yapmışlardır. Nitekim toplantıyı daha fazla erteleyemeyeceğini anlayan Töregene talepler neticesinde 1246’ta bir kurultay tertiplemiştir. Teşkil edilen kurultay nihayetinde Güyük’ü, Toluy Ulusu ve Töregene Hatun’un desteğiyle 1246 yılında han ilan etmiştir.419

416 1254 yılında Pekin’de vefat eden Mahmud Yalavaç, Uygur kökenli bir aileye mensup olmakla birlikte Urumçili idi. Çingiz Han zamanında malî konulardaki başarılarıyla Moğolların gözüne giren Mahmud Yalavaç, ilk kez Çingiz Han devrinde Cungdu’ya tayin edilmiş, Ögedey Han döneminde ise Türkistan genel valiliğine getirilmiştir. Ganizhemal Kushenova, “Cengiz Han’ın İki Valisi, Mahmut Yalavaç ve Yeh-Lu Ch’u-Ts’ai: Devlet İdare Anlayışları ve Uygulamaları, Bilig, S. 42, 2007, ss. 229-231.

417 1169 yılında doğan ve Uygur kökenli bir Hıristiyan olan Çinkay, yirmili yaşlarında Çingiz Han’ın hizmetine girmiştir. Çinkay’ın ailesi o dönemde bölgenin tanınmış ve zengin tacir ailelerdendir. Atwood, “Chinkai”, s. 103.

418 Uygur topraklarında doğan ve Uygur kökenli olan devlet adamı Körgüz, ilk zamanlarda Cuci’nin çocuklarının hizmetinde, onların baş danışmanı ve eğitmeni olarak çalışmıştır. Atwood, ”Körgüz”, s. 320.

419 Cüveynî, Cihan Güşa, ss. 230-235; Atwood, “Töregene”, s. 544; d’Ohhson, Denizler İmparatoru, ss. 206-208.

Güyük Han’ın ilk icraati, büyük amcası Temüge’nin kısa bir süre önce yapmaya çalıştığı darbeyi kuzenleri Möngke ve Hordu’ya araştırtmak olmuştur. Yapılan incelemeler sonucunda Temüge’nin yüksek kademeli birçok memuru idam edilmiştir. Güyük Han, daha sonrasında Çağatay’ın kendine veliaht bıraktığı torunu Kara Hülegü’yü makamından alarak yerine arasının çok iyi olduğu Yesü Möngke’yi420 atamıştır. Bununla beraber Güyük Han, Ögedey Han’ın ölümünden kendi zamanına kadarki hükümdarlar döneminde akrabaları ve kuzenlerinin serbestçe dağıttığı payza421 ve beratları geri istemiştir. Daha sonra askerî meselelere yoğunlaşan Güyük Han, Moğol hâkimiyetinden çıkan Hıtay’ın Menzi vilayetine Sübedey ve birtakım komutanlar ile ordu yollamıştır. Başka bir kalabalık orduyu da Elçigedey komutasında Nizârî İsmâilîlerin üstüne göndermiştir. Bu esnada Töregene Hatun’dan kaçarak Köten’e sığınan Mahmud Yalavaç ve Çinkay’ı da eski görevlerine iade etmiştir. Bunlardan sonra Güyük Han, 1248 yılında başkentten ayrılarak en büyük rakibi olarak gördüğü Batu’yu ortadan kaldırmak için üzerine yürümüştür. Güyük Han’ın üzerine yürüdüğünü duyan Batu Han, karşılık vermek üzere yola çıkmıştır. Ancak henüz kanlı bir savaş yaşanmadan Güyük Han, daha Beşbalık’a yedi günlük mesafedeyken Semerkant yakınlarında ölmüştür.422

Güyük Han’ın ölümünün ardından 1250 yılında Isık Göl yakınlarındaki Ala Kamak’ta Batu önderliğinde bir kurultay toplanmıştır. Toluy oğlu Möngke’yi tahta layık gören Batu Han, kurultayda diğer prensler tarafından han ilan edilmek istenmiştir. Ancak Batu Han, Toluy’un oğlu Möngke’yi tahta çıkarmakta pek istekli olmuştur. Buradaki kurultayda Möngke, han ilan edilmiştir. Çağatay ve Ögedey Ulusları bu hızlı kararı hemen protesto ederek çıkan neticeyi kabul etmediklerini bildirmişlerdir. Batu Han, muhalefet nedeniyle han seçilecek yeni kurultay toplanana dek Güyük’ün eşi Oğul Kaymış’ın hükmetmesine izin vermiştir. Anlaşıldığı kadarıyla Batu’nun tek isteği açık bir şekilde Toluy Ulusu’nun iktidarını görmektir.

420 Yesü Möngke, Çağatay’ın ilk oğludur. Annesi köle bir kız olduğundan dolayı diğer kardeşlerine nazaran Çağatay ona daha az toprak ve asker vermiştir. Reşîdüddin/Boyle, Successor, s. 136.

421 Rütbe veya unvan verildiğine dair bir belge. Spuler, İran Moğolları, s. 315.

422 Cüveynî, Cihan Güşa, ss. 233-241; Reşîdüddin/Boyle, Successor, ss. 176-188; Golden, Türk

Halkları Tarihine Giriş, s. 343; d’Ohhson, Denizler İmparatoru, ss. 209-214; Atwood, “Güyüg

Buna karşılık Oğul Kaymış’ın amacı ise oğlu Hoca ya da Şiremün’ü tahta geçirmektir. Oğul Kaymış, bu nedenle büyük kurultayı Güyük Han’ın sarayına yakın Emil’de423 düzenlemek istemiştir. Sonuçta naibenin isteği diğerlerince kabul edilmemiş, ertesi yıl Kerülen yakınlarında bir kurultay daha yapılarak bütün itirazlara rağmen 1 Temmuz 1251’de Möngke, han ilan edilmiştir. Bu yüzden Ögedey hanesinden Şiremün, Hoca, Naku, Kaydu ve Kadan gibi bazı muhalif prensler Möngke Han’a darbe yapıp tahttan indirmek istemişlerdir. Anılan soyluların planları önceden haber alınınca kıskıvrak yakalanmışlar ve çeşitli bölgelere sürgüne yollanmışlardır. Olayın mimarları Yesü Möngke ve Oğul Kaymış hemen idam edilmişlerdir. Yesü Möngke Han’ın yerine de Çağatay’ın, Mötügen’den olan torunu Kara Hülegü getirilmiştir. Çinkay, Kadak⁴²⁴ ve Elçigedey Noyan gibi daha önceden Moğol Hanlığı’na büyük hizmetleri bulunan şahıslar da işledikleri suçlar oranında cezalandırılmışlardır. Artık fiili anlamda iktidar Toluy ve Cuci sülalelerinin eline geçmiştir. Moğol Hanlığı’nın sırasıyla Töregene, Güyük ve Oğul Kaymış’ın iktidarı boyunca yaşadığı genel duraklama devri sona ermiş, Möngke Han ile Moğol genişlemesinde yeni bir sayfa açılmıştır.425

2. Möngke Han’ın Batı Siyaseti ve Hülegü’nün Görevi