Börte Uçin

Hülegü Han’ın büyük annesi Börte Uçin, Kongirat kabilesinden Dey Seçen ve eşi Çotan’ın kızı olarak 1161 senesinde doğmuştur. Börte, ailesi ve kabilesi ile Çekçer ile Çikurgu dağları arasında yaşamıştır. Babası Dey Seçen, bu bölgede yerleşmiş Kongirat kabilesinin lideridir. Börte’nin, Alçi ve Nuku Noyan adlı iki erkek kardeşi daha mevcuttur. Cüveynî, Börte’nin güzelliğine atfen Moğolca “güzel

Historical Dictionary of the Mongol World Empire, The Scarecrow Press, Lanham, Maryland and

Oxford 2003, s. 207.

117 Cüveynî, Cihan Güşa, ss. 147-165; Reşîduddin/Boyle, The Successors of Genghis Khan, (Trans. John Boyle), Columbia University Press, New York and London 1971, s. 165; Yuvalı, İlhanlılar, s. 24; d’Ohsson, Denizler İmparatoru, s. 132.

118 Marco Polo’nun Egrigaia olarak da adlandırdığı ve birçok dini içinde barındırdığını zikrettiği zengin bir Tangut eyaletidir. Buranın merkezi yine onun Calacian olarak adlandırdığı günümüzdeki Yinchuan’dır. Muhtemelen Ning-hia olarak adlandırılan yer de Yinchuan’dır. Zira Tangutların başkenti Yinchuan’dı. Marco Polo, “Dünyanın Hikâye Edilişi, Harikalar Kitabı”, (Çev. Işık Ergüden – Z. Zühre İlkgelen), Ötüken Yayınevi, İstanbul 2019, ss. 157-158.

119 Çin’in batı taraflarında, Sarı Çay olarak da adlandırılan bu nehir, 860 kilometrelik bir uzunluğa sahiptir. Wei River, https://www.britannica.com/place/Wei-River-Gansu-and-Shaanxi-provinces-China. (Erişim Tarihi: 08.05.2020)

120 Abû’l-Farac, Tarih II, ss. 522-523; Bertold Spuler, İran Moğollar’ı Siyaset, İdare ve Kültür

İlhanlılar Devri (1220-1350), (Çev. Cemal Köprülü), TTK Yay., Ankara 1957, ss. 42-43; d’Ohhson, Denizler İmparatoru, s. 143.

kadın” anlamına gelen Yesuncin lakabıyla anmıştır. Onun güzelliği dillere destandır. Cüveynî, yine onun soy ve güzelliğinden dolayı, çocuklarının annelerinin itibarının yüksek olması nedeniyle aynı ölçüde itibarlı olduklarını zikretmiştir.121 Yaklaşık on yaşındayken Dey Seçen’in kabilesine ziyarette bulunan Yesugey Bağatur tarafından oğlu Temüçin’e istenmiştir. Aslında Yesugey Bağatur, oğluna kendi hanımının kabilesi Olkunutlardan kız istemek amacıyla yola çıkmıştır. O sırada yolda Çekçer ve Çikurgu Dağlarının olduğu yere geldiğinde hayvanlarını sulayan Kongiratlardan Dey Seçen’e rastlamıştır. Aralarında geçen diyalogta Yesugey Bahatur, oğluna kız bakmak için Olkunutlara gittiğini Dey Seçen’e söylemiştir. Dey Seçen’de bunun üzerine bir rüya gördüğünü zikrederek bunun manevi bir alamet olduğunu bu yüzden kendi kızına bir bakmasını rica etmiştir. Bundan sonra Börte’yi beğenen Yesugey Bahatur onu Dey Seçen’den istemiş, Dey Seçen bunu kabul edeceğini ancak geleneklerince oğlunu bir müddet burada bırakması gerektiğini söylemiştir. Yesugey Bahatur bunu uygun görerek oradan ayrılmıştır.122

Temüçin ve Börte bir müddet aynı kabilede yaşamışlardır. Ancak bir süre sonra Temüçin, babasının ölümüyle annesinin yanına dönmek zorunda kalmıştır. Bu noktadan sonra bir müddet ayrı yerlerde yaşamışlardır. Bu sürede Börte, resmî olarak Temüçin’in nişanlısı olarak hayat sürmüştür. Bir süre sonra Temüçin onunla evlenmek için Dey Seçen’in yanına gitmiş, fakat bu noktada Dey Seçen, Börte’yi, Temüçin’e vermek istememiştir. Onlar, ileride imparatorluğun dayısı lakabını alacak Börte’nin erkek kardeşi Alçi’nin araya girerek evliliklerini sağlaması ile olabilmişlerdir. Börte Uçin ve Temüçin’in ilk evlilik yılları hakkında pek bir bilgi yoktur ancak Merkitler ile yaşanan esir alınma hadisesi Temüçin için önemli bir kırılma noktası ihtiva etmiştir. Nitekim Börte Uçin evlilikten bir müddet sonra Merkitler ile yaşanan savaşta Temüçin’in yenilmesi üzerine esir alınmış ve Merkitlerden Çiledu’ya hanım olarak verilmiştir.¹²³

121 Cüveynî, Cihan Güşa, s. 94.

122 Saadettin Yağmur Gömeç, “Çingiz-Nâmeler Üzerine Bir İnceleme: Çingiz Han’ın Soyu ve Mogol Tarihinin İlk Devirleri”, BELLETEN, C. 82, S. 294, 2018, ss 451-453; Atwood, “Börte Üjin”, s. 46; May, “Borte”, s. 134.

Börte Uçin’in esirlik hayatının nasıl geçtiği bilinmemektedir. Ancak o, Temüçin’in, Kerayitlerden Ong Han’ın yardımını alarak 1203 yılında Merkitler üzerine bir baskın yapıldığında onların elinden kurtarılmıştır. Bundan sonra ise Temüçin, Çingiz unvanını alıp Moğol Hanlığı’nın teşkil ettiğinde Börte de imparatorluğun ilk prensesi sıfatını kazanmıştır.¹²⁴

Börte Uçin ile Temüçin’in evliliği daha sonraları Moğol Hanlığı içinde yaygınlaşacak politik evliliklerin ilkini ihtiva etmiştir. Börte’nin Temüçin ile ilişkisi çok yönlü olmuştur. Nitekim o yalnızca çocuk doğurmamış aynı zamanda kocasının idarî ve diplomatik pek çok konuda bir nevi danışmanı gibi hareket etmiştir. Börte kendi kızlarını da siyasi amaçlar ile yapılacak evlilikler için çok önemli bir eğitime tabi tutmuştur. Örneğin Ceceken Beki’ni Oyrat kabilesinden Törelçi ile evlendirilmesi hadisesi bunun en güzel örneklerden birini teşkil etmiştir. Nitekim Törelçi Küregen’in oğullarından Buka Timur ve pek çok Oyratlı asker Hülegü’nün batı seferinde orduya önemli bir katkı sağlamış, Buka Timur devletin büyük ümerasından olmuştur.125 Zira Törelçi Küregen’in kızları Ölcey ve Küyik hatunlar Hülegü’ye eş olarak verilmiş bunlar da onun önemli eşlerinden olmuşlardır.126 Börte Uçin, tipik bir Moğol seçkini olarak kocasının nüfuzunu onun daha da güçlenmesi için her türlü ilişkisinde kullanmıştır. Nitekim Börte’nin kabileler arası evlilik ilişkileri tesis etmesinin yanı sıra Çingiz Han’a büyük etkilerinin olduğunu biliyoruz. Bunlardan en önemlisi Çingiz Han’ın çok sevdiği arkadaşı Camuka’nın, Börte’nin ona tavsiyesiyle ortadan kaldırılması olmuştur. Dahası o imparatorluk önemli bir yere sahip olan Kökötçü’yü de Çingiz Han’ın en küçük kardeşi Temüge’ye hakaret ettiği için devre dışı kalmasına neden olmuştur. Çingiz Han bu sayede devletin düzenini sağlamış ve tekrar yetkilerini kuvvetlendirmiştir. Börte Uçin, Çingiz Han’ın ölümünden üç yıl sonra 1230 senesinde onun ordasında ölmüştür.127

124 Anonim, Moğolların Gizli Tarihi, ss. 22-49; d’Ohhson, Denizler İmparatoru, ss. 41-42; May, “Borte”, s. 134.

125 Reşîdüddin/Türkçe, İlhanlı Kısmı, ss. 13-14; Reşîdüddin/Boyle, Successor, s. 122.

126 Reşîduddin/Türkçe, İlhanlılar Kısmı, ss. 4-5; Muizzü’l-Ensâb, vr. 60.