Hüccet İlâm ve Mürâsele Belgeleri

1-Hüccet Belgesi

Arapça bir kelime olan hüccet sözlükte, delil, senet, vesika

149

anlamına gelir. Osmanlı

hukuk terminolojisinde ise hüccetin iki tanımı mevcuttur. Birincisi şahitlik, ikrar, yemin veya

yeminden nükûl gibi bir da‘vâyı ispat eden hukuki delilere, ikincisinde ise kadının hükmünü

ihtiva etmeyen, taraflardan birinin ikrarını ve diğerinin bu ikrarı tasdikini havi bulunan ve üst

tarafında bunu düzenleyen kadının mühür ve imzasını taşıyan yazılı belgelere

150

_hüccet

denirdi. Bizim için önemli olan ikinci tanımıdır, çünkü şer‘iye sicillerindeki belgelerde ikinci

tanımı kullanılmıştır.

Hüccetler iki nüsha olup, birisi ilgililere verilmekte, diğeri de şer‘iye siciline

kaydedilmektedir. Aslında hüccet bugünkü noterden alınan belgeleri andırmaktadır. Hüccetler

genellikle ta‘lîk yazı ile yazılırdı.

151

Tanzimat’tan sonraki Osmanlı mevzuatında hüccet tabiri

yerine senet mefhumu da kullanılmaya başlanmıştır.

152

145 _{Fahrettin Atar, “Fetva”, DİA, C.12, İstanbul 1995, s.486.}

146 _{Cemal Fedayi, “Osmanlı’da Şeyhülislamlık Kurumu”, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, C.6, Ankara 1999, s.447.} 147 _{Fedayi, “Şeyhülislamlık Kurumu”, s.448.}

148 _{KŞS 13 / 254-3.}

149 _{Devellioglu, Lûgat, s.388.}

150 _{Akgündüz, Şer‘iye Sicilleri, C.I, s.21.} 151 _{Pakalın, Terimler, C.I, s.865.} 152 _{Akgündüz, Şer‘iye Sicilleri, C.I, s.21.}

25

Hüccetler genellikle ya mahkemenin bulunduğu şehir ismi “mahrûse”, “mahmiye”,

“medîne”

153

_{gibi şehir adları, ya da keşif ve muayene hüccetlerinde olduğu gibi “Zikri âtî}

154

hususu mahallinde muayene ve tahrir için” ya da “Husus-ı ati’l-beyanın mahallinde keşf ve

tahriri iltimas olunmağın”

155

_{veya “Budur ki”, “Oldur ki”, “Sebeb-i tahrir-i kitâb oldur ki”,}

“Sebeb-i tahrir-i hurûf”gibi giriş cümleleri ile başlamaktadır.

156

Kadı tarafından ele alınan hüccetlerin konusunu her türlü kazaî vakalar oluşturur.

Hüccetlerin başlıca içeriği köle ve câriye azâdı

157

_{, evlenme, karşılıklı rızâ ile boşanma}

158

_,

nikâhın feshi, nafaka

159

_{, miras, terbiye velâyeti, rehin, rehini kaldırma, borçla ilgili ihtilaflı}

konular, alım-satım mukaveleleri, icâre, vesâyet, vekâlet, emanet, sulh, gasp gibi konulardan

oluşmaktadır.

2-İlâm Belgesi

Kadıların baktığı da‘vâlarda her iki tarafı da dinledikten sonra, tarafların ifadelerini,

delilleri ve da‘vânın nasıl ve neye dayandırılarak sonuçlandırıldığını ifade eden belgeler

160

olan ilâmlar, günümüzdeki mahkeme kararlarına benzer. Sözlükte bildirmek, bildirilmek

161

manasında gelir. Hüccetlerden ayıran farkı, sonlarında kadının hükmünün, mührü ve

imzasının yer almasıdır.

Her İlâm belgesi, da‘vâcının iddiasını, dayandığı delilleri, da‘vâlının cevabını ve def‘i

söz konusu ise def‘inin sebeplerini, son kısımda verilen kararın gerekçelerini ve nasıl karar

verildiğine dair kayıtları ihtiva eder. Bu belgeyi diğerlerinden ayıran en önemli özellik

kadının kararını ihtiva etmesidir.

162

Konularına göre ilâmlara baktığımızda; borç ikrarı ile ilgili ilâmlar, alacağın ispatına

ilişki ilâmlar, karşı tarafa yemin teklifini ihtiva eden ilâmlar, kefalet, havale ve istihkak

ilâmları; muhayyerlik hakkına dair ilâmlar, hürriyetin ispatı ile ilgili ilâmlar, tazminatlara dair

ilâmlar, icare ilâmları; vakıf ilâmları, evlenme ve boşanmaya dair ilâmlar, tazir cezası

ilâmları, iffete iftira, içki içme ve zina cezası ile ilgili ilâmlar, su-i hal ilâmları, bina keşif

153 _{KŞS 13 / 6-1.}

154 _{KŞS 13 / 5-4.} 155 _{KŞS 13 / 45-1}

156 _{Mehmet Ali Güven, 33 Numaralı Konya Şer‘iye Sicili (Değerlendirme ve Transkripsiyon), SOSBE (Yayınlanmamış} Yüksek Lisans Tezi), Konya 2006, s.8.

157 _{KŞS 13 / 57-3.} 158 _{KŞS 13 / 52-3.} 159 _{KŞS 13 / 88-3.}

160 _{Kütükoğlu, Belgelerinin Dili, s.345.} 161 _{Devellioglu, Lûgat, s. 426.}

26

ilâmları, maktulün keşfi ilâmları, diyet ilâmları, kısas ilâmları, Müslüman olma veya dinden

çıkmaya dair ilâmlar, sulh ilâmları, Ramazan ayının tespitine ilişkin ilâmlar, hırsızlık suçu ve

cezası ile ilgili ilâmlar

163

_{gibi çeşitlere ayrılır.}

3-Mürâsele Belgesi

Şer‘iye sicillerinde yer alan ve kadının kendisine denk veya daha aşağı rütbedeki şahıs

yahut makamlara hitaben kaleme aldığı yazılı belgelere denir.

164

_{Sözlükte, haberleşme,}

mektuplaşma, kadı mektubu anlamına gelir.

165

Merkezden gelen fermân veya buyruldunun üzerine kadı tarafından resmi bir yazı

yazılarak istenilen görevin yerine getirilebilmesi için o yerin voyvoda ve kethüdasına

gönderilmesi ya da bir kadının ta‘yîn edildiği kadılık görevini herhangi bir nâibe

devredebilmesi hakkında da yazılırdı.

İncelediğimiz sicilde iki adet mürâsele belgesi geçmektedir. Birinci mürâsele Konya

Kazâsı’na fahrü’l-müderrisîn Mevlânâ Hüseyin Efendi’nin, 1087 senesi Zî’l-ka‘desi

gurresinden itibaren nâ’ib olarak atınması ile ilgili iken

166

; diğer mürâsele ise Konya

Kazâsı’na kassâm ta‘yîni hakkında yazılmıştır.

167

163 _{Akgündüz, Şer‘iye Sicilleri, C.I, s.32.} 164 _{Akgündüz, Şer‘iye Sicilleri, C.I, s.38.}

165 _{Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.II, MEB Yay., İstanbul 2004, s.348.} 166 _{KŞS 13 / 5-2}

27 İkinci Bölüm

İktisadî Hayata Dair Belgeler

I-Mülk Satışları

Bilindiği gibi kadıların görev ve yetkileri arasında bir noter gibi alış-veriş işlemlerini

tescil etme yetkisi de vardı. Bu nedenle onların tutmuş oldukları defterde, bol miktarda mülk

satışları ile ilgili kayıt bulmak mümkündür. Mülk satışları başlığı altında topladığımız

belgeler, genellikle ev, bağ, bahçe, tarla, arsa, dükkân gibi gayr-i menkul satışlarıdır.

Osmanlı’da mülk istenildiği şekilde satılabilir, devredilebilir ve başkasının hakkını

çiğnememek kaydıyla kullanılabilirdi. Mülk alım-satım işlemleri meclis-i şer‘ olarak bilinen

mahkemede alıcı, satıcı veya vekiller aracılığıyla hâkim ve şâhitler karşısında belirli kurallara

göre yapılırdı.

Mülk satışlarında, mülklerin ve arazilerin nerede bulunduğunu, merkeze yakınlık ve

uzaklıklarının fiyatlarını ne kadar etkilediğini, evlerin özelliklerini ve ikamet edenlerin

ekonomik özelliklerini belirlemek mümkün olmaktadır.

İncelediğimiz sicilde 145 adet mülk satışı ile ilgili belge mevcuttur. Bu belgeleri alt

başlıklar halinde incelemeye çalıştık.

Belgede 13 Numaralı Konya Şer'iye Sicili (1087-1088/1676-1677) değerlendirme ve transkripsiyon (sayfa 61-64)