Çok Gruplu Doğrulayıcı Faktör Analizi

Bu aşamada ölçüm modelinin ülke grubu (Türkiye-İngiltere) açısından değişmez olup olmadığı incelenmiştir. Aynı anda farklı grupların karşılaştırılmasına izin veren çok gruplu doğrulayıcı faktör analizi için gerçekleştirilen bu işleme ölçüm değişmezliği (ölçüm eşitliği) adı verilir (Hair vd., 2010: 729). Ölçüm değişmezliğinde oluşturulan modeller ile gözlenen değişkenler ve gizil yapılar arasındaki ilişkiler test edilir (Bayram, 2016: 160). Farklı grupların karşılaştırması amacıyla yapılan çalışmalarda ölçüm değişmezliğinin sağlanması temel bir varsayımdır. Ölçüm değişmezliği, ölçme modellerinde 4 aşamadan oluşur. Bunlar; yapısal/biçimsel değişmezlik, metrik değişmezlik, skalar değişmezlik ve katı/tam değişmezlik’dir (Çelik ve Yılmaz, 2013: 207-214). Kline (2011), özellikle sosyal bilimlerde yapılacak grup karşılaştırmalarında ölçmenin en az metrik değişmezlik modeli seviyesinde karşılanması gerektiğini belirtmektedir. Hair vd.’ne (2010) göre, ölçmenin değişmezliği açısından en az metrik değişmezliğin sağlandığı yapılar için çok gruplu yol analizi yapılabilmekte ve nihai yapısal modelin her grup için ayrı ayrı ele alınıp etkileri analiz edilebilmektedir.

Araştırma kapsamında bu adımlar kısaca açıklandıktan sonra ülke değişkeni açısından ölçüm değişmezlik analizleri yapılmıştır.

Yapısal/Biçimsel Değişmezlik: Ölçmelerin değişmezliğindeki en temel

seviyedir. Bu test her iki gruba ait faktör yapısının farklılık gösterip göstermediğini analiz etmek için kullanılır. Ölçüm modeline ilişkin kavramsal yapının tüm gruplarda aynı olduğu hipotezini test eder. Diğer bir ifadeyle, ölçme aracının faktör yapısının gruplar arası eşit/değişmez olduğunu şeklindeki bir hipotez test edilmektedir. Biçimsel değişmezliğin sağlanması farklı gruplarda aynı yapının ölçüldüğünü gösterir. Eğer faktör yapılarının değişmezliği gruplar için sağlanırsa, ölçüm değişmezliğinin sonraki aşamaları test edilebilir (Çelik ve Yılmaz, 2013: 214-216; Bayram, 2016: 159-160). Bir ölçme modelinin birden fazla grupta aynı faktör yapısına sahip olması demek, faktör yük değerleri, faktörler arası korelasyon ve hata varyansları açısından bu iki grupta bir farklılığın olmaması anlamına gelmektedir. Diğer bir ifadeyle, faktör yük değerleri, faktörler arası korelasyon ve hata varyansları açısından her iki grubun aynı değerlere sahip olduğu durumun analiz edilmesidir (Şimşek, 2007: 153-154). Eğer yapısal değişmezlik sonucunda model veriyle uyum sağlamazsa (model indeksleri anlamsız çıkarsa), ölçüm değişmezliğinin diğer aşamalarına geçilemez (Kline, 2011: 252).

Metrik Değişmezlik: Gruplara ilişkin faktör yüklerinin özdeş olması durumudur

(Çelik ve Yılmaz, 2013: 216; Kline, 2011: 253). Yapısal değişmezlikten farklı olarak metrik değişmezlikte faktör yükleri serbest bırakılarak yani her iki grup için faktörler arası korelasyon ve hata miktarlarının değişmez olduğu varsayılmaktadır (Şimşek, 2007: 17). Bu aşamada χ2, df ve CFI değerleri hesaplanır. Sonrasında yapısal değişmezlikten faydalanılarak Δχ2 _{, Δdf ve ΔCFI değerlerine bakılır. Elde edilen Δχ}2

değerine ilişkin p değeri χ2 _{tablosuna bakılarak hesaplanır ve bu değerin metrik}

değişmezlik için hesaplanan p>0,05 değerinden büyük olması ölçümler arasında fark olmadığını ve ölçmenin değişmezliğinin sağlandığını gösterir (Kline, 2011: 254-255). Diğer bir ifadeyle, metrik değişmezlikle ölçme aracını oluşturan maddelere ilişkin faktör yüklerinin gruplararası eşit/değişmez olduğu hipotezi test edilmektedir.

Skalar Değişmezlik: Faktör yapısının ve faktör yüklerinin değişmezliğine ek

olarak her yapıya ilişkin gözlenen değişkende hesaplanan regresyon sabitinin de değişmezliği skalar değişmezlik olarak ifade edilmektedir (Bayram, 2016: 161). Skalar değişmezlikte ölçme aracını oluşturan maddelere ilişkin regresyon denklemindeki sabit sayının gruplararası eşit/değişmez olduğu hipotezi test edilmektedir.

Katı/Tam Değişmezlik: Bu aşamada gruplardaki faktörlere ilişkin hata

varyanslarının değişmezliği test edilir (Çelik ve Yılmaz, 2013: 220; Bayram, 2016: 162). Tam değişmezlikte ikinci grupta bağımsız hata varyansları serbest bırakılarak, diğer bir ifadeyle bu değerler her iki grupta bağımsız olarak hesaplanmaktadır (Şimşek, 2007: 155). Tam değişmezlikte ölçme aracını oluşturan maddelere ilişkin hata terimlerinin (varyans) gruplararasında eşit/değişmez olduğu hipotezi test edilmektedir.

Wu vd. (2007), χ2 farkının örneklem büyüklüğünden etkilenmesinden dolayı çoklu grup uygulamalarında CFI uyum katsayıları arasındaki farkın kullanılması gerektiğini ifade etmektedir. Benzer şekilde, Cheung ve Rensvold (2002)’de ölçme değişmezliği için χ2 _{farkına güvenilmemesi gerektiğini belirtmektedir. Ölçme}

değişmezliğinin sağlandığının ifade edilebilmesi için hesaplanan ΔCFI değerinin 0,01 ile -0,01 değerlerine eşit ya da bu değerler arasında olması istenilen bir durumdur (Kline, 2011: 254-255). Bu kapsamda incelenen bu araştırmada belirlenen temel model çerçevesinde ölçüm değişmezliği (çok gruplu doğrulayıcı faktör analizi) testi için elde edilen doğrulayıcı uyum katsayıları (CFI) arasındaki farklar incelenmiştir. CFI farklarının incelenmesinin nedeni ise uyum katsayılarının örtük skorlarla gözlenen skorlar arasındaki ilişkiye dair bilgi vermesinden kaynaklanmasıdır. Bu araştırmada belirlenen temel model çerçevesinde değişmezlik testi için sırasıyla; yapısal değişmezlik, metrik değişmezlik, skalar değişmezlik ve katı değişmezlik incelenmiştir.

3.5.2.4.1. Araştırmaya İlişkin Çok Gruplu DFA Sonuçları

Ülke grubu açısından ölçüm değişmezliğine ilişkin sonuçlar Tablo 3.12’de gösterilmektedir. Öncelikli olarak tanımlanan modelin her iki grupta dataya uyum sağlayıp sağlamadığının test edilmesi gerekmektedir (Şimşek, 2007: 157). Tablo 3.12’de yer alan ülke grubuna göre ölçüm değişmezliği sonuçlarına bakıldığında, Türkiye ve İngiltere için oluşturulan modellerin kabul edilir (Türkiye: χ2_{/df= 1,75;}

RMSEA=0,054; CFI=0,98 / İngiltere: χ2_{/df= 1,78; RMSEA=0,061; CFI=0,99) uyum}

iyiliği değerlerine sahip olduğu görülmektedir.

Tablo 3.12’de yer alan ülke grubuna göre ölçüm değişmezliği sonuçlarına baktığımızda, yapısal değişmezlik (Model 1) sonuçlarının gruplar açısından (Türkiye- İngiltere) aynı faktör yapısına sahip olduğu anlaşılmaktadır. Model 1’e ait sonuçlar (χ2/df= 2,17; CFI=0,97; NNFI= 0,97; RMSEA=0,071) kabul edilebilir değerlere

sahiptir. Diğer bir ifadeyle yapısal değişmezliğin sağlandığı yani faktör yapılarının aynı olduğu (farklılaşmadığı) ifade edilebilir. Yapısal eşdeğerliliğin test edilmesi için kullanılan on gizil değişkenden oluşan bu ölçüm modeli için elde edilen test istatistiği sonucu; bu on gizil değişkenli yapının iki grup için aynı olduğu sonucunu göstermektedir. Yapısal eşdeğerliliğin sağlanmış olması, bu ölçüm modeli temel alınarak metrik değişmezliğinde test edilebileceği anlamına gelmektedir.

Metrik değişmezlik (Model 2) sonuçlarına baktığımızda ise, faktör yüklerinin eşit ve değişmez olduğu görülmektedir. Model 2’ye ait uyum indeksleri sonuçları (χ2/df= 2,15; CFI=0,97; NNFI= 0,97; RMSEA=0,070) kabul edilebilir değerlerdir. Metrik değişmezlik için Model 2’nin Model 1 ile karşılaştırılması yapılmış ve karşılaştırmada ΔCFI değerlerine bakılmıştır. Elde edilen ΔCFI = 0,00 değeri; 0,01 değerinden daha düşüktür. Bu nedenle metrik değişmezliğin sağlandığını söylemek mümkündür.

Skalar değişmezliğe (Model 3) ait değerlerde (χ2_{/df= 2,36; CFI=0,97; NNFI=}

0,97; RMSEA=0,073) modelin kabul edilebilir düzeyde olduğunu ortaya koymaktadır. Skalar değişmezlik için Model 3 ile Model 2 karşılaştırılmıştır. Tablo 3.12’de yer alan sonuçlar incelendiğinde; ΔCFI’nın almış olduğu değerin 0,01’den küçük olması skalar değişmezliğinde sağlandığı sonucunu ortaya koymaktadır.

Son olarak ölçüm değişmezliği için aranan katı değişmezlik (Model 4) sonuçları değerlendirildiğinde modelin almış olduğu değerlerin (χ2_{/df= 2,15; CFI=0,97;}

NNFI= 0,97; RMSEA=0,070) kabul edilebilir düzeyde olduğu anlaşılmaktadır. Katı değişmezlik için Model 4 ile Model 3 karşılaştırılmıştır. Model 4’ünde ΔCFI değeri 0,01’den küçüktür. Sonuç olarak, katı değişmezliğin de sağlandığı ifade edilebilir.

Araştırma kapsamında elde edilen bulguların gruplar açısından eşitliği, çok gruplu doğrulayıcı faktör analizi tekniği ile sağlanmıştır. Cheung ve Rensvold (2002), grup karşılaştırmaları yapılmadan önce ölçüm değişmezliğinin sağlanması gerektiğini belirtmektedir. Araştırmada Türkiye ve İngiltere gruplarının ölçüm değişmezliği bulguları incelendiğinde yapısal, metrik, skalar ve katı değişmezliklerin sağlandığı tespit edilmiştir. Bu nedenle diğer bulguların incelenmesi aşamasına geçilebilir.

Tablo 3.12: Ülke Grubuna İlişkin Çok Gruplu DFA Sonuçları

Model χ2 _{df χ}2_{/df RMSEA NNFI CFI Δχ}2 _{Δdf ΔCFI Model Sonucu}

Türkiye (n=258) 1083,09 620 1,75 0,054 0,97 0,98 - - - Kabul

İngiltere (n=208) 1101,65 620 1,78 0,061 0,98 0,99 - - - Kabul

Model 1 (Yapısal Değişmezlik) 2962,08 1361 2,17 0,071 0,97 0,97 - - - Kabul Model 2 (Metrik Değişmezlik) 2846,25 1323 2,15 0,070 0,97 0,97 115,83 38 0,00 Kabul Model 3 (Skalar Değişmezlik) 3152,84 1333 2,36 0,073 0,97 0,97 306,59 10 0,00 Kabul Model 4 (Katı Değişmezlik) 2926,93 1361 2,15 0,070 0,97 0,97 225,91 28 0,00 Kabul