Genel işlem şartlarının yorumunun şartların lafzıyla sınırlı kalacağına ilişkin temel prensip, sözleşmenin kurulmasına yol açan diğer hal ve şartların yorum için önem taşımadığı sonucuna haizdir.
Alman uygulamasında hâkim olan ve “Açık Olmama Kuralı185” olarak ta ifade edilebilecek olan bu durumda bir kural eğer sözleşenlerden sadece biri tarafından düzenlenmişse, kuralın yeteri kadar açık olmamasından doğan riziko kuralı hazırlayan tarafa ait olmalıdır. Aslında bu durumun güven ilkesinden kaynaklandığını söylemek mümkündür. Sözleşmeyi genel koşullar altında kurmak zorunda kalan taraf bu koşulların yeteri kadar açık bir şekilde kaleme alınmış olduğuna güvenebilir. Diğer taraftan doğruluk ve güven ilkesi müteşebbisin bu koşulları farklı anlamlara gelmeyecek bir şekilde hazırlanmasını da gerektirmektedir. Ancak bunun uygulanabilmesi için bir kuralın taşıdığı farklı anlamların yorum sonucunda şüpheye yer bırakmayacak bir biçimde giderilememiş olması gerekmektedir186. Taraflar arasında uygulanacak hüküm açısından bir yorum farkı bulunması bu kuralın uygulanması için yeterli bulunmamaktadır.
Alman uygulamasında, genel işlem şartlarının yorumunun metinleriyle sınırlı kalmasına ilişkin prensibin doğmasına yol açan kararlara bakıldığında, kararlara yol açan olaylarda varlığı tartışma konusu edilen karşılıklı anlaşmaların açıkça sözleşme içine alınmadıkları görülür187.
O halde sözleşmeye ilişkin hal ve şartların yorumda göz önüne alınmayacağı temel ilkesi genel işlem şartlarının taraflarca açıkça değiştirildiği hallerde uygulama
185 SOYER, 134.
186 BGH (27.10.1954), NJW 1954, s.1846; BGH (15.01.1975), NJW 1975, s.970-971; BG (16.03.1961), bge
87 II 95 (SOYER, 134, dn. 42’den naklen).
bulmayacaktır. Ancak böyle bir çözüm genel işlem şartlarına yasa normlarına karşı üstünlük tanınmasına da imkân sağlar.
Genel işlem şartlarını değiştiren kayıtlar, münferit sözleşme içerisine alınmadıkları sürece, zımnen mevcut olsalar dahi hâkim tarafından göz önüne alınmayacaklardır. Taraflar arası zımni anlaşmalar kısmen veya tamamen değiştirdikleri düzenleyici kuralların yerine geçerlerken, değiştirdikleri genel işlem şartları karşısında uygulama bulamamaktadırlar. Bu çözüme göre genel işlem şartları, benzeri görüldükleri norma nazaran hiyerarşik açıdan daha yukarıda yer tutmaktadırlar. Böyle bir sonuç ise, tüketicinin korunması yerine tam tersi bir amaca hizmet etmektedir.
Genel işlem şartları, soyut sözleşme normları veya özel normlar olarak görülürlerse, kayıtların yorumu bunların lafzıyla sınırlı kalmalıdır. Genel işlem şartları, norm benzeri kabul edilirlerse, bunlara dayanak gösterilen taraf üzeri yapıları nedeniyle yine sözleşmenin yapıldığı sırada mevcut hal ve şartlardan ayrı yorumlanmalıdırlar.
Genel işlem şartlarının norm karakteri gösterdiklerine ilişkin bu görüşler mevcut hukuk sistemi ile bağdaşmamaktadır. Çünkü bu şartlar tarafların anlaşmaları ile sözleşmeye dâhil olmaktadırlar. Bu sebeple sözleşme hukukunun yorumuna ilişkin temel prensipler bu şartların yorumunda da göz önüne alınmalı ve sözleşmenin kuruluşu sırasında mevcut olan hal ve şartlar dikkate alınmalıdır.
Genel işlem şartlarının yorumunun bunların lafzıyla sınırlandırılması, kayıtların taraflar arasında müzakere edilmeden sözleşme içine alınmalarından kaynaklanmaktadır. Ancak buradan hareketle yorumların mutlaka taraf anlaşmalarından bağımsız yapılacağı sonucu çıkarılamaz. Genel işlem şartları, ne norm benzeri ne de taraflar üzeri sözleşme düzenlemesidirler. Bunlar bir nevi sözleşme taslaklarıdırlar. Üzerlerinde anlaşma olmadıkça münferit sözleşme içerisine alınamazlar. Bu sebeple içerisine alınmış sözleşmelerde karşılıklı müzakere edilmiş gibi bir etkiye sahip olurlar188.
188 OĞUZ, 83.
Genel işlem şartları ile münferit sözleşme arasında ilişki çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir.
1. Kayıtların, Taraf Anlaşmalarıyla Doğrudan Çelişkili Olması
Taraf anlaşmalarına aykırı genel işlem şartları, bu anlaşmalarla aralarındaki ilişki nedeniyle sözleşme içeriği haline gelmezler. Girişimciye sözleşmenin bir kısmını düzenlemesi hususunda verilen yetki, sadece karşılıklı anlaşmaların tamamlanmasıyla sınırlıdır. İlişkilendirme anlaşmasının yorumundan da bu sonuç çıkar. İlişkilendirme anlaşmasıyla taraflardan birisi diğerine münferit sözleşmede kararlaştırılan edimlerin ifasını kolaylaştıracak düzenlemelerde bulunma yetkisini vermektedir. Örneğin sigorta ettiren kendisini belirli bir zarara karşı sigorta ettirmek ister ve sigortacı da herhangi bir kayıt ileri sürmeksizin bu teklifi kabul ederse, genel işlem şartları içerisinde yer alan ve bu zararı sigorta kapsamı dışında bırakan her şart geçersizdir. Sigorta ettiren, icabında sözleşmeyi belirli bir süre için yapmak istediğini ileri sürer, sigortacının kabulü de bu şarta karşı herhangi bir ihtirazi kayıt taşımazsa, sigorta genel işlem şartları içerisinde yer alan sigorta sözleşmesinin taraflarca fesih beyanında bulunulmaması halinde kendiliğinden uzayacağı yolundaki kayıt geçersiz olur. Önemli bir sebebin ortaya çıkması halinde, sözleşmenin feshedileceği şartıyla yapılan kredi sözleşmesinin genel işlem şartları içerisinde sözleşmenin her zaman fes edilebileceğine ilişkin kayıt bulunursa bu kayıtta sözleşme içerisinde herhangi bir etki kazanamaz189.
2. Münferit Sözleşmeye İlişkin Yorum
Sözleşme, kayıtların yorumunda da büyük önem taşır. Sözleşmenin amacına bakılarak kayıtların içerikleri yorum yoluyla tespit olunabilir. Örneğin sigorta sözleşmeleri sigorta ettirenin korunmasını amaçlar. Bu amaçlarına göre, kayıtlardan sigortalananı koruyan mahiyettekiler lafızlarına göre geniş, sigortacının sorumluluğunu sınırlayan hükümler de dar şekilde yorumlanmalıdır.
İşyeri sorumluluk sigortası, hangi amaçla hizmete sokulmuş olursa olsun işyerinde kullanılacak motorlu araçların verecekleri zararlardan sigortacının sorumlu tutulmayacağına ilişkin kayıt ihtiva eder ve paletli vinçlerin kullanıldığı
inşaat faaliyeti, sigorta sözleşmesinin konusu olursa bu vinçlerin yol açacağı zararlar sorumluluğu kaldıran kayıt gereğince sigorta teminatı dışında kalacaktır. Ancak inşaat sahasında vinç kullanımı ve bunların zarara sebebiyet vermesi, inşaat faaliyetinin mutad risklerindendir. Bu nedenle, sorumluluğu kaldıran kaydın lafzına göre yorumlanması, somut sözleşmenin anlam ve amacına aykırı düşer. Kaydın motorlu vinçler dışında kullanılacak diğer motorlu araçların sebebiyet vereceği tazminat taleplerini sigorta teminatı dışında bıraktığı şeklinde yorumlanması doğru olur190.
Motorlu araç mali mesuliyet sigortası, sigorta teminatını yalnız Avrupa içinde geçerli olacağına dair kayıt ihtiva eder ve Almanya’da yaşayan bir Türk, Alman sigorta şirketiyle Ankara’ya gideceğini beyan ederek sigorta sözleşmesi yaparsa, sözleşmeye ilişkin yorum sonucu, Avrupa kaydının Türkiye’nin Asya kısmını da kapsayacak şekilde sözleşmeye alınmış olduğunun kabulü gerekir. Kayıt soyut olarak yoruma tabi tutulsaydı Türkiye’nin hangi kısmının Avrupa’ya dâhil sayılacağı tartışılacak, daha sonra da kazanın meydana geldiği yere göre karar verilecekti191.
O halde münferit sözleşmeye ilişkin yorum sonucu, genel işlem şartları içine yer alan kayıtlar soyut amaçlarından ayrı anlam kazanabilirler. Ancak genel işlem şartları sözleşme içerisine ilişkilendirme anlaşması ile dâhil olmakta bundan dolayı getirdikleri düzenlemeler karşılıklı taraf anlaşmalarına aykırı olmamaktadır. Bu sebeple genel işlem şartları soyut biçimde yorumlanmamalı, yorumları sözleşmenin bütünü göz önüne alınarak yapılmalıdır. Genel işlem şartları içinde yer alan kayıtlar sözleşmenin amacı ile bağdaşabildikleri ölçüde ilişkilendirme anlaşması kapsamında sayılır.
Sigorta sözleşmeleri, sigortacı tarafından normal prim hesabı içinde kalacak zararların sigorta kapsamı içinde kalacağı şartı ile yapılmıştır. Ancak, bu mesele tamamıyla sigortacının riziko sahasına aittir. Sigorta korumasının sadece normal prim hesabı içinde kalan riskleri karşılayacağına ilişkin sınırlama, sözleşmenin içeriği haline gelemez.
190 OĞUZ, 86.
İsviçre hukukunda da, genel işlem şartlarının yorumunda münferit sözleşmeye ilişkin özel hal ve şartların göz önüne alınması gerektiği doktrinde kabul edilmiştir. Genel işlem şartları da sözleşmeler gibi güven ilkesine göre yorumlanmalıdır. Tüketicinin şartlara vereceği anlam sözleşmenin yapıldığı sırada mevcut bulunan tüm şartlar gözden geçirilerek yapılmalıdır192.