2. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE YATIRIM ORTAMI
2.1. Gelişmiş Ülkelerde Yatırım Ortamı
Bu bölümde gelişmiş ülkeler arasından Almanya, İtalya ve İspanya ile Avrupa Birliği ülkeleri arasında gösterdiği ekonomik performans ile öne çıkan ve Türkiye’nin ekonomik gelişiminin anlaşılmasına katkı sağlayacağı düşünülen Polonya incelenecektir. Bu ülkeler bölgesel konumları, ekonomik performansları ve İş Yapma Raporu sıralamaları gözetilerek seçilmiştir.
Söz konusu ülkelerin yatırım ortamlarının genel değerlendirilmesi açısından öncelikle İş Yapma Raporu verileri ve Dünya Yatırım Raporu verilerine bakılması faydalı olacaktır.
Grafik 2.1. Bazı Gelişmiş Ülkelerin İş Yapma Raporu Sıralaması
Kaynak: Dünya Bankası, İş Yapma Raporu veri tabanı, http://www.doingbusiness.org/data, 25.07.2016
Not:2009-2013 yılları sıralaması 2015 raporundaki metodoloji değişikliğine göre oluşturulmuştur. 0 10 20 30 40 50 60 70 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Grafik 2.1’de Almanya, İtalya, İspanya ve Polonya’nın İş Yapma Raporu sıralamaları yer almaktadır.88 Grafikte yer alan ülkeler arasında en fazla ilerleme 0gösteren ülke Polonya olmuştur. Polonya “İş Yapma Kolaylığı Endeksi”nde 2009 yılında 61’inci sırada iken 2014 yılında 28’inci sıraya yükselmiştir. Polonya’nın sıralamasının 2009-2014 yılları arasında bu kadar ilerlemesinde İş Yapma Raporu göstergelerine de yansıyan reformları etkili olmuştur. Polonya bu dönemde 9 gösterge altında toplam 13 reform gerçekleştirmiştir. Bu reformlar arasında öne çıkan bazı reformlar;
Katma Değer Kanunu’nun basitleştirilmesi,
Şirket kuruluşlarında minimum sermayenin düşürülmesi, Tapu kaydının bilgisayar ortamına alınması,
Vergi bildirimi ve ödemesinde elektronik ortama geçilmesi reformlarıdır.89 Gelişmiş ülkeler arasında grafikte yer almamasına rağmen Polonya ile birlikte Hırvatistan ve Çek Cumhuriyeti de 2009-2014 yılları arasında İş Yapma Raporlarında önemli ilerleme kaydetmiştir. Bu dönemde yeni metodoloji esas alınarak yapılan sıralamada Hırvatistan 74’üncü sıradan 39’uncu sıraya, Çek Cumhuriyeti ise 68’inci sıradan 33’üncü sıraya ilerlemiştir. Bu yıllar arasında Çek Cumhuriyeti önemli reformlar olarak; Medeni Usul Hukukunda değişiklik yapmış, yargı süreçlerini basitleştirmiş ve hızlandırmış, vergi mükellefleri ile vergi idaresi arasındaki idari işlemlere ilişkin hükümleri revize etmiştir.90 Aynı dönemde Hırvatistan’ın gerçekleştirdiği bazı önemli reformlar ise inşaat izinlerinin tek durak ofis aracılığı ile verilmesi, noter ücretlerinin azaltılmasıdır.91
88 Birinci bölümde de bahsedildiği gibi 2014 yılında yayımlanan “İş Yapma Raporu 2015”te bazı metodoloji değişiklikleri yapılmıştır. Yapılan değişiklikle ülke sıralamaları için kullanılan “İş Yapma Kolaylığı Endeksi” en iyi ve en kötü ülkelerin puanına göre belirlenmektedir. Raporda açıklanan ülke sıralamalarının sürekli revize edilmesi ve sıralamaların geçmiş yıllarla karşılaştırılabilir olması amacıyla grafikte yer alan sıralamalar yeni metodolojide olduğu gibi en iyi ülke puanları kullanılarak oluşturulmuştur. En iyi ülke puanları “İş Yapma Raporu 2016” veri tabanından alınmıştır. Bu sebeple grafikte yer alan ülkelerin sıralamaları, geçmiş yıl Raporlarındaki sıralama ile uyumlu olmayacaktır. 89 Dünya Bankası, Doing Business, http://www.doingbusiness.org/reforms/overview/economy/poland, 10.11.2015
90 Dünya Bankası, Doing Business, http://www.doingbusiness.org/reforms/overview/economy/czech-
republic, 10.11.2015
91 Dünya Bankası, Doing Business, http://www.doingbusiness.org/reforms/overview/economy/croatia, 10.11.2015
Grafik 2.2. Bazı Gelişmiş Ülkelerdeki Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi (2007-2015)
Milyar Dolar
Kaynak: UNCTAD Dünya Yatırım Raporu 2016 verileri,
http://unctad.org/en/Pages/DIAE/World%20Investment%20Report/Annex-Tables.aspx, 25.07.2016 Yatırım ortamının en önemli göstergelerinden biri olan UDY rakamlarına bakıldığında özellikle 2007-2014 yılları arasında gelişmiş ülkelerdeki UDY azalışından seçilen bu ülkelerin de etkilendiği görülmektedir (Grafik 2.2). Gelişmiş ülkelerdeki UDY azalışından en çok etkilenen ülkelerden biri olan İspanya’ya UDY girişi, 2007-2015 yılları arasında yıllık ortalama yüzde 21,5 azalmıştır. Aynı dönemde UDY girişindeki yıllık ortalama azalış Polonya’da yüzde 11,5; Almanya’da yüzde 10,9 ve İtalya’da yüzde 9,2 olarak gerçekleşmiştir. Bu ülkeler arasında İtalya, grafikteki gelişmiş ülkeler arasında azalıştan en az zarar gören ülkedir. Almanya ise bu ülkeler arasında 2015 yılında yüzde 1,8 ile küresel UDY’den en fazla pay alan ülke olmuştur. Bu ülkeler arasında 2007 – 2015 yılları arasında ortalama olarak en az UDY çeken ülke de Polonya olmuştur.
Yukarıda yapılan genel analizlere ek olarak, gelişmiş ülkelerin yatırım ortamlarını daha iyi anlamak açısından bahse konu ülkeler arasında Almanya’nın yatırım ortamına odaklanmak daha faydalı olacaktır. Bu ülkeler arasından Almanya, gelişmiş ekonomisi, Türkiye’nin ihracatında önemli payı olması ve güçlü imalat sanayii yapısı sebebiyle öne çıkmaktadır.
-20 0 20 40 60 80 100 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Grafik 2.3. İş Yapma Raporu Göstergelerinde Almanya’nın Sıralaması (2014)
Kaynak: Dünya Bankası, İş Yapma Raporu veri tabanı, http://www.doingbusiness.org/data, 25.07.2016
Not: 2014 yılında yayımlanan 2015 Raporu verileri kullanılmıştır. Sıralamalar revize sıralamalardır. Grafik 2.3’te İş Yapma Raporu göstergeleri itibarıyla Almanya’nın sıralaması yer almaktadır. Almanya’nın sıralaması İş Yapma Raporlarındaki ekonomik sınıflamalardan biri olan “OECD Yüksek Gelirli Ülkeler” grubu ile karşılaştırıldığında şirket tasfiyesi, elektrik temini, sözleşmenin icrası, inşaat izinleri ve kredi temini alanında bu ülke grubunun ortalamasından daha iyi durumdadır.92 Raporda yer alan 189 ülke arasında Almanya’nın sıralaması şirket tasfiyesinde 3, elektrik temininde 3, sözleşmenin icrasında 11, inşaat izinlerinde 13 ve kredi temininde 24 iken OECD Yüksek Gelirli Ülkeler grubunun ortalama sıralaması şirket tasfiyesinde 23,5, elektrik temininde 35,7, sözleşmenin icrasında 44,5, inşaat izinlerinde 46,5 ve kredi temininde 48,9 olarak gerçekleşmiştir. Almanya söz konusu göstergelerde olduğu gibi İş Yapma Kolaylığı Endeksi’nde de OECD Yüksek Gelirli Ülkeler grubunun ortalamasından daha iyi bir sıralamada yer almıştır. 2014 yılında bu endekste Almanya’nın sıralaması 15 iken OECD Yüksek Gelirli Ülkeler grubunun ortalama sıralaması ise 24,7 olarak gerçekleşmiştir.
92 Raporda ülkeler ekonomik durumlarına göre Düşük Gelirli, Alt Orta Gelirli, Üst Orta Gelirli, Yüksek Gelirli ve OECD Yüksek Gelirli ülkeler olarak sınıflandırılmıştır. Doing Business,
http://www.doingbusiness.org/custom-query, 10.11.2015 İşe Başlama (110) İnşaat İzinleri (13) Elektrik Temini (3) Tapu Kaydı (62) Kredi Temini (24) Azınlık Yatırımcılarının Korunması (46) Vergi Ödeme (46) Dış Ticaret (34) Sözleşmenin İcrası (11) Şirket Tasfiyesi (3)
Rapordaki göstergeler arasında en dikkat çeken durum işe başlama alanında görülmektedir. Almanya bu başlıkta olumsuz bir performans sergilemiş ve OECD Yüksek Gelirli Ülkeler grubunun ortalama sıralaması 43,4 iken 110’uncu sırada yer almıştır. Bu durum Almanya’da işe başlama işlemlerine ilişkin prosedürlerinin uzun ve maliyetli olduğunu göstermektedir.
Grafik incelendiğinde önde gelen gelişmiş ülkelerin yer aldığı OECD Yüksek Gelirli Ülkeler grubunun ise özellikle dış ticaret, şirket tasfiyesi ve elektrik temini gibi alanlarda iyi olduğu görülmektedir.
Bu veriler çerçevesinde Almanya’nın gelişmiş bir iş ve yatırım ortamına sahip olduğu söylenebilir. Bu durum Almanya Ticaret ve Yatırım Ajansı tarafından da vurgulanmaktadır. Ajans, Almanya’nın yatırım ortamının güçlü yönlerini 10 başlık altında toplamıştır. Bu başlıklar; altyapının kalitesi, cezbedici teşvikler, rekabetçi vergiler, güvenli yatırım ortamı, yaşam kalitesi, dünyanın önde gelen büyük ekonomilerinden biri olması, küresel oyuncu olması, yüksek verimlilik, eğitimli işgücü ve gelişmiş Ar-Ge ve yenilikçilik olarak sıralanmaktadır.93
Bu başlıklar altında Almanya’nın yatırım ortamı araçlarına daha yakından bakacak olursak Almanya’nın gelişmiş bir teşvik sisteminin var olduğu görülmektedir. Almanya’da yatırımcılar yerli veya yabancı olmasına bakılmaksızın desteklenmektedir. Almanya’nın teşvik sistemi temel olarak yatırım teşvikleri ve operasyonel teşvikler olarak ikiye ayrılmaktadır. Yatırım teşvikleri kendi içerisinde nakit teşvikler, kamu kredisi ve kamu garantisi olmak üzere 3’e ayrılmaktadır. Operasyonel teşvikler ise işgücü ile ilgili teşvikler ve Ar-Ge teşvikleri olmak üzere 2 farklı şekilde uygulanmaktadır. Söz konusu teşviklerden büyük ölçekli firmalar yatırım maliyetlerinin yüzde 20’sine kadar, orta büyüklükteki firmalar yüzde 30’una kadar, küçük ölçekli firmalar ise yüzde 40’ına kadar faydalanabilmektedir. Bununla birlikte teşvik sisteminde sektör, bölge ve firma büyüklüğü ayrımı dikkat çekmekte ve firmaların yararlanabileceği teşviklerin miktarı; yatırım projesinin konumu, şirket
93 Almanya Ticaret ve Yatırım Ajansı, http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/EN/Invest/Business-
büyüklüğü, yapılacak yatırım faaliyetleri, yatırım hacmi ve yaratılan yeni iş sayısı gibi faktörlere göre değişmektedir.94
Almanya’da yatırım ortamı açısından çok güçlü bir altyapı bulunmaktadır. Almanya’nın ulaşım, enerji ve haberleşme altyapısı birçok ülkeden daha iyi durumdadır. Almanya’nın güçlü altyapısı kapsamında Avrupa’nın en büyük ikinci konteyner limanı olan Hamburg Limanı, araç trafiği açısından Avrupa’nın en büyük limanı olan Bremerhaven Limanları, Almanya’nın özellikle liman ulaşımında önemli yeri olan Ren ve Elbe nehirleri, Frankfurt havalimanı, gelişmiş ve hızlı demiryolu ağı ve Avrupa’nın en büyük kilometre yoğunluğuna sahip karayolu öne çıkmaktadır.95
Almanya’nın hukuk sistemine genel olarak bakıldığında hukuk sisteminin istikrarlı, şeffaf, güvenilir ve sağlam olduğu görülmektedir. Almanya mülkiyet haklarının, lisans ve patent haklarının ve marka haklarının korunmasında yerli yabancı ayrımı yapmamakta ve bu hakların korunmasında öne çıkan ülkeler arasında yer almaktadır.96 Almanya, 2013 yılında yatırım ortamının iyileştirilmesi kapsamında Sermaye Yatırımı Kanunu’nda, Alman Dış Yatırım Kanunu’nda, Dış Ticaret ve Ödemeler Kanunu’nda ve Dış Ticaret ve Ödemeler Yönetmeliğinde değişiklikler yapmıştır. Ayrıca Almanya’da yatırım süreçleri ile ilgili davalara bakan idare hukuku, iş hukuku, sosyal hukuk, maliye ve vergi hukuku alanlarında ihtisaslaşmış mahkemeler ile Federal Patent Mahkemesi bulunmaktadır. Gelişmiş hukuk sistemi sayesinde Almanya’da ortalama dava süresi asliye hukuk mahkemelerinde 4,5 ay, bölgesel mahkemelerde ise 7,9 ay olmaktadır.97
Almanya, yatırım ortamının öne çıkan unsurlarından vergi düzenlemeleri kapsamında incelendiğinde vergi oranının ülke genelinde en düşük 22,83 ve ortalama yüzde 29,83 olduğu görülmektedir. Vergi oranlarındaki bu farklılık bazı vergi oranlarının şehirden şehre değişmesinden kaynaklanmaktadır. Almanya’da şirket
94 Almanya Ticaret ve Yatırım Ajansı,
http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/EN/welcome.html#invest, 12.11.2015
95 Almanya Ticaret ve Yatırım Ajansı, http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/EN/Invest/Business-
location-germany/Business-climate/infrastructure.html, 12.11.2015
96 Almanya Ticaret ve Yatırım Ajansı, http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/EN/Invest/Investment-
guide/the-legal-framework.html, 12.11.2015
97 U.S. Department of State, 2015b: 3-9, http://www.state.gov/documents/organization/241782.pdf, 11.11.2015
vergileri 3 kalemden oluşmaktadır. Bu kalemlerden birincisi ülke genelinde yüzde 15 olarak uygulanan kurumlar vergisi, ikincisi yine ülke genelinde yüzde 0,825 olarak uygulanan dayanışma ücreti ve üçüncüsü de şehirden şehire değişen ticaret vergisidir. Ticaret vergisi yüzde 7’den az olamadığı gibi herhangi bir üst limit de bulunmamaktadır. Almanya’da bu vergilerle birlikte var olan diğer vergilerin de elektronik ortamda bildirimleri yapılabilmektedir.98
Son olarak Almanya’nın işgücü piyasası incelendiğinde eğitimli işgücü oranının yüksek olduğu görülmektedir. Almanya’da işgücünün yüzde 10’u meslek lisesi mezunları ve teknisyenlerden, yüzde 18’i üniversite mezunlarından, yüzde 53’ü ise ikili çıraklık eğitimi almış yetenekli ustalardan oluşmaktadır.99 Almanya’nın bu kadar fazla eğitimli işgücüne sahip olmasının altında ise uluslararası ilgi çeken mesleki eğitim sistemi yatmaktadır. Bu sistem sayesinde her sektörden mesleğin yer aldığı yaklaşık 330 meslekte, yılda 500.000’den fazla kişiye çıraklık pozisyonunda teorik ve pratik eğitim bir arada verilmektedir.100
Almanya’nın işgücünün eğitim kalitesine yönelik değerlendirmeleri OECD tarafından yayımlanan “Bir Bakışta Eğitim 2015” raporunda da görmek mümkündür. Rapora göre Almanya’da, 25-64 yaş arası çalışanlarda tüm eğitim seviyelerinden (orta öğretim altı, orta öğretim üstü ve yükseköğretim) mezun olanların istihdam edilme oranı 2014 yılında yüzde 79 olarak gerçekleşmiştir.101 Bu oran doktora mezunlarında yüzde 93, lisans mezunlarında yüzde 88’dir. Eğitim seviyelerine göre istihdam oranında OECD ortalamaları; tüm mezunlarda yüzde 73, doktora mezunlarında yüzde 91, lisans mezunlarında yüzde 82 olmuştur.
Almanya’nın yatırım ortamını daha iyi anlamak için yatırım ortamının iyileştirilmesi kapsamında Almanya’da gerçekleştirilen reformlara bakmak faydalı olacaktır. Almanya’nın İş Yapma Raporlarına yansıyan önemli reformları;
98 Almanya Ticaret ve Yatırım Ajansı, http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/EN/Invest/Business-
location-germany/Business-climate/tax-environment.html, 12.11.2015
99 Almanya Ticaret ve Yatırım Ajansı, http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/EN/Invest/Business-
location-germany/Business-climate/labor-market-availability.html, 12.11.2015
100 U.S. Department of State, 2015b: 23-24, http://www.state.gov/documents/organization/241782.pdf, 11.11.2015
Şirket kurulumu için gerekli minimum sermaye miktarının sembolik bir rakama indirilmesi,
Birçok vergi için elektronik bildirim ve ödeme olanağı getirilmesi, İflas kanununun zor durumda olan şirketlerin yeniden yapılandırılmasını
sağlayacak şekilde yenilenmesi reformlarıdır.102
Yukarıda yer alan bilgiler ışığında Almanya’nın yatırım ortamı incelendiğinde Almanya’da ekonomik kalkınma ve yatırım promosyonunun ülkenin federal yapısını yansıtan bir şekilde birbirinden farklı ve bağımsız kurumlar tarafından yürütüldüğü görülmektedir.103, 104 Almanya’da kalkınma ve yatırım promosyonu alanlarında tanımlı hiyerarşik bir yapı bulunmamaktadır. Bunun yerine federal düzeyden belediye düzeyine kadar çok merkezli bir yapılanma mevcuttur. Ülkede yerellik prensibi çok güçlü bir şekilde uygulanmakta ve kalkınma ve yabancı yatırımcı çekme faaliyetleri öncelikle en alt kademede yer alan belediye ve ilçe düzeyinde yürütülmektedir.
Almanya’da ekonomik kalkınma ve yatırım çekme konusunda çalışan kurumlar ilgili taraflarla yoğun ve aktif bir iletişim kurmakta, talep odaklı bir yaklaşımla faaliyetlerini yürütmektedir. Farklı düzeylerdeki kurumlar tarafından benimsenen temel ortak hedef, istihdam yaratılması ve bu istihdamın korunması ile sosyal güvenlik sistemine düzenli katkı yapılmasının temin edilmesidir.
Almanya’da kümelenme politikası açısından, akademi, sanayi ve uygulamalı araştırma geliştirme çalışmaları arasında yoğun işbirliği yapısı kurulduğu ve ülkenin teknolojik liderlik pozisyonunun korunmasının amaçlandığı görülmektedir. Kümelenme politikası ile eğitim, mesleki eğitim ve akademik çalışmalar arasındaki bağlantı oldukça güçlüdür. Federal yapı içerisinde sektörel ve bölgesel politikalar belirlenmekte ve ekonomik politikalar bu doğrultuda uygulanmaktadır.
102 Dünya Bankası, Doing Business,
http://www.doingbusiness.org/reforms/overview/economy/germany, 12.11.2015
103 Avrupa Birliği ve Kalkınma Bakanlığı, Türkiye’de Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Projesi, 2016
104 Türkiye’de Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Projesi kapsamında Almanya’da Germany Trade and Investment, Berlin Partner for Economy and Technology, Baden-Württemberg International, Wirtschaftsregion Heilbronn-Franken, Wirtschaftsförderung Raum Heilbronn, Office Of Economic Development of the City of Heilbronn yetkilileri ile görüşmeler gerçekleştirilmiştir.