Gelişmekte Olan Ülkelerde Yatırım Ortamı - DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE YATIRIM ORTAMI

2. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE YATIRIM ORTAMI

2.2. Gelişmekte Olan Ülkelerde Yatırım Ortamı

Son yıllarda uluslararası sermaye hareketleri açısından gelişmekte olan ülkelerin yatırım ortamına gösterilen ilgi artmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin yatırım ortamları genellikle gelişmiş ülkelerden daha fazla risk barındırmasına rağmen kârlılık, iş gücünün daha ucuz olması vb. sebeplerle daha çok tercih edilmeye başlanmıştır. Gelişmekte olan ülkelerde artan sermaye hareketliliği bu ülkelerin yabancı sermayeye olan ihtiyaçları doğrultusunda ülkelerin yatırım ortamlarının iyileştirilmesi üzerinde pozitif baskı oluşturmaktadır. Bu bölümde öne çıkan gelişmekte olan ülkeler olarak Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika (BRICS Ülkeleri) yatırım ortamının en önemli göstergeleri olan İş Yapma Raporları ve Dünya Yatırım Raporları kapsamında incelenecektir.

Grafik 2.4. Bazı Gelişmekte Olan Ülkelerin İş Yapma Raporu Sıralaması

Kaynak: Dünya Bankası, İş Yapma Raporu veri tabanı, http://www.doingbusiness.org/data, 25.07.2016

Not:2009-2013 yılları sıralaması 2015 raporundaki metodoloji değişikliğine göre oluşturulmuştur. Grafik 2.4’te Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika’nın İş Yapma Raporu sıralamaları yer almaktadır.105_{Grafikte yer alan ülkeler arasında en fazla} ilerleme gösteren ülke Rusya olmuştur. Rusya “İş Yapma Kolaylığı Endeksi”nde 2009 yılında 117’nci sırada iken 2014 yılında 54’üncü sıraya yükselmiştir. Rusya’nın sıralamasının 2009-2014 yılları arasında bu kadar ilerlemesinde İş Yapma Raporu

105_{Raporda açıklanan ülke sıralamalarının sürekli revize edilmesi ve sıralamaların geçmiş yıllarla} karşılaştırılabilir olması amacıyla grafikte yer alan sıralamalar yeni metodolojide olduğu gibi en iyi ülke puanları kullanılarak oluşturulmuştur.

0 20 40 60 80 100 120 140 160 2009 2010 2011 2012 2013 2014

göstergelerine de yansıyan reformları etkili olmuştur. Rusya bu dönemde 8 gösterge altında toplam 19 reform gerçekleştirmiştir. Bu reformlar arasında;

 Tapu kaydı sürelerinin azaltılması,

 Elektrik bağlantı tarifelerinin gözden geçirilmesi ve gerekli prosedürlerin azaltılması,

 Vergi süreçlerinde muhasebe yazılımları ve elektronik hizmetlerin kullanılması önemli reformlar olarak yer almaktadır.106

Gelişmekte olan ülkeler arasında Rusya ile birlikte Ukrayna ve Belarus 2009- 2014 yılları arasında İş Yapma Raporlarında önemli ilerleme kaydeden ülkeler olmuştur. Bu dönemde yeni metodoloji esas alınarak yapılan sıralamada Belarus 121’inci sıradan 43’üncü sıraya, Ukrayna ise 163’üncü sıradan 87’nci sıraya ilerlemiştir. Bu yıllar arasında Belarus’un yaptığı öne çıkan reformları; vergilerin uyumlulaştırılması ve elektronik ödeme kolaylıkları getirilmesi ve iflasta alacaklı haklarının güvencesinin artırılmasıdır.107_{Aynı dönemde Ukrayna’nın gerçekleştirdiği} bazı önemli reformlar ise ticari uyuşmazlıkların çözüm usullerinde ve uygulanmasında düzenleme yapılması, inşaat izinlerinde belirli onaylar ve teknik işlemler için gerekliliklerin azaltılması ve iflas süreçlerinde birçok yasal sürelerin kısaltılmasıdır.108

Yatırım ortamının en önemli göstergelerinden biri olan UDY rakamlarına bakıldığında gelişmekte olan ülkelerdeki UDY artış eğilimini ele alınan bu ülkelerde de görmek mümkündür (Grafik 2.5). 2007-2015 yılları arasında UDY girişi Brezilya’da yıllık ortalama yüzde 8,1; Hindistan’da yıllık ortalama yüzde 7,2; Çin’de ise yıllık ortalama yüzde 6,2 artmıştır. Aynı dönemde Rusya’ya UDY girişi yıllık ortalama yüzde 19,4; Güney Afrika’ya UDY girişi ise yıllık ortalama yüzde 15,1 azalmıştır. Grafikteki gelişmekte olan ülkeler arasında UDY artışından en çok etkilenen ülkeler Brezilya ve Çin olmuştur. Bu ülkeler arasında Rusya’daki UDY azalışının en önemli sebebi olarak bu ülkedeki siyasi istikrarsızlık ve ekonomik

106_{Dünya Bankası, Doing Business,}_{http://www.doingbusiness.org/reforms/overview/economy/russia}_, 10.11.2015

107_{Dünya Bankası, Doing Business,}

http://www.doingbusiness.org/reforms/overview/economy/belarus, 10.11.2015 108_{Dünya Bankası, Doing Business,}

belirsizlik gösterilebilir. Çin ise 2015 yılında yüzde 7,7 ile küresel UDY’den en fazla pay alan ülke olmuştur.

Grafik 2.5. Bazı Gelişmekte Olan Ülkelerdeki Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi (2007-2015)

Milyar Dolar

Kaynak: UNCTAD Dünya Yatırım Raporu 2016 verileri,

http://unctad.org/en/Pages/DIAE/World%20Investment%20Report/Annex-Tables.aspx, 25.07.2016 Yukarıda yer alan bilgiler ışığında gelişmekte olan ülkelerin yatırım ortamları İş Yapma Raporları ve Dünya Yatırım Raporları kapsamında incelenmeye çalışılmıştır. Ancak, gelişmekte olan ülkelerin yatırım ortamlarını sadece bu raporlar kapsamında değerlendirmek tek başına yeterli olmayacaktır. Gelişmekte olan ülkelerin yatırım ortamlarını daha iyi anlamak açısından Çin’in yatırım ortamına odaklanmak daha faydalı olacaktır. Çin, son yıllardaki ekonomik performansı ve gelişmekte olan ülkeler arasında öne çıkması sebebiyle tercih edilmiştir.

Çin’in yatırım ortamının genel durumunu anlamak amacıyla Grafik 2.6’da, Çin’in İş Yapma Raporu göstergelerindeki sıralaması Rapordaki ekonomik sınıflamalardan biri olan “Üst ve Alt Orta Gelirli Ülkeler” grubu ile karşılaştırmalı olarak verilmiştir. 0 20 40 60 80 100 120 140 160 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

belirsizlik gösterilebilir. Çin ise 2015 yılında yüzde 7,7 ile küresel UDY’den en fazla pay alan ülke olmuştur.

Grafik 2.5. Bazı Gelişmekte Olan Ülkelerdeki Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi (2007-2015)

Milyar Dolar

Kaynak: UNCTAD Dünya Yatırım Raporu 2016 verileri,

Brezilya Rusya Hindistan Çin Güney Afrika

Grafik 2.6. İş Yapma Raporu Göstergelerinde Çin’in Sıralaması (2014)

Kaynak: Dünya Bankası, İş Yapma Raporu veri tabanı, http://www.doingbusiness.org/data, 25.07.2016

Not: 2014 yılında yayımlanan 2015 Raporu verileri kullanılmıştır. Sıralamalar revize sıralamalardır. Grafik 2.6’da görüleceği üzere Çin’in İş Yapma Raporlarındaki sıralaması birçok gelişmekte olan ülkeyi kapsayan “Üst ve Alt Orta Gelirli Ülkeler” grubu ile karşılaştırıldığında sözleşmenin icrası, tapu kaydı, şirket tasfiyesi, kredi temini, elektrik temini ve dış ticaret alanında Çin’in sıralaması bu ülke grubunun ortalamasından daha iyi durumdadır. Çin bu göstergeler arasında özellikle sözleşmenin icrası, tapu kaydı, şirket tasfiyesi göstergelerinde Üst ve Alt Orta Gelirli Ülkeler grubu ortalamasının çok üstünde bir sıralamaya sahip olmuştur. Bu üç göstergede 189 ülke arasında Çin’in sıralaması sözleşmenin icrasında 7, tapu kaydında 41 ve şirket tasfiyesinde 53 iken Üst ve Alt Orta Gelirli Ülkeler grubunun ortalama sıralaması sözleşmenin icrasında 104,3, tapu kaydında 103,1 ve şirket tasfiyesinde 112,2 olarak gerçekleşmiştir. Çin söz konusu göstergelerde olduğu gibi İş Yapma Kolaylığı Endeksi’nde de Üst ve Alt Orta Gelirli Ülkeler grubunun ortalamasından daha iyi bir sıralamada yer almıştır. 2014 yılında bu endekste Çin’in sıralaması 83 iken Üst ve Alt Orta Gelirli Ülkeler grubunun ortalama sıralaması ise 105,3 olarak gerçekleşmiştir.

Rapordaki göstergeler arasında en dikkat çeken durum sözleşmenin icrası alanında görülmektedir. Çin bu göstergede, Üst ve Alt Orta Gelirli Ülkeler grubunun

İşe Başlama (127) İnşaat İzinleri (177) Elektrik Temini (86) Tapu Kaydı (41) Kredi Temini (71) Azınlık Yatırımcılarının Korunması (133) Vergi Ödeme (133) Dış Ticaret (96) Sözleşmenin İcrası (7) Şirket Tasfiyesi (53)

ortalamasının çok üzerinde bir performans ortaya koymuştur. Bu durum Çin’de sözleşmenin icrasına ilişkin sürelerin ve maliyetlerin az, yargı süreçlerinin ise gelişmiş olduğunu göstermektedir.

Çin’i, yatırım ortamının temel göstergeleri olan altyapı, teşvik, vergi, hukuk sistemi ve işgücü başlıkları özelinde incelememiz, Çin’deki yatırım ortamının mevcut durumunun ortaya konması açısından faydalı olacaktır.

Çin’in yatırım ortamı, yatırım ortamındaki en önemli araçlardan biri olan teşvikler kapsamında incelendiğinde, yabancı yatırımların, özel ekonomik bölgeler, geliştirme bölgeleri ve bilim parkları dahil olmak üzere birçok bölgede gelir vergisinden, kaynak ve arazi kullanım ücretlerinden ve ithalat-ihracat vergilerinde değişik indirimlerden faydalanabildiği görülmektedir. Bunlara ek olarak, Çin’de temel altyapı hizmetlerinde, izin ve onay süreçlerinde ve finansman desteğinde yabancı yatırımlara öncelik verilmektedir.109

Çin’de şirketlere uygulanan vergiler arasında en başta şirket gelir vergisi yer almaktadır. Söz konusu vergi yüzde 25 olarak uygulanmaktadır. Belirlenen bazı yatırımlar için bu oran ileri teknoloji yatırımı olup olmamasına, firma büyüklüğü, bölge ve sektöre göre değişmektedir. Bu düzenlemeler yanında firmalara 3 yıl vergi indirimi hakkı, 2 yıl ise vergi muafiyeti hakkı tanınmaktadır.110_{Bunun yanında,} yabancı şirketlere, karlarını Çin’de en az beş yıl yeniden yatırım olarak değerlendirmeleri durumunda ödemiş oldukları kurumlar vergisinin yaklaşık yüzde 40’ını, yüksek teknolojili sektörlerde yeniden yatırım yapmaları durumunda ise tamamını geri alma imkânı verilmiştir.111

Çin’in hukuk sistemi incelendiğinde, iş ortamı ve ticari faaliyetlerle ilgili düzenlemelerin yer aldığı bir Ticaret Hukukunun bulunmadığı görülmektedir. Bunun yerine ticaret ve yatırım konuları Çin Medeni Kanunu, Sözleşme Hukuku, Şirketlerin Ortaklık Hukuku gibi birçok kanun ve düzenlemelerde yer almaktadır. Ayrıca, ülkede ticari faaliyetlere bakan bir ticaret mahkemesi de oluşturulmamıştır. Ancak,

109_{U.S. Department of State, 2015a: 20,}_{http://www.state.gov/documents/organization/241728.pdf}_, 11.11.2015

110_{China Investment Promotion Agency, Invest in China, (çevrimiçi)}

http://www.fdi.gov.cn/1800000121_41_43_0_7.html, 13.11.2015 111_{OECD, 2000/04: 15}

109_{U.S. Department of State, 2015a: 20,}_{http://www.state.gov/documents/organization/241728.pdf}_, 11.11.2015

110_{China Investment Promotion Agency, Invest in China, (çevrimiçi)}

http://www.fdi.gov.cn/1800000121_41_43_0_7.html, 13.11.2015 111_{OECD, 2000/04: 15}

önümüzdeki üç yıllık süreçte üç farklı şehirde özellikle fikri mülkiyet haklarına bakacak mahkemeler kurulması planlanmaktadır. Çin’de özel bir ticaret mahkemesi olmamakla birlikte ticari anlaşmazlıklara bakan “Çin Uluslararası Ticareti Teşvik Konseyi” bünyesinde “Çin Uluslararası Ekonomik ve Ticari Tahkim Komisyonu” bulunmaktadır.112

Altyapının geliştirilmesi kapsamında Çin’de, büyümeye paralel gerçekleştirilen altyapı yatırımlarının etkisini görmek mümkündür. Yapılan yatırımlar sayesinde ülkenin karayolu ve otoyol ağı genişlemiş ve 2012 yılında 75.000 km’lik otoyol ağı ile Çin, dünyada bu alanda ikinci büyük ülke konumuna gelmiştir.113 Karayolu ağında olduğu gibi Çin, demiryolu ağını da her geçen gün genişletmekte olup Onikinci Beş Yıllık Plan’da hızlı tren ağını 2020 yılında 120.000 km’ye çıkarmayı planlamaktadır. Ülkenin altyapısını oluşturan limanlar arasında ise Shanghai, Shenzhen, Ningbo-Zhoushan, Guangzhou, Qingdao ve Tianjin limanları öne çıkmaktadır. 2013 yılı Dünya Denizcilik Konseyi verilerine114_{göre bu limanlar,} hacim/yoğunluk sıralamasında dünyada ilk 10 konteyner limanı arasında yer almaktadır. China-Beijing, Guangzhou, Shanghai Pudong, Shanghai Hongqiao ve Chengdu havalimanları da Çin’in altyapısında önemli yer tutmaktadır.

Küresel Rekabet Edebilirlik Raporu’nda da belirtildiği gibi Çin’de üretim maliyetleri giderek artmaktadır.115_{Özellikle işgücü maliyetlerinin artması üretim} maliyetlerini artırmakta ve emek yoğun sektörlerin Çin dışında arayışa girmesine sebep olmaktadır. İşçilik maliyetleri yanında Çin’de yüksek vasıflı teknik personel sayısı da yetersiz kalmaktadır. Ayrıca, işgücünün geliştirilmesi kapsamında çocuk işçiliğini ve istihdam ayrımcılığını yasaklayan sözleşmeler onaylanmasına rağmen Uluslararası Çalışma Örgütü’nün bazı temel sözleşmeleri henüz onaylanmamıştır.116

112_{U.S. Department of State, 2015a: 16-18,}_{http://www.state.gov/documents/organization/241728.pdf}_, 11.11.2015

113_{KPMG International Cooperative, 2013: 11-27,}

https://www.kpmg.com/CN/en/IssuesAndInsights/ArticlesPublications/documents/Infrastructure-in- China-201302.pdf, 15.11.2015

114_{World Shipping Council,}_{http://www.worldshipping.org/about-the-industry/global-trade/top-50-}

world-container-ports, 15.11.2015 115_{World Economic Forum, 2015: 27}

116_{U.S. Department of State, 2015a: 29-30,}_{http://www.state.gov/documents/organization/241728.pdf}_, 11.11.2015

Çin’de ekonomik koşullar bölgeden bölgeye değişmektedir. Özellikle kıyıda yer alan bölgeler, doğuda ve iç kısımlarda yer alan bölgelerden daha fazla gelişme göstermiştir. Kıyı bölgeleri aynı zamanda daha fazla yatırımcı çekmektedir. Bu şekilde bölgeler arası farklılıkların oluşmasında Çin’in eyalet sistemine dayalı yönetim şekli ve coğrafi yapısı etkili olmaktadır. Ayrıca, geçmiş yıllarda teşvik politikaları nedeniyle UDY’ler genellikle ülkenin doğu kesimi olan kıyı bölgelerinde yoğunlaşmış ve bu durum bölgeler arasında önemli dengesizliklere yol açmıştır. Bu nedenle bölgesel dengesizliklerin azaltılmasına amacıyla öncelikli olarak batı ve iç bölgelere UDY’lerin çekilmesi ve özellikle yüksek teknolojili ürünlerin üretimine yönelik yatırımların teşvik edilmesi hedeflenmektedir.117

Bu farklılaşmalar yanında, Çin’in yatırım ortamında yer alan firmaların performansının; firmaların yerli-yabancı olması, düzenleyici işlemlerin ağırlığı, yolsuzluk, teknolojik altyapı ve işgücü piyasasının esnekliği ile yakından ilişkili olduğu görülmektedir.118_{Bunlara ek olarak, fikri mülkiyet haklarının korunması,} hükümetin iş ortamına müdahalesi, yolsuzluk ve sözleşmelerin uygulanması da Çin’in yatırım ortamını etkileyen faktörler arasında yer almaktadır.119

Diğer taraftan, Çin’in yatırım ortamında “Özel Ekonomik Bölgeler” (Shenzhen, Zhuhai, Xiamen, Shantou, Hainan Adası, Kashgar) yatırımların artmasında önemli etkiye sahiptir. Bu bölgelerde yatırımların teşviki amacıyla ucuz arazi temini, vergi istisnaları, gümrük kolaylığı, ihracat odaklı üretim amacıyla ithal edilen ara mallar ile emtialar üzerinden gümrük vergisinin alınmaması ve ihracat vergisi muafiyeti kolaylıklarının yanında sınırlı da olsa üretilen ürünlerin iç piyasada satılması imkanı verilmektedir.120_{Özel Ekonomik Bölgelerin yanında eyalet özelinde sanayi ve} reform alanları özelliği taşıyan “Yeni Alanlar” ile “Ekonomik ve Teknolojik Kalkınma Bölgeleri” ve “Yüksek Teknolojili Sanayi Kalkınma Bölgeleri” de Çin’in yatırım ortamındaki önemli unsurlar arasında yer almaktadır.121

117_{Çelik, 2016: 52}

118_{Hallward-Driemeier ve ark., 2006: 631-645} 119_{DU ve ark., 2008: 412-429}

120_{Çelik, 2016: 75-76}

121_{China Investment Promotion Agency, Invest in China, (çevrimiçi)}

Çin’in yatırım ortamı görece gelişmiş olmakla birlikte Çin, yatırım ortamının iyileştirilmesi ve ekonomisinin daha fazla kalkınması için çeşitli çalışmalar yapmaktadır. Bu çalışmalar içerinde ise Beş Yıllık Planlar öne çıkmaktadır. Makroekonomik hedeflere yönelik hazırlanan ve yatırım ortamının iyileştirilmesine de katkıda bulunan bu Planlar kapsamında en son Onikinci Beş Yıllık Plan (2011-2015) hazırlanmıştır. Bu Planda enerji verimliliği ve çevre teknolojileri, yeni nesil bilgi teknolojisi, biyoteknoloji, gelişmiş donanım imalatı, yeni enerji sektörü, yeni malzemeler ve yeni enerji araçları öncelikli alanlar olarak belirlenmiştir.122_Planda makroekonomik birçok hedefle birlikte bu alanların gelişmesine yönelik politikalara ayrıca önem verilmiştir.

1978 sonrası, Çin’in reform stratejisi iki raylı yaklaşım (dual-track approach) olarak adlandırılmaktadır. Bu yaklaşımın temeli, ekonominin mevcut planlı bölümünün yanında piyasaya dayanan bir ekonomik alan oluşturulması ve bu alanın öneminin zaman içerisinde arttırılması olmuştur.123_{Çin’de genel olarak geniş} kapsamlı ve sistematik reformlar yerine, sektör ve bölgelere uygun olarak yerelde denenmiş reformalar uygulanmaktadır.124

Çin, farklı seviyelerde desteklenmiş ve güçlendirilmiş yerel hükümetler oluşturarak bu hükümetlerin yerel iş ortamının iyileştirilmesinde, kalkınmasında, altyapı yatırımlarında ve yatırım çekmede rekabet etmelerini sağlamıştır. Büyüme, doğrudan yabancı sermaye, istihdam ve sosyal istikrar gibi temel hedefleri gerçekleştiren yerel hükümet yetkilileri ödüllendirilmiştir. Yerel kalkınma hedefinin gerçekleştirilmesinde 1994 yılında gerçekleştirilen mali reformların, dağıtılan sorumlulukların ve kaynakların merkezi hükümetten yerel idarelere kaydırılmasının etkisi büyük olmuştur. Reformların temel bileşeni, bölgeler arasında mal, emek ve sermayenin serbest dolaşımı ve bu doğrultuda tek ulusal piyasa oluşumu önündeki engellerin kaldırılması olmuştur. Büyük altyapı yatırımları ile iç kesimdeki ve sahil şeridindeki bölgelerin ulaşım bağlantısının sağlanması amaçlanmıştır. Bu sayede elde

122_{U.S. Department of State, 2015a: 7,}_{http://www.state.gov/documents/organization/241728.pdf}_, 11.11.2015

123_{Yılmaz, 2012: 4} 124_{Zhu, 2012: 110}

edilen ekonomik zenginliğin ülkenin diğer bölgeleriyle paylaşımının kolaylaştırılması hedeflenmektedir.125

Yatırım ortamının iyileştirilmesi kapsamında Çin’de gerçekleştirilen ve aynı zamanda İş Yapma Raporlarına yansıyan;

 Mikro ve küçük ölçekli firmaların Ocak 2012’den Aralık 2014’e kadar birçok idari ücretten muaf tutulması,

 Yeni Şirket Gelir Vergisi Kanunu ile vergi sisteminin düzenlenmesi ve yerli ve yabancı yatırımcılara uygulanacak vergilerin sınıflandırılması,  Medeni Usul Kanunu ile mahkeme süreçlerinin hızlandırılması gibi önemli

reformlarhayata geçirilmiştir.126

Belgede Türk İmalat Sanayiinde Yatırım Ortamı Sorunlarının Sektör, Firma Büyüklüğü ve Bölge Bazında Değerlendirilmesi (sayfa 73-81)