Reja’a M Flayih

Flayih, oksimoron sanatının yapısal yönü ve diğer sanatlarla olan ilişkisi üzerinde değerlendirmelerde bulunur. Oksimoron sanatının paradoks ile olan ilişkisi üzerinde duran Flayih, bu kavrama yönelik olarak seçtiği “gramatik, semantik ve tür“

78 _{Shen,“Foregrounding In Poetic Discourse: Between deviation and Cognitive Constraints, s.176} 79 _{Shen,“Foregrounding In Poetic Discourse: Between deviation and Cognitive Constraints, s.177}

25

şeklindeki başlıklarla sunduğu değerlendirmelerinin yanı sıra oksimoron sanatının retorik etkisi hakkında maddeler sunarak açıklamalarda bulunur. Flayih, oksimoron sanatı hakkında giriş niteliğinde açıklamalarda bulunur. Bu açıklamalar, kavramı tanımlamak amacına yönelik değerlendirmeler olup paradoks ve oksimoron arasındaki ayrıma değinmesi bakımından bilgi vericidir.

Oksimoron, paradoksal anlamlar yoluyla retorik bir etki yaratmak için birleşen fikir, ifade ve terimlerden oluşan çelişkili ya da zıt sözcüklerin birleşiminden oluşan edebi bir konuşma biçimidir. Oksimoron, çelişkili olarak adlandırılan uygun alt kümeli ifadelerdir. Çelişkili ve diğer paradokslardan oksimoronu ayıran şey, bilinçli olarak kullanılmasıdır. Bazı kavramların tuhaflığını sağlayan terimlerin birleşiminde olduğu gibi, çelişki açıktır. Oksimoronlar, tahtadan demir şeklindeki yapılar da olabilir. Bu yapılar, çelişki prensibinin ihlalinde görülür. V.G. Zabel, oksimoronu “iki sesli paradoks” olarak tanımlayarak, oksimoron’un anlaşılmasına yönelik büyüleyici bir etkinin olduğu gösterir. Bu etki, diğer önemli edebi ve retorik araçların olduğu paradokslar ile gerçekleşir. Oksimoron ve paradoks, genellikle birbirinden ayırt edilir. Oksimoron, bir ifade biçimi iken; paradoks bir durum ya da ifadeler topluluğudur. Fakat her ikisi de tutarsızlıkların olduğu zıt ya da karşıt anlamların birlikte kullanılmasıdır. Aslında oksimoron bazen kısaltılmış paradoks; paradoks ise genişletilmiş oksimoron olarak ele alınır. 80

Oksimoron sanatının zıt ya da çelişkili terimlerin birleşiminden oluştuğunu belirten Flayih, “paradoks ve oksimoron” arasında ayrım yapar. Bu ayrım daha çok oksimoron sanatının kısa ve öz anlatımın ürünü olarak değerlendirilmesi şeklindedir. Oksimoron yapıların kısa ve öz anlatımına karşı olarak paradoks, genellikle uzun cümlelerden oluşur.

Flayih, genelde oksimoronlar, “Wegmaan’ın ifadesine göre, karanlık gün ve güzel çirkin gibi kasıtlı olarak çelişkili yapılardan oluşurken; eşit şans ve boşanma davası gibi bir mizah ürünü olarak kazara oluşabilir.”81 _{şeklinde açıklamalar yaparak} oksimoron sanatının bazı durumlarda kasıtlı bazı durumlarda da rastgele oluştuğunu belirtir.

Wegmaan’ın açıklamalarına yer veren yazar, F.Chuanyu’nun görüşlerine de yer vererek oksimoron yapıların iki temel özelliğinden bahseder:

Kısacası, bir konuşma biçimi olarak oksimoron temelde iki özelliğe sahiptir. İlki, tutarsızlığın olduğu zıt ya da çelişkili iki yapının birleşimi; diğeri ise birlikte

80 _{V.G Zabel, “Emotion in Poetry“}

http://poetry.awardspace.co.uk/Emotion_in_Poetry_Oxymoron.html, Erişim Tarihi:07.10.2015 81 _{Flayih, a.g.m, s.31}

26

kullanıldığında şaşırtıcı etki yaratan fakat anlamlı bir yolda ilerleyen empatik ve epigramatik etki yardımı ile gelişenler şeklinde iki durumdan oluşur. 82

Oksimoron sanatının oluşum yönüne değinen Flayih, bir yandan bu sanatın zıtlıklar ve çelişkiler sonucu oluştuğunu; diğer yandan zıtlık ve çelişki olmaksızın bilinçli bir eğilimle mizah sergileme amacı ile ortaya konduğunu belirtmektedir.

Flayih, oksimoron sanatına yönelik olarak gramatikal sınıflandırmalara yer verir. Sınıflandırmalarını konu ile ilgili araştırmalar yapmış bilim adamlarının düşünceleri ile ortaya koyan Flayih, “gramatik olarak oksimoron, çeşitli yapılardan oluşur.”83 _{şeklinde bir açıklama yaparak F.Chuanyu’nun sınıflandırması temelinde} oksimoron yapıların gramatik yönünden bahseder:

a) Zarf + zarf: Doğru yanlış b) Zarf + fiil: Sessiz çığlık c) Fiil + zarf: Sesli inilti d) Sıfat + isim: Açık sır e) Sıfat + sıfat: İyi nefret f) İsim + isim: Dürüst kurnaz

g) Özne + yüklem: Başım bir bant ile bağlı ve sessiz şarkılar etrafımda dönüyor. h) Özne + yüklem tamlayıcısı: Herkesin arkadaşı, hiç kimsenin arkadaşı değildir. i) Özne + nesne: En büyük nefret büyük aşklardan doğar.

j) Yüklem + nesne tamamlayıcıları 84

Verilen sınıflandırma dâhilinde, oksimoron yapıların hangi tür gramatik dizge içerisinde yer aldığını gösteren Flayih, bu sınıflandırmayla; bir metin analizinde elde bulunan malzemeyi sınıflandırmak için yararlanılacak yaklaşımı sunması bakımından başarılı bir çalışma ortaya koymuştur. Yapılan bu sınıflandırma, önceki bölümde bahsettiğimiz ve görüşlerine yer verdiğimiz yazarların sunmuş olduğu yapılardan farklı bir çizgi izler. Kapsamlı bilgiler sunan Lederer’in yapmış olduğu sınıflandırmadan farklılık arz eden bu sınıflandırma, sınırları belirlenmiş bir sınıflandırma olması bakımından son derece önemlidir. Oksimoron yapıların

82 _{Flayih, a.g.m., s.31} 83 _{Flayih, a.g.m., s.31} 84 _{Flayih, a.g.m., s.31-32}

27

genellikle sıfat tamlamaları şeklinde oluştuğunu belirten çoğu araştırmacıların görüşlerine ek olarak böyle bir sınıflandırmanın da söz konusu olması, oksimoron sanatına yönelik belirsizlikleri ortadan kaldırması bakımından kayda değerdir.

Oksimoron yapıların gramatik yönünü belirttikten sonra Flayih, semantik yönde açıklamalarda bulunur. Semantik açıdan değerlendirdiği oksimoron sanatını Shen’in bahsettiği “doğrudan ve dolaylı oksimoron” şeklinde bir tanımlama ile belirten Flayih, ifadeler arasındaki zıtlık ve birleşmelere yer vererek bu ifadeleri somut hale getirmiştir:

Semantik ilişki açısından, sıcak-soğukluk örneğindeki güçlü zıtlığın olduğu bazı durumlarda oksimoron içerisinde gerçekleşen birleşimler söz konusudur. Semantik alan içerisinde yapılan maddesel analizlere göre, sıcak ve soğuğun semantik özellikleri arasında nispeten güçlü etkilerin olduğu söylenebilir. Bu yüzden, sıcak ve soğuk, güçlü bir şekilde zıttır. 85

Bu bilgilerle, semantik açıdan oksimoron yapıları oluşturan iki terim arasındaki leksikal ilişkinin yönünden bahseden Flayih, zıt anlamlılık gösteren bu yapılar arasında güçlü bir etkinin olduğunu belirtir.

Oksimoron sanatını gramatik ve semantik açıdan ele alan Flayih, oksimoron türleri başlığı ile oksimoronun türevlerinden bahseder. Üç başlığa ayırdığı oksimoron türleri hakkında bilgiler veren Flayih, çeşitli araştırmacıların görüşlerine yer vererek türler arasındaki bağlantıyı ve zıtlıkları ile açıklaması yönünden örneklere başvurur. Başvurulan örneklerin konunun özünü yansıtması, çalışmanın başarısını sağlayan göstergelerden biridir. Flayih, bu üç tür hakkında şu değerlendirmelerde bulunur:

1. Nesnel Oksimoron: Nesnel oksimoron, zor kolay, gururlu mutevazi, neşeli kötümser, aynı ayrım, güzel çirkin gibi açık çelişkilerin kullanıldığı yapılardır. Örneğin, güzel ve çirkin gibi bireysel kullanıma açık sözcükler zıtlıkların evliliği şeklinde mükemmel bir anlamda kullanılarak yeni bir ifade yaratımı ile sonuçlanan yapılardır. “

86

2. Öznel Oksimoron: İki sözcük arasında doğuştan gelen bir zıtlık yoktur. Sözcükler birleştirildiğinde, onların niteliği hakkında bir değer, yargı ya da fikir olarak açıklanılır. İki nesne arasındaki çelişki aslında seçenek şeklindedir. … R.Lederer, bu terim için kişisel oksimoron terimini kullanır. Yani bu terim, kişisel kullanımlardan ileri gelen yapıların basın ahlakı, internet güvenliği gibi yapıların olduğu durumlardır. “ 87

85 _{Flayih, a.g.m., s.32} 86 _{Flayih, a.g.m., s.33} 87 _{Flayih, a.g.m., s.33}

28

3. Mizahi Oksimoronlar: Bu türe bilinen en iyi örnek koca cüce örneğidir. Koca cüce’nin bir oksimoron olarak kullanımı, açık anlamdan daha az açık anlama doğru bir sıçrama gösterir. 88

Bu üç tür hakkında değerlendirmelerimize başlarsak, “nesnel oksimoron” şeklindeki adlandırmadaki kasıt, oksimoron sanatını oluşturan yapıların net olması ve kadın-erkek gibi zıtlığa sahip kavramlardan oluşan birliklerin varlığıdır. Bu pasajda dikkati çeken diğer nokta, “zıtlıkların evliliği” şeklindeki ve bu ifadelerin bir arada kullanılmasından doğan “yeni bir anlam”dır. Birbiriyle zıt ya da çelişkili görünen yapıların bir araya gelip oksimoron oluşturması ve yeni bir anlamın ifadeyi oluşturan sözcüklerde görülmesi, Flayih’in oksimoron sanatına yönelik açıklamalarıdır.

Tamamen kişisel düşüncenin ürünü olan “öznel oksimoron”, insani değer ve yargıların birleşiminden doğan bir kullanımdır. Bu kategori içerisinde bireysel dil ön plana çıkmaktadır. Günlük konuşma içerisinde iletişimde bulunurken kullanmış olduğumuz çelişkili ifadeler, sahip olduğumuz ilişkilerde bulunan değer ve yargıları yansıtması bakımından Lederer’in bahsetmiş olduğu gibi kişisel kullanımın ürünüdür.

Flayih, “jumbo shrimp: koca cüce” örneği ile bir sıçramadan bahseder. Mizahi yapıların daha az bilinen ve açık olması görüşü, bu tür kullanımların oksimoron yapıları yansıtması bakımından dikkate değer olduğunu gösterir. Mizah ve ironi temelinde gelişen ve kullanım açısından çarpıcılık yaratan oksimoron yapılar, kişisel ve nesnel açıdan mizahı yansıtması bakımından kullanım olarak farklılık arz eder.

Gramatikal ve Semantik açıdan oksimoron kavramını ele alan M.Flayih, bu yapıların retorik etkisinden bahseder. Retorik olarak bilinen belâgat sanatı sözün kısa ve etkili anlatımıdır. Oksimoron yapıların retorik etkisi başlığı ile Flayih, F. Chuanyu’nun görüşlerine yer verir. M.Flayih, retorik etkiyle ilgili olarak “drawing attention (dikkat çekme) , brevity (özlü söz) , humor (mizah), sarcasm (alaycılık) ve contrast (zıtlık)” kavramları hakkında bilgiler verir:

1.Drawing Attention (Dikkat Çekme) :En yaygın şekilde, oksimoronu da içeren tüm edebi sanatlarda yazarlar, tanımladıkları ve dikkat çektikleri sayfa üzerinde yer alan önemli yerleri tanımlamak için fikirler öne sürerler. Eğer yazar, beklenmedik bir yolda

29

bir şeyi tanımlamayı ele alıyorsa bu durum önem arz etmekte ve bir fikir meydana getirmektedir. 89

2. Brevity (Özlü Söz) : İki zıt özellik özel bir şey içinde ortakça yer aldığında retorik etki kristalleşir. Zaferli yenilgi bu yapıya örnektir.90

3. Humor (Mizah) :Oksimoronlar, ironik bir anlamı inşa etmede kullanılır. Etki, absürd ve eğlenceli fikri ve tüm cümleyi belirlemek için alay ediciliğe sahip dinleyici ya da okuyucuda yüzleşmeye yöneliktir. Bilinmelidir ki, bu saf bir şekilde dinleyici ya da okuyucuda önceden varsayılan ve öznel düşünce çizgisinde, bilinçli olarak kullanılan humor ile aşinadır. Böyle bir düşüncenin örnekleri, yaşayan öksüz yapısını içerir. 91

4. Sarcasm (Alaycılık) :Oksimoron, özellikle kişisel hisler ve gerçeklik arasında zıtlık olduğunda karşıdaki kişi ile alay etmek ve eleştirmek için kullanılır. Örneğin, fakir milyoner, sade güzellik tamlamaları bu duruma örnektir.92

5. Contrast (Zıtlık) : Oksimoron sanılanın aksine, inanç, arzu ya da iddia gibi, birinin diğerinde zıtlık içinde olduğu durumlarda kullanılır. Bir şeylerin nasıl gösterildiğini içeren ironik zıtlıkları üreten biçimler çoğu zaman yanlış anlaşılır. Örneğin, yararlı faydasız; karanlık görünür ifadeleri bu yapılara örnektir. 93

Çeşitli araştırmacıların (Harris, Fontana ve Chuanyu) görüşlerine başvuran Flayih, beş maddede oksimoron yapıların etkileri üzerinde değerlendirmelerde bulunur. Oksimoron yapıların etkilerini düşündüğümüzde, yukarıda sayılan ve açıklaması yapılan başlıkların isabetli olduğu görülür. Öncelikle birbiri ile çelişki olsun ya da olmasın dolaylı ya da doğrudan oksimoron yapılarını kullanan birey, öncelikle dikkat çekmek ister. Bu dikkat çekmeyi, eser üzerinde vurguladığı mesajları iletmeyi sağlayan sözcükler aracılığıyla gerçekleştirir. Dikkat çekilen konunun fark edilmesi ile okuyucunun ya da dinleyicinin bunun özlü bir söz olduğunu anlaması ile mesajı alan birey bu durum üzerinde düşünür. Düşünme eylemi neticesinde birey, bu tür ifadelerin mizahın ürünü olduğunu, karşıdaki kişiyi eleştirme ya da alaya alma amaçlı olduğunu sezmesi ve zıtlıkları fark edişi ile bu tarz yapıları kullanmanın özel bir dil ve sanat olduğunu görmesi ile sonuçlanır. Bahsettiğimiz bu yorumlar, yukarıda sıralanan ve açıklaması yapılan etkileri yansıtan oksimoron örneklerinde görülür.

89 _{Flayih, a.g.m., s.34}

90_{F.Chuanyu, “Linguistic and Rhetorical Approach to Antonymy in English”, Akt. Reja’a M. Flayih,}

a.g.m, s.35

91 _{Flayih, a.g.m., s.35} 92 _{Flayih, a.g.m., s.35}

93 _{P.M. Fontana, Romeo and Juliet: Teacher Resource Guide, Akt. Reja’a M. Flayih, a.g.m., s.36}

30

Flayih, çalışmasının sonuç bölümünde oksimoron yapılar hakkında genel bilgiler verir. Numaralandırılmış her ifade, oksimoron kavramını özetlemesi ve konu ile ilgili araştırma yapanlara yol göstermesi bakımından önemlidir:

1.Oksimoron, zıt ya da tutarsız olarak görülen fikirleri meydana getiren iki sözcüğün birleşiminden oluşan yapılardır.

2. Kasıtlı yani bilinçli kullanımdan doğar. 3. Kısa ve bağımsızdır.

4. Vurgu sağlar.

5. Doğrudan ya da Dolaylı Oksimoron şeklinde esnek zıtlıkların olduğu türlere sahiptir.

6. En iyi bilinen türü sıfat şeklinde gerçekleşmesidir. 7. Çeşitli retorik etkilere sahiptir.94

Oksimoron sanatı hakkında genel bir özet niteliği taşıyan bu açıklamaları genişletirsek;

1. Oksimoron, birbiriyle çelişkili ya da zıt durumda olan iki yapının birleşiminden doğan ve bu birleşimin ürünü olan yeni bir anlam neticesinde ortaya çıkan durumlardır. Kimi zaman zıt anlamlı yapılardan kimi zaman da “zıt anlamlılığın altanlamlılığı”ndan oluşan yapılar şeklinde de görülmektedir.

2. Oksimoron yapılar, çoğu zaman bilinçli bir kullanımın ürünüdür. Yazarın vurgulamak istedikleri fikir ve düşüncelerin ürünü olan çelişkili ifadeler, bir durumu, kişiyi ve görüşleri eleştirmek, alaya almak amacıyla kullanılması bakımından bilinçli durumlardan oluşur.

3. Oksimoron yapılar, paradoks şeklinde tanımlanan yapılardan farklı olarak kısadır. “Özgürlük köleliktir, acıyı bal eylemek, ölüden diri doğmak, küçük hayallerin büyük adamı” vb. örnekleri dışında “koca cüce, askeri istihbarat” şeklinde kısa ve öz yapılardan oluşmaktadır. Kendi içerisinde bağımlı ancak diğer durumlara karşı müstakil bir durum sergileyen yapılar, bu yönüyle paradoks şeklinde verilen yapılardan farklıdır.

31

4. Oksimoron yapılar, vurgu sağlar. Yazarın iletmek ve vurgulamak istedikleri düşünceler doğrultusunda metin üzerinde kendini gösteren bu yapılar, vurguyu anlatımı etkili kılma noktasında amaç haline getirir. Belli bir fikre ve kişisel düşünceleri yansıtmak isteyen her birey, birbiri ile çelişkili ya da zıt durumda olan yapıları kullanarak bunu sağlar. Bu duruma uygun en iyi örneği Nihat Genç’in Edebiyat Dersleri ve Modern Çağın Canileri adlı eserlerinde görürüz:

….Hepinizin Allah belasını vermiş. Nesi halk bunların, nesi halk! Cahil bunlar. Bilinçli cahil,..95

…Anadolu insanını, mutlu gerginler yapar. Mutlu gerginlik, sadece bize has bir birleşim.. 96

…Ve nasıl gülümser çay bardağı, ne tatlı bir zehir !97

Fatih, fetih duygusunu, bozguncu, yıkıcı neşesini, barbar, narasını duyacağı kadar yakın olmalıdır rakip !98

Kelimelerimin acı şekeri, yazdıklarımın üniforması, içimde hafif ateşte pişen deliliklerim ta kendisi oldu bu çığlıklar. 99

Zaten köle ruhlu bir burjuvamız var, on yıllar boyu İstanbul festivalini düzenleyen Eczacıbaşı…100

Yukarıda örneğini verdiğimiz, “bilinçli cahil, mutlu gerginlik, tatlı bir zehir, yıkıcı neşe, kelimelerimin acı şekeri, köle ruhlu bir burjuva” şeklindeki ifadeler, bir fikre ya da düşünceye vurgu yapmayı sağlayan, o düşünceleri belirgin hale getirmeyi amaçlayan ifadelerdir.

5. Shen, doğrudan ve dolaylı oksimoron yapılarından bahseder. Doğrudan oksimoron şeklindeki yapıların iki zıt ifadenin birleşiminden doğduğunu; dolaylı oksimoron şeklindeki yapıların ise genellikle “zıt anlamlılığın alt anlamlılığı” şeklinde oluştuğunu ifade eder.

6. Oksimoron yapılar, genellikle sıfat ve sıfat tamlaması şeklinde oluşan yapılarca ifade edilir. Ayrıca, oksimoron oluşturacak yapıların “isim+isim, zarf+zarf, zarf+fiil” vb. şeklinde oluştuğu da unutulmamalıdır.

95 _{Genç, Edebiyat Dersleri, Cadde Yayınları, İstanbul 2006, s.15} 96 _{Genç, Edebiyat Dersleri, s.384}

97 _{Genç, Edebiyat Dersleri, s.386} 98 _{Genç, Edebiyat Dersleri, s.521} 99 _{Genç, Modern Çağın Canileri, , s.53} 100 _{Genç, Modern Çağın Canileri, s.193}

32

7. Oksimoron yapılar, belâgat sanatı içerisinde çeşitli etkilere sahiptir. Bunlar, “dikkat çekme, mizah, özlü söz, alaycılık ve zıtlık” gibi durumların okuyucu ya da dinleyici üzerinde etki bırakıp vurgulama, eleştirme ve alaya alma gibi amaçlar doğrultusunda kullanılmasıdır.