Ahmet Güngör

Ahmet Güngör, oksimoron sanatı hakkında detaylı bilgiler vererek konu ile ilgili yorumlamalar ve değerlendirmelerde bulunan yerli araştırmacılar arasında özel bir yere sahiptir. Kavramı hem yapısal hem de anlamsal olarak ele alan Güngör, çeşitli yazarların görüşlerine yer verip örnekler sunarak konu hakkındaki bilinmezlikleri açıklığa kavuşturmuştur.

Oksimoron sanatını ikirciklem olarak adlandıran Güngör, sanatı hakkında şu bilgilere yer verir:

İkirciklem (Oksimoron), sözlü ve yazılı iletişimde (genelde resmi konuşma ve yazışma dışında) kullanılan dil unsurlarından birisidir. Zıt kavramları çağrıştıran sözcüklerin bir arada kullanılmasıyla alıcı üzerinde şaşkınlık yaratan etkileyici, çarpıcı anlatım sanatıdır. Kimi zaman tezat, ironi, paradoks, mecaz vd. edebi sanatlarla karıştırılmakta, kavram ve anlam kargaşasına yol açmaktadır. Batı dillerinin yanı sıra Rusçada doktora tezleri ve makaleler yayımlanmıştır. Kırgızca ve diğer Türk lehçelerinde de sınırlı sayıda konuyla ilgili bilimsel yazılar mevcuttur. Türkiye Türkçesinde ise konuyla ilgili bilimsel çalışmalar yok denecek kadar azdır. Biçimsel ve anlamsal özellikleri; dilbilim, edebiyat, dilbilgisi açısından ele alınmakla birlikte sözcükbilim ve sözdizim açısından tartışmalıdır. 167

Oksimoron yapıların sözlü ve yazılı iletişimde kullanıldığını belirten Güngör, kavramın zıt yapıların birleşiminden doğan bir dil unsuru olduğunu, kullanım amacının okuyucu ya da dinleyicide şaşırtıcı etkiyi yansıtmayı hedefleyen bir dil yapısı olduğunu savunur. Kavramın “tezat, ironi ve paradoks” gibi edebi sanatlarla karıştırıldığını belirten Güngör, kavram hakkında yapılan çalışmaların azlığından yakınır.

60

Kavramı adlandırmada yaşanan problemden bahseden Güngör, oksimoron sanatının adlandırılması yönünde eksikliklerin olduğunu belirtmektedir. Oksimoron kavramı için, İsrafil Babacan paradoksal imajlar, Namık Açıkgöz müştemilü’z- zıddeyn, Menderes Coşkun birleşik tezat, bir sonraki başlıkta görüşlerine yer vereceğimiz Özge Öztekin ise alışılmamış bağdaştırma ya da karşıtların birliği şeklinde isimlendirmelerde bulunmuşlardır. Kavramın adlandırılması üzerine çeşitli görüşler hâkim olsa da ikirciklem şeklinde yazarın böyle bir adlandırmaya gitmesi, verilen ismin sahip olduğu anlamın oksimoron sanatı ile aynı doğrultuda olması dikkat çekicidir. Çünkü ikirciklem denilen terimin, bir ikilem ve çıkmazı yansıtması oksimoron kavramında var olan çıkmaz durumlara uygun düşmektedir.

Güngör, çalışmasının giriş bölümünde oksimoron sanatının kökeni hakkında bilgiler vererek bu sanat hakkında tanımlamada bulunmuştur:

Antik Yunancadan İngilizceye ilk olarak 1640’lı yıllarda giren ve dünya dillerine yayılan oksŷmoron Eski Yunanca kökenli olup oxus “sivri, ucu çıkık” , moros “ tek düze, aptal” anlamına gelmektedir. Sözcük anlamı “sivri aptallık”tır. Yazılı anlatım ve basın dilinde sık sık karşılaştımız “ hile-i şer’iyye “ yasal hile” , “sessiz çığlık”, “fakir milyoner” vb. söz öbeklerinin her biri ikirciklemdir. Konuşma dilinde yer alan “korkak kahraman”,“namuslu fahişe”vb. örneklerinin yanı sıra yeşilkertenkelenin halk dilindeki “ horozabla” adı ikirciklem için çarpıcı örneklerdendir. 168

Kavramın köken olarak Yunanca’dan İngilizceye geçtiğini belirten Güngör, sözcüğün “sivri aptallık” anlamına uygun örneklere sahip olduğunu belirtir. Verilen örneklere bakıldığında zıtlığı barındıran unsurların farklı anlamlara gelecek şekilde kullanıldığı görülür. “Yasal hile, sessiz çığlık, fakir milyoner” gibi örneklerde ifadelerin yapısal olarak sıfat tamlaması şeklinde olduğunu, sıfatın isim üzerine niteleyici bir baskı ile çarpıcılığı ve etkileyiciliği artırdığı görülür. Kavramın yapısı hakkında Lederer’in tasnifine yer veren Güngör, Lederer’den aldığı sınıflandırma ürünlerini Türkçeye çevirip yer yer eklemeler yaparak kavram hakkında bilgiler sunar.

Kavram hakkında değerlendirmelerde bulunan Güngör, oksimoron yapıların sıklıkla yer aldığı alanlardan bahseder:

İkirciklem, çağdaş dilbilimin yanı sıra leksikoloji, anlambilim, biçembilim, retorik, şiir bilgisi, tasavvuf ve fiziğin de araştırma alanlarına giren konulardan biridir.

61

Özünde salt gerçeklik, madde, olay ve dil göstergelerinin statik ve işlevsel çağrışımları, birbirine aykırılık ve karşıtlıkları barındırır.169

Oksimoron yapıların araştırma alanından bahseden Güngör, kavramın sadece edebiyat ve dilbilimle sınırlı kalmayıp belâgat, anlambilim ve tasavvuf gibi alanlarda araştırılması gerektiğini savunur. Güngör’ün bahsettiği alanlara ek olarak sunacağımız yönler, bu sanatın, resim ve reklamcılık alanlarında yer almasıdır. Özellikle reklamcılık alanında halkı etkilemek için zıtlıkları barındıran resimsel oksimoronun kullanılması dikkat çekicidir. Güngör’ün sıraladığı alanlardan belki de en dikkat çekici olanı şiir sanatı ve bunun içerisinde yer alan tasavvuf alanıdır. Özellikle ince hayallerin sunulduğu ve sözcüklerin bu terkiplerle kurulduğu tasavvuf alanında birbiriyle çelişkili ya da zıt kavramlara yer verme sık sık görülen dil kullanımıdır.

Güngör, batı retoriğinde oksimoron olarak bilinen kavramın Türkçe karşılığını ikirciklem olarak seçmiştir:

İkirciklem; bilmece, tekerleme gibi saçma ve anlamsız gelen kavramlaştırmayı barındırırken var olan gerçeğin anlamsal düzeyinin farklı yönlerini algılama, kavrama ve görme çabasını taşır. (“bir varmış, bir yokmuş…” , “ gel zaman git zaman …“, “ üç aşağı beş yukarı “) aynı zamanda gülünç, mizah içerikli dünyanın dile yansımasıdır. 170

Önceki bölümde “anlamsız, çelişkili tekerleme, bilmeceler gibi saçma ve anlamsız gelen üretilen dil öğeleridir.” 171 _{şeklinde açıklama yapan Güngör,} ikirciklem olarak adlandırdığı oksimoron yapıların oluşumundan bahseder. Oksimoron yapılar, çoğu zaman fark edilirken okuyucu ya da dinleyicide bir garipliği sezmenin duygusu yaşanır. Bu kavramlar, ilk bakışta anlamsız ve saçma görünmektedir. Ancak, bu tür ifadelere başvuran birinin zekâsı neticesinde böyle bir dil oyununa başvurması, kavramın ifade ettiği anlamı yansıtması bakımından önemlidir. Güngör, var olan gerçekliği farklı yönden algılamak için birbiriyle zıtlık ve çelişki uyandıran yapıların kullanılmasının etkileyici olduğunu savunması dikkat çekicidir. Salt gerçeklik içerisinde yer alan olaya, dil oyunları vasıtasıyla geniş bir yelpaze oluşturularak algılama ve sezme eylemlerinin amaçlanması kavramın ne derece değerli ve kayda değer olduğunun göstergesidir.

169 _{Güngör, a.g.m., s.106} 170 _{Güngör, a.g.m., s.106} 171 _{Güngör, a.g.m., s.106}

62

Oksimoron yapılar hakkında tanımlamalara başvuran Güngör, Jorge Luis Borges’in kavram hakkındaki “genellikle vurgulamak için kullanılan ve anlamları zıt ya da uyumsuz kelimelerin birlikteliğiyle ortaya çıkan retorik yapı “ şeklindeki vurgusuna değinerek Borges’in örnekler dâhilinde oksimoron yapıları tanımladığından bahseder. Borges’in ifadelerinde oksimoron sanatının tanımı ve sunulan örnek dikkat çekmektedir:

Oxymoron diye adlandırılan benzetme türünde, sözcük önüne onun karşıtı gibi görünen bir sıfat konularak nitelendirilir; bu ilke uyarınca agnostikler kara ışıktan, simyacılar da kara güneşten sözetmişlerdir. Clementina Villar’a yaptığım son ziyaretten çıkıp doğruca bir barda içki içmeye gitmek benim için bir çeşit ‘oxymoron’ olmuştu.172

Güngör, oksimoron kavramı hakkında “anlatıcı tarafından karşıtlık ilkesi temelinde alıcı üzerinde hayret uyandırma, şaşkınlık, farkındalık ve aykırılık yaratmaya yönelik zıt kavramları çağrıştıran sözcüklerin bir arada kullanılmasıyla ortaya çıkan sözcük öbekleşmesidir.”173 _{şeklinde genel bir tanıma yer verir. Bu genel} tanımdan hareketle, oksimoron yapılarda dikkat çeken yön, karşıtlık ilkesi temelinde oluşması, kullanım amacı olarak okuyucu ya da dinleyicide hayret, şaşkınlık ve marjinallik yaratmaya yönelik zıt yapıların bir arada kullanılmasından doğan dil ilişkileri olduğunu görürüz.

İkirciklem ancak bir dizgide (metin) oluşan ve belirli şartlarda kullanılan dil öğeleridir. İkirciklemin öğeleri baş ve bağımlı sözcük (bileşen)le, belirten ve belirlenen olarak ortaya çıkar. Bağımlı bileşen yeni kavram yaratarak alışılagelmiş ve olağanın dışında farklı, ilginç yapı ve anlamları aktüelleştirir. “ Halkın siyaseti olmadan Avrupa olmaz! AB dediğimiz demokrasi imparatorluğu “ Siyasi terminoloji açısından devlet, ülke ve halkları yönetim biçimi olarak demokrasi, en kısa tanımıyla halkın kendi kendini yönetme biçimidir. İmparatorluk ise tek kişi ( imparator ) tarafından yönetilen devlet veya egemenlik altında farklı hâkimiyet ve ayrı ulusları barındıran yönetim biçimdir. Demokrasi ve imparatorluk, tekil ve çoğul yönetim biçimi ile karşıt kavramları çağrıştıran siyasi terminolojileridir. Belirtisiz isim tamlaması görünümünde çoğulcu yönetim sisteminin ve tekçi yönetim biçimindeki görünümün adıdır. 174

Güngör’ün bağımlı bileşen dediği kavramın yeni kavram yaratacak güce sahip olması ve bilinen durumdan öte bir anlamı çağrıştırması, oksimoron kavramının kendine özgü ilginçlik ve şaşırtıcılığını göstermesi bakımından önemlidir. Örneğin, “dürüst politikacı” şeklindeki bir örnek, bu duruma uygunluğu gösterir. Politika kavramının temel anlamı olan “iki yüzlülük, sahtekârlık, yalancı”

172 _{Jorge Luis Borges, Yolları Çatallanan Bahçe, Çev. Fatih Özgüven, İletişim Yayınları, İstanbul}

1995, s.10

173 _{Güngör, a.g.m., s.107} 174 _{Güngör, a.g.m., s.108}

63

anlamının dürüst sıfatı ile yeni bir kavrama yol açması ve politika kavramının özünde bulunan “sahtekârlık, iki yüzlülük, yalancılık” durumunun “dürüst” sıfatı ile ortadan kalkması, yukarıda bahsedilen durumun göstergesidir.

Güngör, kavram hakkında yapısal değerlendirmelerde bulunur. Bu değerlendirmeler, oksimoron yapıların genellikle sıfatlaşmış şekilde olduğu üzerinedir:

Dilde karşıtlığın temelini, nesnenin nitelik, sıfat, özelliklerini belirten sözcükler oluşturur. İkirciklem yapının temelinde bu özellikler vardır. İkirciklem, yalın haldeki dinamik yapısı itibariyle, sıfatlaşmış özelliği ile belirgindir. İkirciklemsel bağdaşma, sıfat, niteleyici ve nitelenin etkileşimi sonucu verilmek istenen anlamın anlamsızlığının sınırlarını çizer. Bu yönüyle, nesnenin niteliğini artırır, genişletir, anlatım gücü açısından dil ve düşünce sınırlarını zorlar. İkirciklemin ortaya çıkmasındaki bir neden de geleneksel, alışılagelmiş kullanımların dışında sıra dışı, çarpıcı, etkin dil ve anlatım biçimlerini kullanmadaki sözcük yetersizliğidir. 175

Oksimoron yapıların biçimsel yönünden bahseden Güngör, bu kavramın sıfatlaşmış yapılardan oluştuğunu belirtir. Ancak, bazı durumlarda “sebepsizliğin sebebi” gibi isim tamlaması şeklinde oluşan yapılar olarak da görülür. Sıfatın niteleme gücü sayesinde nesnenin özelliklerinin sıralanmasının daha güçlü olduğunu belirten Güngör, sıfat yoluyla “anlamın anlamsızlığının sınırları”nın çizildiğini belirtir. En azından “kara süt, aydınlık geceler vb.” örnekler göz önüne alındığında “kara ve aydınlık” gibi sıfatların ismi nitelediği, anlatım yönünü çelişkili ve çarpıcı hale getirerek düşünce sınırlarının zorlandığı görülür. Oksimoron yapıların kullanılma sebeplerinden birinin geleneksel olduğunu savunan Güngör, dilde sıra dışı, çarpıcı ve etkili anlatımını sağlamak amacıyla sözcüklerin yetersiz olduğundan bahseder.

Güngör, oksimoron yapıların oluşumundaki ön şarttan bahseder. “İkirciklemin oluşabilmesi için zıtlık ve karşıtlık ilişkisine dayalı sözcüklerin olması gerekir. Zıt anlamlılığın derecesini ve ölçütünü belirleyen kutupsallık ne kadar zayıfsa dinamiksel bağ da o kadar zayıftır.”176 _{şeklinde değerlendirmelerde bulunur.} Oksimoron yapıların oluşumundaki ön şartın kutupsallığın derecesi olduğunu belirten yazar, zıtlık ve çelişkinin bu yapıların oluşumunda etkili olduğunu belirtir.

175 _{Güngör, a.g.m., s.111} 176 _{Güngör, a.g.m., s.113}

64

Zıt anlamlı sözcükler, dizge içinde yer almadan da tek başına söylendiğinde ikincinin anlamını hatırlamak, algılamak mümkünken bir bağlam ve dizge içinde yer alan ikirciklemin çağrıştırdığı anlamsal yapının metaforik özelliği yorum yapmayı gerekli kılmaktadır.177

Zıt anlamlı sözcüklerin metin içinde değil de sözlü olarak tek başına söylendiğinde kavramı oluşturan ikinci yapının anlamının tahmin edilebileceğini belirten Güngör, metinde yer alan oksimoronun metaforik özellikler ile donatılmasından ötürü yorum gerektiren bir durumun oluşundan bahseder. Güngör, oksimoron yapıların kutupsallık derecesinden gücünü aldığını belirttikten sonra, kavramın geçerliliğinin ancak ve ancak kavramın fark edilmesinden ileri geleceğini belirtir. Gerekli kutupsallık var olduktan sonra kullanılan yapının fark edilişi oksimoron yapının benimsenmesini ve bunun sonucunda da yaygınlaşacağı görülür. “İkirciklemde ortaya çıkan çelişkili anlamın hissedilmesi ve sonra benimsenmesi gerekir. Hissedilmediği takdirde ikirciklemin kendisi ve anlamsal yönü benimsenmez.”178 şeklinde oksimoron yapıların kutupsallık şartını sağladıktan sonra sahip olduğu çelişkili anlamın hissedilmesi gerektiği, hissedilen anlamın da benimsenip yaygınlaştıktan sonra kalıplaşmasından bahseden Güngör, fark edilmeyen çelişkili durumun kutupsallık sağlansa bile, kavramı oluşturan ifadelerin anlaşılmaması durumunda oksimoron yapıların başarıya ulaşmayacağı yönünde değerlendirmelerde bulunur.

Çoğu zaman kimi dilciler, ikirciklemin tümce olabileceğini de dile getirmişlerdir. (A.V.Şerbakov, Krasnoyarsk)ikirciklemin tümce özelliğinin kabul edilebilirliği, tezat, paradoks, ironi temelli tümcelere götüreceğini burada unutmamak gerekir… İkirciklem, yapı ve anlamına göre bir yönden birleşik sözcükler, diğer yandan da kalıplaşmış söz öbeklerinin anlamını taşırken deyimleşmenin özelliklerini de yansıtır. İkirciklem, dilde ne kadar kullanılırsa o kadar sıradanlaşır, sürece dayalı kalıplaşır ve deyimleşme eğilimi gösterir. Fakat tamamıyla deyim kategorisinde ele almak doğru değildir.179

Oksimoron yapıların sıfat ya da isim tamlamaları şeklinde oluşumuna dair herhangi bir şüphe yoktur. Ancak çoğu araştırmacının oksimoron yapıları, “Cümle şeklinde de oluşur.” şeklinde değerlendirmesi paradoks kavramının tanımı içerisine giren bir durum olması bakımından tartışmalıdır. Oksimoron yapıların deyim şeklinde oluşu, pek az kabul gören bir durum olsa da “sudan/dereden kuru çıkmak,

177 _{Güngör, a.g.m., s.113} 178 _{Güngör, a.g.m., s.113} 179 _{Güngör, a.g.m., s.114}

65

ölüden diri doğmak, acıyı bal eylemek” şeklindeki örneklerin cümle düzeyinde deyim kategorisi içerisinde yer aldığı görülmektedir.

Oksimoron yapıların kullanıldıkça sıradanlaştığını ve kalıplaşma süreci ile deyimleştiğini belirten Güngör, bu tür kavramların deyim kategorisi içinde ele alınmaması gerektiğini belirtir. Sözdizimsel olarak oksimoronu inceleyen Güngör, kavramın gramatikal yönünden bahseder. Taradığımız metinlerden hareketle, gramatikal oksimoron olarak zıtlığı barındıran eklerin Türkçede +sIz, Geniş Zamanın Olumsuz Soru Hali (-mAz), Sıfat-Fiil Eki (-mAz) ve –cIk; Arapça ve Farsçadan dilimize giren lâ-, bî- ve nâ- olduğunu giriş bölümünde bahsetmiştik. Yazar, “denizcik ve devcik”180 örneklerinden hareketle, -cIk küçültme ekinin oksimoron oluşturduğunu belirtir. Devcik örneğinde, dev sözcüğü ve –cIk ekini ayrı ayrı ele alırsak, -cIk eki eklendiği sözcüğe işlevi gereği küçültme anlamı katan bir yapıya sahiptir. Dev gibi devasa bir anlama sahip yapıya bu ekin getirilerek “devcik” şeklinde çelişkili fakat yeni bir kavramın oluşturulması, oksimoron sanatının gramatik ekler yoluyla oluştuğunun göstergesidir.