2.OKSİMORON SANATI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER
2. Dolaylı Oksimoron: Birbiri ile zıt anlamlı olmayan iki terimden oluşan yapılardır Bu tür ,“Zıt anlamlılığın alt anlamlılığı” şeklinde düşünülür Örneğin, sessiz
ıslık bu duruma örnektir. Sessiz ıslık ifadesi ile oksimoron oluşur. İlk terim olan sessiz’in leksikal zıddı ses sözcüğüdür. Fakat Oksimoron’un ikinci terimi olan ıslık, ilk terimin zıt anlamlısı olmayıp üst anlama sahip ses sözcüğünün alt anlamlısıdır. 62
57 Günay Karaağaç, Anlam (Anlam Bilimi ve İletişim), Kesit Yayınları, İstanbul 2013, s.363
Zıt anlamlılık (antonym): Anlamları bakımından birbirine karşıt olan, birbirine karşı duran bilgilerin adları olan sözlerdir. Karşıt anlamlı sözler, birbirlerinin ses, yapı ve kullanım alanlarını doğrudan etkiler; çünkü karşıtlık, varlık hakkındaki insan bilgilerinde, en temel eksenlerden biridir.
58 Günay Karaağaç, Anlam (Anlam Bilimi ve İletişim), Kesit Yayınları, İstanbul 2013, s.124
Üst anlamlılık: Genel bilgilere ad olan sözlerin anlamları, küçük ve sınırlı bilgilere ad olan sözlerin anlamlarına göre üst anlam sayılır. Küçük ve sınırlı bilgilere ad olan sözlerin anlamları ise, genel bilgilere ad olan sözlerin alt anlamlısı olarak bilinir. Anlama, alt anlamlık veya üst anlamlık durumunu kazandıran şey, parça-bütün ilişkisidir; parçalar bütünlerin alt anlamlılarıdır.
59 Günay Karaağaç, Anlam (Anlam Bilimi ve İletişim), Kesit Yayınları, İstanbul 2013, s.124
Alt anlamlılık (superordinate, hyponmy) : Daha genel bilgilere ad olan anlamların altında yer alma ve daha dar bilgilere ad olma durumu, alt anlamlılık olarak bilinir. Tür, öbek bildiren, geniş anlamlar üst anlamlar; o tür veya öbeğin içindeki bilgiler ise, alt anlamlardır. ‘Kedi’ sözü, ’hayvan’ sözüne göre daha altta olan bir tür ve dolayısıyla, hayvan sözünün alt anlamlısıdır.
60 Shen, a.g.m., s.108 61 Shen, a.g.m., s.109 62 Shen, a.g.m., s.109
19
Shen, “doğrudan oksimoron” şeklindeki sınıflandırmasıyla bu yapıları birbirinin zıddı olan sözcüklerin birleşiminden doğan zıtlığın ürünü yapılar olarak değerlendirmiştir. Shen, doğrudan oksimorondan farklı olarak birbiri ile zıt anlamlı olmayıp alt anlamlılığa sahip ifadelerden oluşan dolaylı oksimoron yapılarından bahseder. Shen’in belki de dolaylı oksimoronu şiirsel oksimoron ile bağdaştırmasının sebebi, alt anlamlılığa sahip yapıların daha ilgi çekici ve sanatsal olmasıdır. Birbiri ile zıt kullanımlara sahip ifadelerin geçtiği metinlerde yer alan oksimoronlar, ilk bakışta fark edilmesine rağmen sanatsal yönü birbiriyle zıt anlama sahip olmayan oksimoronlar kadar sanatsal ve doyurucu değildir.
Shen, bu iki tür dışında “Metafor” yapısından da bahseder:
3. Metafor: Bu yapı, + / - şeklinde ayırıcı bir yapıda olmayan sessiz gidiş şeklindeki bir ifade ile açıklanabilir. 63
Shen, doğrudan ve dolaylı oksimoronun da olduğu sınıflandırmalara “metafor” kavramını da ekleyerek adı geçen yapıları açıkladıktan sonra, bu yapıların oluşumu noktasında sorularına yanıt aramış ve bunun neticesinde en yaygın oksimoron türünün “dolaylı oksimoron olduğunu “64 belirtmiştir.
Dolaylı oksimoronun baskınlığından ve yaygınlığından bahseden Shen, bu yapının şiirsel yönü hakkında değerlendirmelerde bulunur. Dolaylı oksimoron, “şiirsel yönü ağır basan bir türdür. Şiirsellik ve şairanelikle sürecin karmaşıklığını kıyaslama fikri, şiir metinleri teorisiyle yansıtılmış ve bu durumun dayanağı olarak Rus Formalistlerin ilk eserlerine gidilmiştir.”65 şeklinde değerlendirmelerde bulunur. Shen, şiirsel yönden kabul gören ve sanatsal değer taşıyan bu yapı hakkındaki değerlendirmesinde bu yapının Rus Formalistlerce benimsenip yaygınlaştığından bahsetmektedir.
Shen, bilişsel yönden oksimoron kavramının nasıl oluştuğuna dair teoriler üreteceğini belirtir. Shen, üç yapı şeklinde ayırdığı oksimoron türünde “işlem karmaşıklığı” başlığı ile bu yapıların oluşum sürecinden bahseder:
63 Shen, a.g.m., s.110 64 Shen, a.g.m., s.112 65 Shen, a.g.m., s.112
20
En karmaşık işlem Doğrudan oksimoron ile görülür. Bunlar, yapısal olarak “iki zıt yapıdan oluşanlar“ şeklinde adlandırılır. En uygun durumun böyle bir sebep içinde verilmesi, onun zıt anlamlısı olan bilişsel araştırma çabalarının en son ki ürünleridir. Karmaşıklığın sonraki derecesi, Dolaylı oksimoron vasıtasıyla oluşturulur. Bu durumda ikinci terim, birinci terimin altanlamlısıdır. Bu altanlamlılık, ilk terim bağlamında daha düşük bir geçerliliktir, çünkü bu daha yüksek bir geçerliliğin olduğu zıt anlamlılıktır.66
İki tür “işlem karmaşıklığı”ndan bahseden Shen, üçüncü olarak da “metafor” şeklinde oluşmuş yapılardan bahseder:
En karmaşık işlem, metafor yapısı ile gerçekleşir. Metafor yapısında ikinci terim, ilkinin bağlamı içinde köpek gibi adam şeklindeki tipik bir örnekte olduğu gibi tutarlılık arz etmesi gerekir. Bu yapı, bir metafor yapısını temsil eder. İkinci terimin anlamında, sadece ilk terimin düşüklüğü değil, hiyerarşik liste üzerinde daha yüksek bir farklılıkla ayırt edilir. 67
Bu üç yapı arasındaki karmaşık ilişkilerden bahseden Shen, “şiirsel oksimoron”a değinir. Ona göre, dolaylı oksimoron, şiirsel oksimoron grubuna girer. “Şiirsel oksimoron” şeklinde tanımlanan yapılarda ikinci terim, ilk terimin “zıt anlamlılığının alt anlamlılığı”dır. Bu konuda Shen, şu düşünceleri belirterek şiirsel oksimorona değinir:
Şiirsel Oksimoronun özel semantik yapısını belirleyen yapısal sınırlamaları bilişsel açıdan değerlendirmemize rağmen, diğer terimlerin zıt anlamlı alt anlamlarının olduğu karşıt terimlerden biri olarak karakterize edilen Şiirsel oksimoron‘un semantik yapısının olduğu hatırlanmalıdır. Fakat verilen üst anlam kategorisi genellikle alt anlamlıktan daha baskındır. Örneğin, üst anlam kategorisi olarak değerlendireceğimiz ses sözcüğü, ıslık ve bağırma gibi özel sözcüklerin olduğu anlamlı üyelere sahiptir: Başka bir deyişle, Şiirsel oksimoron’un semantik yapısı, ikinci terimin içinde gerçek alt anlamlılığın olduğu bir dizi alternatif arasında bir seçimle verilen oksimoron üreten yapılardan oluşur. 68
Şiirsel oksimoron yapısının özel bir semantik yapı içerisinde olduğunu belirten Shen, bu tür oksimoron kavramların genellikle “zıt anlamlılığın alt anlamlılığı” şeklinde oluştuğunu belirtir. İki zıt yapının bir arada kullanılmasından doğan doğrudan oksimoron kavramını bir kenara bırakan Shen, dolaylı oksimoron yapıların şiirsel yönünü belirterek bu yapının genel tiplerinden bahseder:
1.Belirsiz Yapılar: İlk terimin zıt alt anlamlılığın olduğu poetik oksimoronların bu yapısında, üst anlam kategorisinin tipik bir örneği sessiz ağlayış ifadesidir. İkinci terim olan ağlayış alt anlamlılığında, ilk terimin zıddı olan ses sözcüğü üst anlam kategorisine tipik bir örnektir. Diğer bir örnek, soğuk ateş ifadesidir. İkinci terim olan
66 Shen, a.g.m., s.112 67 Shen, a.g.m., s.115 68 Shen, a.g.m., s.116
21
ateş, sıcak kategorisinin alt anlamlısı olup, ilk terimin zıddıdır. Alt anlamlılığın daha yüksek baskınlığından dolayı, bu yapılar daha düşük işlem karmaşıklığını gösterir. 69
İlk maddede “zıt anlamlılığın alt anlamlılığı”ndan bahseden Shen, ikinci terimin genellikle üst anlam kategorisinin alt anlamlısı olarak ilk terimin zıddı olan yapılar şeklinde oksimoronlar oluşturduğunu belirtir. Örneklerde gördüğümüz gibi “ateş” sözcüğü, bir üst anlam kategorisi içerisinde “sıcak” kavramının alt anlamlısı olarak “soğuk” sözcüğüne zıtlık oluşturur. Bu yapıda, alt anlamlılığın baskın derecesi ağırlıklı olarak kullanılan ifadede anlaşılmayı karmaşık hale getiren ikinci terimi baskın hale getirir. İlk terimin varlığını ikinci terimle güçlendirdiği bu yapılarda, asıl belirleyici olan ikinci terimin varlığıdır.
2. Orta Yapılar : Alt anlamlılığın olduğu daha karmaşık işlemler, gerektiren bu yapı, üst anlam kategorisi’nin orta örneğidir. Yani, tüm örnekler protipik kutuplar ve çok kötü modeller arasındadır. Islık sözcüğünün alt anlamlı olduğu sessiz ıslık şeklindeki oksimoron örneğinde, üst anlam kategorisi olarak ses sözcüğü ile orta bir örnek tasarlanır. …70
İkinci maddede Shen, dolaylı oksimoron kategorisinde orta yapılardan bahsederek örnekler verir. Bu örnekler, “zıt anlamlılığın alt anlamlılığı” şeklinde, ikinci terimin birinci terimin içerisinde yer aldığı ifadeler topluluğudur. Bu yapılar, karmaşık bir düzene sahip olması bakımından diğer oksimoron türlerine göre dikkat çekicidir.
3. Belirgin Yapılar: Alt anlamlılığın olduğu en karmaşık yapılardan oluşan bu