3. İBNÜ’L-ESÎR’İN KAYNAKLARI
3.2. Fıkıh Usûlü Eserleri
İbnü’l-Esîr’in kaynaklarından bir kısmı ise, fıkıh usulüne dair yazılan eserlerdir. Zira bu eserlerde hadis ilmiyle ilgili konulara da yer verilmektedir.
1. Debûsî, Takvîmü’l-edille: Hanefî fıkıh usulünün kurucu metinlerinden biri olarak kabul edilen bu eser, bu alanda yazılan ve günümüze ulaşan en eski kaynaklardandır.699
İbnü’l-Esîr, hadis usulüyle ilgili bazı konularda Debûsî’nin eserinden de istifade etmiştir. İbnü’l-Esîr’in, özellikle râvide bulunması gereken zabtı, zâhir zabt ve bâtın zabt şeklinde iki kısma ayırması, icâzet ve mükâtebe metotlarında Debûsî’nin görüşlerini değerlendirmesi, hadislerin lafzen ve ma’nen rivayeti konusunda onun görüşlerine yer vermesi, birçok yerde bu eserden isifade ettiğini göstermektedir. Tespitlerimize göre İbnü’l-Esîr, dört yerde Debûsî’ye ait görüşleri ona herhangi bir atıfta bulunmaksızın nakletmiştir.700
2. Cüveynî, et-Telhîs: Ebû Bekr el-Bâkıllânî’nin et-Takrîb ve’l-İrşâd fî usûli’l-
fıkh adlı fıkıh usulüne dair eserini, Cüveynî ihtisar ederek et-Telhîs adlı eserini
yazmıştır. İbnü’l-Esîr kendi kaynakları arasında gösterdiği et-Telhîs’ten bazı alıntılar
697
Bkz. İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-usûl, I, 115. 698 Bkz. İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-usûl, I, 83.
699 Murteza Bedir, “Takvîmü’l-Edille”, DİA, XXXIX, 493. 700
144
yaparak Cüveynî’nin görüşlerine de yer vermiştir. İbnü’l-Esîr, özellikle haber-i vâhid konusundaki tartışmalarda kendi görüşlerini teyit etmek amacıyla Cüveynî’ye atıfta bulunarak onun bu konudaki görüşlerini nakletmiştir.701
3. Gazzâlî, el-Mustasfâ: Mütekellimîn metoduna göre yazılan fıkıh usulü eserlerinin en önemlilerinden olan eser, İbnü’l-Esîr’in en çok nakilde bulunduğu kaynaklar arasında yer almaktadır. Bu sebeple el-Mustasfâ’da yer alan hadis ilmiyle ilgili konuların tamamına yakınını İbnü’l-Esîr mukaddimede özetlemiş, tartışmalı olan birçok konuda Gazzâlî’nin görüşlerini benimsemiş ve bazı anlaşılmayan hususları açıklamıştır. Mukaddimede pek çok yerde Gazzâlî’den alıntılar yapmasına rağmen genellikle ona bir atıfta bulunmamış ve bu bilgileri onun ifadeleriyle nakletmiştir. Rivayet ve şahitlik, râvinin vasıfları, hadis öğrenim ve öğretim metotları, sahâbenin hadis rivayetinde kullandığı lafızlar, mütevâtir ve âhâd haber, cerh ve ta’dîl ve hadis meseleleriyle ilgili diğer birçok konuda Gazzâlî’nin eserinden nakillerde bulunarak konuları özetlemiştir. Tespit ettiğimiz kadarıyla İbnü’l-Esîr, toplamda on dokuz konuda Gazzâlî’den alıntı yapmıştır. Bunlardan sadece bir tanesinde Gazzâlî’ye atıfta bulunmuş,702
diğerlerinde ise herhangi bir isim zikretmemiştir.703
İbnü’l-Esîr’in, söz konusu kaynaklarının hangilerinden ne ölçüde istifade ettiği, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir:
701 Bkz. İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-usûl, I, 124. 702 Bkz. İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-usûl, I, 85. 703
145
Yukarıdaki şekilde görüldüğü üzere İbnü’l-Esîr’in fıkıh usulü eserleri arasındaki en önemli kaynağı, Gazzâlî’nin el-Mustasfâ adlı eseridir. Zira hadis usulüne dair birçok konuda onun görüşlerinden istifade etmiştir. İbnü’l-Esîr’in en çok istifade ettiği ikinci müellif ise Hâkim en-Nîsâbûrî’dir. Zira onun hem Ma’rife’sinden hem de el-
Medhal’inden büyük oranda istifade etmiş ve birçok tartışmalı konuda onun görüşlerini
benimsemiştir. Tirmizî’nin el-İlelü’s-sağîr’i, Hatîb el-Bağdâdî’nin iki eseri el-Kifâye,
İcâzetü’l-meçhûl ve’l-ma’dûm ve Debûsî’nin Takvîmü’l-edille’si ise, diğerlerine kıyasla
daha az başvurulan kaynaklardandır. Cüveynî’ye ise sadece bir yerde atıf yapılmıştır. 0 10 20 30 40 50 Şekil 1 İbnü'l-Esîr'in Kaynakları İbnü'l-Esîr'in Kaynakları
146
SONUÇ
Hicrî üçüncü asırdan itibaren hadis eserlerine yazılmaya başlanan mukaddimeler, hadis usulüne dair içerdiği bilgiler açısından oldukça önemli kaynaklar arasında yer almıştır. Özellikle eserin tanıtılması, eserin yazılma amacının ve metodunun açıklanması ve hadis usulüne dair müellifin görüşlerini ihtiva etmesi bakımından bu mukaddime geleneği, müellifin hadis usulü anlayışını tespit etme noktasında önemli rol oynamıştır.
İbnü'l-Esîr’in en önemli özelliklerinden birisi, telif ettiği eserleri tanıtan mukaddimeler kaleme almasıdır. Bu mukaddimelerde kendisinden önce yazılan eserlerin niteliklerini, faziletlerini, eksikliklerini ve metodlarını aktarmıştır. Ayrıca kendi yazdığı eserin özelliklerine ve metoduna dair bilgilendirmelerde bulunmuştur. Mukaddimelerde vermiş olduğu bilgilerle sadece ilim ehline değil, her seviyeye hitap etmeyi amaçladığını belirterek, bu minval üzere eserlerini telif etmiştir.
İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-usûl fî ehâdîsi’r-Resûl adlı eserine de bir mukaddime yazmış ve bu mukaddimede gerek hadis tarihine gerekse hadis usulüne dair bilinmesi gereken önemli bilgileri öz bir şekilde sunmuştur. Bu çalışmada, İbnü’l-Esîr’in hadis usulüne dair görüşleri, söz konusu mukaddime çerçevesinde incelenmiştir.
İbnü’l-Esîr öncesi yazılan hadis usulü eserlerinde, konuların tam olarak tertip edilmediği ve hadis ilmine dair ıstılahların tam olarak tanımlanmadığı bilinmektedir. Bu durum klasik dönemde yazılan hadis usulü eserlerinin muhtevasından açıkça anlaşılmaktadır. Ancak hicri VI. asırda İbnü’s-Salâh’la başlayan dönemden sonra hadis usulü konularının tertip edildiği ve hadis ıstılahlarının daha net bir şekilde tanımlandığı görülmektedir. İbnü's-Salâh’la hemen hemen aynı asırda yaşamış olan İbnü'l-Esîr’in mukaddimesinde ise, hadis usulü konularının ayrıntılı bir şekilde ele alınmadığı ve onun, kendisinden önce yazılan eserlerin muhtevasıyla sınırlı kaldığı anlaşılmaktadır. Örneğin, ilk dönemlerde mürsel hadis kavramı, genel anlamda senedinde kopukluk bulunan hadisler için kullanılırken, daha sonraları bu kavram sadece tâbiînin, senedden sahâbeyi düşürerek doğrudan Hz. Peygamber’den rivayette bulunduğu hadisler için kullanılmıştır. İbnü’l-Esîr’in yaptığı tanımlamalarda ise mütekaddimûnun etkisinde
147
kaldığı görülmektedir. Bu sebeple İbnü’l-Esîr’in, mukaddimesinde kullandığı bazı tanımların, İbnü’s-Salâh’tan farklılaştığını söylemek mümkündür. Dolayısıyla tespit edebildiğimiz kadarıyla İbnü’s-Salâh’tan önce hadis ıstılahlarına dair kavramların netleşmesinde, İbnü’l-Esîr’in herhangi bir katkısı bulunmadığını, geçmişte yapılan tanımları tekrarladığını söylemek mümkündür.
Mukaddimede hadis usulü konuları dağınık bir şekilde sunulmuş, hadis usulüne dair ıstılahlar sonraki dönemde yazılan eserlerde görüldüğü gibi net bir şekilde belirlenmemiştir. Özellikle İbnü'l-Esîr’in mukaddimesi, çağdaşı olan İbnü's-Sâlah’ın
Ulûmü’l-hadîs’i ile karşılaştırıldığında, onun birçok konuda eksik kaldığı
anlaşılmaktadır. Örneğin, hadis tahammül yollarından olan i’lâm, vasiyet ve vicâde metodlarına hiç değinmemiş, hadis tahammülünde kullanılan metotları beş başlık altında ele almıştır. Bununla birlikte, klasik dönem hadis usulü eserlerinde kullanılan bazı ıstılahların, müteahhir dönemde değişerek farklı şekilde tanımlanması, her iki eser arasında görülen farklardan biri olmuştur. Zira mürsel hadisi münkatı hadis anlamında kullanan İbnü'l-Esîr, mütekaddim dönem müelliflerinden etkilenmiş, onların kullanımından farklı bir ıstılahî tanım yapmamıştır.
İbn Esir'in hadis usulü müellifleri içerisindeki en önemli iki kaynağı Hâkim en- Nîsâbûrî ve Hatib el-Bağdâdî’dir. Mukaddimenin birçok yerinde Hâkim en- Nîsâbûrî’den alıntılar yapan İbnü’l-Esîr, bazı tartışmalı konularda onunla aynı görüşü benimsemiştir. İbnü’l-Esîr’in, hicrî III. asırda telif edilen ve hadis usulü alanında yazılan ilk eser olma özelliğini taşıyan Hâkim’in Ma’rife’sinden birçok alıntı yapması, oldukça önemli bir konudur. Zira İbnü’l-Esîr ile Hâkim en-Nîsâbûrî arasında sadece iki asırlık bir zaman bulunmaktadır. Bu nedenle Hâkim’in eserinin yazma nüshalarında karşılaşılabilecek bazı farklılıkların ve tartışmaların çözümünde, İbnü’l-Esîr’in mukaddimesinden istifade etmek mümkündür. Zira o, birçok yerde Hâkim en- Nîsâbûrî’den bire bir alıntılarda bulunmuştur.
İbnü'l-Esîr, söz konusu mukaddimede birçok kaynaktan yararlanmış, bu kaynaklardan bire bir nakillerde bulunmuş, gerektiği yerlerde ihtisar metodunu kullanmıştır. Ancak o, sadece görüşlerini benimsediği müelliflerden yararlanmakla
148
kalmamış, bazı durumlarda eleştirmek için veya konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamak amacıyla farklı görüşü benimseyenlerden de istifade etmeyi adet edinmiştir. Örneğin İbnü’l-Esîr; zabtı, zâhirî ve bâtınî olmak üzere iki kısımda inceleyen Debûsî’nin bu taksimatını aynı şekilde kullanmıştır. Ancak İbnü’l-Esîr, Debûsî’nin bu taksimatını kullansa da bu konuda ona tam mânasıyla katılmamış, zâhirî zabtın râvide bulunmasını şart koşarken, bâtınî zabtın râvide bulunmasını ise zorunlu görmemiştir. Böylece her iki zabt çeşidinin de râvide bulunmasını zorunlu gören Debûsî’den farklı bir görüşü benimsemiştir. Bu şekilde bir yöntem kullanması onun farklı görüşlerde olsa da zengin kaynaklardan yararlanmaya çalıştığını ifade etmektedir. Böylece birçok konuda kendisine muhalif olanların görüşlerine de yer vererek konuların daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır. İbnü’l-Esîr’in ana kaynakları içerisinde hem Gazzâlî gibi Şâfiî âlimlerin eserleri hem de Debûsî gibi Hanefî bir âlimin eserinin yer alması, onun herhangi bir şekilde mezhep taassubu olmadan her türlü kaynaktan istifade ettiğini göstermektedir. Zira o, görüşlerine tam anlamıyla katılmamakla birlikte gerektiği yerde Debûsî’den yaptığı alıntılarla konuyu açıklamıştır. Ancak onun daha çok Şâfiî, hadisçi bir çizgide olduğu dikkat çekilmesi gereken bir husustur.
İbnü’l-Esîr, hadis usulüne dair tüm konulara değinmemiş, fazla ayrıntılara girmemiştir. Bazı konu başlıklarında gerek Gazzâlî’den gerekse Hâkim en-Nîsâbûrî’den yapmış olduğu iktibaslarla yetinmiş, bu konularda genellikle alıntı yapmış olduğu müellifin görüşlerine herhangi bir ilave yorumda bulunmamış, sadece konuyu özetlemekle iktifa etmiştir. Dolayısıyla onun yapmış olduğu bu ihtisar yöntemi, söz konusu müelliflerin görüşlerine katıldığına işaret etmektedir.
İbnü'l-Esîr’den önceki dönemlerde yazılan hadis usulü eserlerinde hadis ilmiyle ilgili bazı kavramların henüz tanımlanmamış olması, onun bazı konularda fıkıh usûlü eserleriyle sınırlı kalmasına neden olmuştur. Örneğin, mütevâtir haber konusu İbnü’l- Esîr’in kaynaklarını oluşturan ilk dönem hadis usulü eserlerinde geniş şekilde ele alınmamış, bu nedenle o, mütevâtir konusunda Gazzâlî’nin görüşleriyle sınırlı kalmıştır.
Bu mukaddimenin müstakil bir hadis usulü eseri olarak kabul edilip edilmeyeceği konusu ise tartışmaya açık bir konudur. Ancak hicrî ilk asırlardan, İbnü’l-
149
Esîr’in yaşamış olduğu altıncı asra kadar yazılan hadis usulü eserlerinin muhtevasına bakıldığında, söz konusu mukaddimenin müstakil bir hadis usulü eseri olduğunu kabul etmek pek mümkün görünmemektedir. Zira muhtevası itibariyle hadis usulüne dair pek çok bilginin yer almaması, hadis usulüne dair ıstılahların tam olarak sınırlarının çizilmemesi, konuların dağınık olması gibi sebepler, bu tespitin doğruluğunu desteklemektedir. Nitekim İbnü’l-Esîr, mukaddimeyi telif ederken müstakil bir hadis usulü eseri yazma gayesiyle hareket etmemiştir. Hadisleri derlemiş olduğu bir kitaba giriş mahiyetinde olmak üzere bazı hadis usulü konularını okuyucuya aktarma amacıyla eserini telif etmiştir. Ancak mukaddimenin müstakil bir hadis usulü eseri olarak değerlendirilmemesi, eserin önemini ve içermiş olduğu önemli bilgilerin değerini düşürmemiş, kendisinden sonra yazılan birçok hadis usulü eserine kaynaklık etmiştir. Nitekim sonraki dِönemde yaşamış olan birçok müellif, İbnü’l-Esîr’in mukaddimesinden iktibasta bulunmuş ve onun hadis birikiminden istifade etmiştir.
150
KAYNAKLAR
Abdurrezzak b. Hemmâm. el-Musannef. Thk. Habîburrahmân el-A’zamî. Beyrut: el- Mektebü’l-İslâmî, ty., VIII.
Abdü’s-Semî, İmad Ali. “eş-Şehadetu ve’r-rivayetu inde’l-fukahâ ve’l-muhaddisîn”. Taibah
Üniversitesi Dergisi 3 (1435): 250-326.
Akpınar, Cemil. “İcâzet”, DİA. XXI, 393-400. Altıkulaç, Tayyar. “Zehebî”, DİA. XXXXIV, 187.
Apaydın, H. Yunus. “Haber-i Vâhid”, DİA. XIV, 355-363. .….., “Mütevâtir”, DİA. XXXII, 208-211.
Aşıkkutlu, Emin. Hadiste Rical Tenkidi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1997. Aybakan, Bilal. “Şâfiî”, DİA. XXXVIII, 231.
Aydınlı, Abdullah. “Semâ”, DİA. XXXVI, 457-458. …...., “Adalet”, DİA. I, 344.
Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. İstanbul: Vikâletü’l-Me’ârifi’l-Celiyye, 1951, II.
Bağcı, H. Musa. Hadis Tarihi ve Usûlü. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2018.
Bedreddin, Ümeyme Reşîd. İbnü’l-Esîr el-muhaddis ve menhecühû fî kitâbi’n-Nihâye fî
ğarîbi’l-hadîsi ve’l-eser. Beyrut: Dârü’n-Nevâdir’l-Lübnâniyye, 2008.
Cemâleddin el-Kâsımî. Kavâidü’t-tahdîs min fünûni mustalahi’l-hadîs. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, ty.
Çap, Sabri. “Hadis İlminde Merfû-Mevkuf İlişkisi”. Doktora Tezi. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2008.
…...., “Hadis Usûlünde Rivâyetlerin Kaynağının Tespiti Meselesi”. Hadis Tetkikleri Dergisi 2 (2008): 101-130.
151
Debûsî, Ebû Zeyd. Takvîmü’l-edille fi’l-usûl. Thk. Halil Muhyiddîn el-Mîs. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
Dinçoğlu, Mehmet. “Hadis İlmindeki Zabt Teriminin Anlamı ve İşlevselleştirilebilme İmkânı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9 (2016): 2450-2462.
Düzenli, Muhittin. “İslam Rivâyet Geleneğinde İcâzet”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi 17 (2004): 265-300.
Efendioğlu, Mehmet. “Rivâyet”, DİA. XXXV, 135-137.
el-Aynî, Bedreddin. Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dârü İhyâ’i-t-Turâsi’l- Arabî, ty., II.
el-Bağdâdî, Hatîb. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. Thk. Ebû Abdillah es-Sûrikî ve İbrahim Hamdi el-Medenî. Medine: Mektebetü’l-İlmiyye, ty.
…...., er-Rihle fî talebi’l-hadîs. Thk. Nureddin Itr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1975. …...., İcâzetü’l-mechûl ve’l-ma’dûm ve ta’lîkühâ bi şartin. Thk. Amr Abdü’l-Mün’im.
Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1992.
…...., Târîhu Bağdâd. Thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2002, VI. …...., Şerefü ashâbi’l-hadîs. Thk. M. Said Hatiboğlu. Ankara: Dârü İhyâi’s-Sünne en-
Nebeviyye, ty.
el-Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. Thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003, IV.
el-Cezâirî, Tâhir b. Muhammed Sâlih b. Ahmed. Tevcîhü’n-nazar ilâ usûli’l-eser. Thk. Abdülfettah Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1995, I.
el-Cüdey, Abdullah b. Yusuf. Tahrîrü ulûmi’l-hadîs. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2003, II. el-Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b.Abdillâh. el-Burhân fî
usûlü’l-fıkh. Thk. Salâh b. Muhammed. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997,
I.
ed-Dânî, Ebû Amr. Cüz’ün fî ulûmi’l-hadîs, Thk. Ebû Ubeyde b. Hasan es-Selmân. Amman: Dârü’l-Eseriyye, 2006.
el-Halîlî, Ebû Ya’lâ. el-İrşâd fî ma’rifeti ulemâ’i’l-hadîs. Thk. Muhammed Saîd b. Ömer İdrîs. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1989, I.
el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût. Mu’cemü’l-üdebâ. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993, V.
152
el-Hanbelî, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb. Şerhü
İleli’t-Tirmizî. Thk. Nureddin Itr. Beyrut:1978, I.
el-Kâfî, Ebû Bekir. Menhecü’l-İmâmi’l-Buhârî fî tashihi’l-ehâdîsi ve ta’lîliha. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2000.
el-Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr Mes’ûd b. Ahmed. Bedâiu’s-sanaî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1986, VI.
el-Kettânî, Muhammed b. Ca’fer. er-Risâletü’l-müstetrafe li beyâni meşhûri kütübi’s-
sünneti’l-müşerrefe. trc. Yusuf Özbek. İstanbul: İZ Yayıncılık, 1994.
el-Leknevî, Abdülhay. er-Ref ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-ta’dîl. Thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Mektebetü İbn Teymiyye, ty.
el-Meyyânişî, Ebû Hafs. Mâ lâ yese’u’l-muhaddise cehlühû. Thk. Ali Hasan Ali Abdülhamid. Ürdün: el-Vekâletü’l-Arabiyye, ty.
en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Abdülber. et-Temhîd limâ Muvatta
mine’l-me’ânî ve’l-esânîd. Thk. Mustafa b. Ahmed el-Ulvî ve Muhammed Abdülkebîr
el-Bekrî. Mağrib: Vizâratü Umûmi’l-Evkâf ve’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye, 1967, I.
en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b.
Haccâc. Beyrut: Darü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1972, I.
..., et-Takrîb ve’t-teysîr li ma’rifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr fî usûli’l-hadîs. Thk. Muhammed Osman el-Haşt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1985.
..., Minhâcü’t-tâlibîn. Thk. Kâsım Ahmed Avd. Dârü’l-Fikr, 2005.
en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim. Ma’rifetü ulûmü’l-hadîs. Thk. Seyyid Muazzam Hüseyin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1977.
..., el-Medhal ilâ ma’rifeti kitâbi’l-iklîl. Thk. Ahmed b. Fâris es-Selûm. Beyrut: Darü İbn Hazm, 2003.
Eren, Mehmet. Hadis İlminde Rical Bilgisi ve Kaynakları. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018. er-Râfiî, Abdülkerîm b. Muhammed. Şerhü Müsnedi’ş-Şâfiî. thk. Ebû Bekr Vâil Zehrân.
Katar: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şu’ûnü’l-İslâmiyye, 2007.
er-Râmhürmüzî, Ebû Muhammed İbn Hallâd el-Hasen b. Abdirrahmân. el-Muhaddisü’l-fâsıl
beyne’r-râvî ve’l-vâ’î. Thk. Muhammed Accâc el-Hatîb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1984.
153
..., el-Mahsûl. thk. Tâhâ Câbir Feyyâz. Müessesetü Risaleti’t-Tab’a, 1997, IV. Ertürk, Mustafa. “Haber-i Vâhid”, DİA. XIV, 349-352.
Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017. es-Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. Fethu’l-muğîs. Thk. Ali
Hüseyin Ali. Mısır: Mektebetü’s-Sünne, 2003, II.
es-Semerkandî, Ebü’l-Feth Alâüddîn Muhammed b. Abdülhamîd b. Hüseyn el-Üsmendî.
Bezlü’n-nazar fi’l-usûl. Thk. Muhammed Zeki Abdülber. Kahire: Mektebetü Dârü’t-
Türâs, 1992.
es-Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Usûl. Thk. Ebü’l- Vefâ el-Efgânî. Haydarâbâd: 1993, I.
es-Suyûti, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Buğyetü’l-vuât fî tabakâti’l-
lugaviyyîn ve’n-nuhât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim. Lübnan: el-Mektebetü’l-
Asriyye, II.
..., ed-Dürrü’n-nesîr fî telhisi Nihâyeti İbni’l-Esîr. nşr. Abdülazîz İsmâil et-Tahtâvî. Kahire: 1893.
..., et-Tezyîl ve’t-teznîb alâ Nihâyeti’l-garîb. nşr. Abdullah el-Cebbûrî. Riyad: 1982-1983. ..., Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. Thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed. Beyrut:
Mektebetü’l-Kevser, 1994, I.
es-Sübkî, Ebû Nasr Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfi′iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî ve Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. Kâhire: Hicrün li’t-Tıbâ’a ve’n-Neşri ve’t-Tevzî, 1964-1976, VIII, 366.
et-Tahâvî, Ebû Ca’fer. Kitâbü’t-tesviye beyne haddesenâ ve ahberenâ ve zikrü’l-hucceti fîhi (Hamsü resâil fî ulûmi’l-hadîs içerisinde). Thk. Abdülfettah Ebû Gudde. Beyrut: Mektebetü’l-Matbûâtü’l-İslâmiyye, 2010.
et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-İlelü’s-sağîr. Thk. Âdil b. Abdüşşekûr ez-Zürakî. Riyad: Dârü’l-Muhaddis, 2004.
ez-Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-Mûkıza fî ilmi
mustalahi’l-hadîs. Thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbû’âti’l-
İslâmiyye, 1992.
154
ez-Zehrânî, Muhammed b. Matar. Mâ lehû hükmü’r-ref’i min akvâli’s-sahâbeti ve ef’âlihim. Medine: Dârü’l-Hudayrî, 1997.
ez-Zerkeşî, Bedreddin. en-Nüket alâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh. Thk. Zeynelabidin b. Muhammed. Riyad: 1998, I.
Fayda, Mustafa. “Ensâb”, DİA. XI, 244-249.
Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed. el-Mustasfâ. Thk. Muhammed Abdüsselâm eş-Şâfî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
Gök, Halil İbrahim. Musul Atabeyliği Zengîler (Musul Kolu 1146-1233). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
Güler, Zekeriya. “Müstefîz”, DİA. XXXII, 136.
Hansu, Hüseyin. Mütevâtir Haber. Van: Bilge Adamlar Yayınları, 2008. Hatiboğlu, İbrahim. “en-Nihâye”, DİA. XXXIII, 100.
Havan, Ali. “XIII. Yüzyılda Musul Şehri”. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2004.
Hâzimî, Ebû Bekr Zeynüddîn Muhammed b. Mûsâ. Şurûtü’l-eimmeti’l-hamse. Thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 2005.
Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm. Şerhü’t-Tebsıra ve’t-Tezkira Elfiyyeti’l-Irâkî. Thk. Abdullatif el-Hemîm ve Mâhir Yasin el-Fahl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002, I. …...., et-Takyîd ve’l-îzâh şerhü Mukaddimeti İbni’s-Salâh. Thk. Abdurrahman Muhammed
Osman. Medine: Mektebetü’s-Selefiyye, 1969.
Itr, Nûreddîn. Kitabü haberi’l-vâhidi’s-sahîh ve eseruhû fi’l-ameli ve’l-akîde. Dımaşk: Mecelletü’d-Dirâsi’l-Arabî, 1983.
…...., Menhecü’n-nakd fî ulûmi’l-hadîs. Dımaşk: Darü’l-fikr, 1981.
İbn Dakîkül’îd. el-İktirâh fî beyâni’l-ıstılâh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Fethü’l-bârî bi
şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Darü’l-Ma’rife, ty., XIII.
…...., en-Nüket ilâ Kitâbi’bni’s-Salâh. Thk. Rebî’ b. Hâdî Umeyr el-Medhalî. Medine: 1984, I.
155
…...., Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi nuhbeti’l-fiker. Thk. Nureddin Itr. Dımeşk: 2000.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâ’i ebnâ’i’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü Sâdir, 1972, IV.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1983, I.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el- Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânu’l-arab. Beyrut: 1994.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Sıbt et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. Mir’âtü’z-