Evlilik Dışı Ana Baba Çocuk İlişkilerine Yol Açan Olgular

1.1.1. Evlenmenin Butlanı

Evlilik birliğini sona erdiren durumlardan biri evlenmenin butlanıdır. Medeni Kanun, evlenmenin butlanı nedenlerini iki farklı biçimde düzenlemiştir. Eşlerden birinin evlenme sırasında evli olması, ayırt etme gücünden sürekli bir sebeple yoksun olması, evlenmeye engel olacak derecede akıl hastalığı bulunması, eşler arasında evlenmeye engel derecede hısımlığını bulunması halinde evlenme mutlak butlanla sakat olur. Kamu düzeninin korunması amacıyla kanun koyucu tarafından sınırlı olarak sayılmış bu hallerden birinin bulunması durumunda Cumhuriyet savcısı ya da ilgili herkes herhangi bir hak düşürücü süreye bağlı olmaksızın evliliğin sona erdirilmesi için dava açabilir.

Ayırt etme gücünden geçici yoksunluk, yanılma, aldatma, korkutma nedenleriyle eşlerden birinin iradesinin sakatlanması, yasal temsilcinin izninin bulunmaması gibi durumlardan birinin olması halinde ise evlenme nisbi butlanla sakat olur. Nisbi butlan durumunda söz konusu olan eksiklikler kamu düzenini etkileyecek nitelikte olmamakla beraber, eşlerden birinin çıkarını zedeleyebileceğinden nisbi butlanla sakatlanmış evliliğin de iptali istenebilir. Bu durumda dava açma hakkı ilgili eşe ve yasal temsilciye tanınmıştır.

Mutlak butlan veya nisbi butlan hallerinden biri ile sakat olan evlilik ancak hakim kararı ile sona erer ve hakim kararına kadar da geçerli olan bir evlenmenin bütün sonuçlarını doğurur (MK m. 156) . Evlenmenin iptaline ilişkin hakimin vereceği karar her iki halde de, kararın kesinleşmesinden itibaren ileriye etkili olur, yani geriye etkili değildir³¹⁰.

1.1.2. Boşanma

Evlilik nasıl toplumun düzeni ve geleceği için sosyal ve doğal bir zorunluluk ise bir ömür beraber olmak için evlenen ancak bunu başaramayan eşler için de boşanma aynı derecede önemli bireysel ve sosyal bir gereksinimdir³¹¹.

Evlenmenin boşanma ile sona erebilmesi için kanunda sayılmış olan boşanma nedenlerinden en az birinin varlığının hakim kararı ile tespiti gerekir. Boşanma hükmünün kesinleşmesi ile evlilik ve buna bağlı olarak da eşler arasındaki maddi ve manevi yükümlülükler sona erer³¹². Ancak boşanan eşler ile ortak çocukları arasındaki maddi manevi yükümlülükler devam eder. Hakim boşanmaya ilişkin hükmünü verirken, çocuğun velayetinin eşlerden hangisine ait olacağını, velayetin kullanılması kendisine verilmeyen eşin çocuk ile kişisel ilişkisini, çocuğun bakım ve eğitim giderlerine katkısını da düzenler.

1.1.3. Evlilik Dışı Birlikte Yaşam

Ülkemizde, evlilik dışı birlikte yaşam, tarafların fiili beraberliklerini meşru evlilik olarak gördükleri; ancak hukuki anlamda hiçbir geçerliliği olmayan ve gelenek olarak varlığını sürdüren dini nikaha dayanmaktadır³¹³.

310 Dural/ Öğüz/ Gümüş, a.g.e., s. 81; Öztan, Aile Hukuku., s. 353; Akıntürk, a.g.e., s. 221.

311 Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Ailenin Çilesi Boşanma (İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1976), s. 9; Mehmet Beşir Acabey, Soybağı (İzmir: Güncel Hukuk Yayınları, 2002), s. 165.

312 Öztan, Aile Hukuku, s. 458.

313 Bu tür beraberliklerden doğan ve af kanununa göre nüfusa kaydedilen çocuklar da evlilik dışı doğmuş kabul edilmektedir.

80

Evlilik dışı çocuğun velayeti anaya aittir (MK m. 337). Ana küçük, kısıtlı veya ölmüş ya da velayet kendisinden alınmışsa hakim, çocuğun menfaatine göre, vasi atar veya velayeti babaya verir (MK m. 337/ II).

Evlilik dışı çocuğun velayetinin ana babaya birlikte verilmemesi, ana babadan velayete sahip olmayan tarafın, çocukla ilgili hiçbir konuda söz sahibi olamaması demektir³¹⁴. Bu durum, aralarında evlilik ilişkisi olmamasına rağmen bir aile hayatı sürmek, çocuklarını beraber yetiştirmek isteyen ana baba açısından problem yaratacaktır. Şöyle ki, ana babanın kendi aralarında velayetin sorumluluğunu uyum içinde paylaştıkları, çocuğa ilişkin kararları beraberce aldıkları durumda, velayete sahip olmayan tarafın üçüncü kişilere karşı bir söz hakkı olmadığı gibi, ana baba arasında çocuğa ilişkin bir kararda anlaşmazlık çıkması halinde de kanunen velayet hakkına sahip olmayan tarafın, kendi sözünü dinletebilme imkanı olmayacaktır. Zira bu tür durumlarda, ana baba arasında velayetin birlikte yürütülmesine ilişkin sadece bir onur anlaşması olduğundan söz edilebilir ancak böyle bir anlaşmanın varlığı, velayete sahip olmayan tarafa, sözünü dinletebilmeye yönelik bir hukuki yaptırım olanağı vermez.

Evlilik dışında doğan çocuğun velayetinin sadece anaya ait olması, anayasal eşitlik ilkesi ile ana baba hakkına, Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin çocuğun ana babasından ayrılmama hakkını düzenleyen 9. maddesine, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin aile yaşamına saygı hakkını düzenleyen 8. maddesine de aykırıdır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Johnston ve Diğerleri Davası’nda, evlilik dışında doğan çocuğun velayetinin anada olmasını, başvurucu babanın birlikte velayeti alamamasını ve ana baba hakkından mahrum edilmesini, çocuğun ana babası tarafından birlikte evlat edinilme imkanının da bulunmamasını, her üç başvurucunun da (uzun süredir evlilik dışında birlikte yaşayan ana baba ve evlilik dışında doğan çocuk) aile yaşamına saygı hakkını (madde 8) ihlal ettiğine karar vermiştir³¹⁵.

Türk Hukukunda evlilik dışı birlikte yaşam halinde, bu birliktelikten doğan çocuğun velayetini ana baba ortaklaşa yürütmek isteseler bile, bu mümkün olmadığı gibi, hukukumuzda birlikte evlat edinme ancak karı koca için mümkün olduğundan,

314 Serozan, Çocuk Hukuku, s. 255.

315 Johnston ve Diğerleri Davası, Karar Sıra no: 122, Karar Tarihi: 18.12.1986, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, <http://ihami.anadolu.edu.tr/aihmgoster.asp?id=122> (16.7.2006).

evlilik dışı birlikte yaşayan çiftlerin çocuklarının velayetini, bu çocuğu birlikte evlat edinme yoluyla sağlamaları da söz konusu değildir³¹⁶. Bu nedenle, batıdaki yeni eğilimlere uygun olarak, evlilik dışı birlikte yaşayan çiftlere, çocuklarının velayetini birlikte kullanma imkanını verecek düzenlemelerin yapılması gerekmektedir.

1.1.4. Evlilik Dışı Ana Baba ve Çocuk İlişkilerine Kıyaslanabilir Olgular

1.1.4.1. Ayrılık

Hukuk sistemimizde boşanma ile birlikte ayrılık kurumuna da yer verilmesi, evlilik birliğini sona erdirmeden önce, taraflara evliliğin akıbeti üzerine daha sakin ve mantıklı düşünebilmeleri için birbirlerinden ayrı olarak geçirebilecekleri bir süre verilmesi düşüncesine dayanmaktadır³¹⁷.

Ayrılık süresince evlilik birliği devam eder sadece ortak hayat belli bir süre için tatil edilir. Hakimin, ayrılığa hükmedebilmesi için boşanma nedenlerinden birinin varlığının ispat edilmiş olması gerekir³¹⁸. Kanunda sayılan nedenlerden birine dayanarak dava açan taraf, boşanma veya ayrılık isteyebilir. Davacının, ayrılık istemesi durumunda hakim boşanmaya hükmedemez; ancak boşanmayı istemesi durumunda ayrılığa hükmedebilir. Hakim, boşanma nedenlerinden birinin ispat edilmiş olması ve eşler arasında tekrar bir araya gelme ihtimalinin bulunması koşullarıyla ayrılığa hükmedebilir³¹⁹. Hakim, ayrılığa bir yıldan üç yıla kadar bir süre için karar verebilir.

Ayrılık halinde, çocuğun durumuna ilişkin çözüm için kanun maddelerine bakacak olursak; Medeni Kanun madde 182’nin “Mahkeme boşanma veya ayrılığa karar verirken, olanak bulundukça ana ve babayı dinledikten ve çocuk vesayet altında ise vasisinin ve vesayet makamının düşüncesini aldıktan sonra, ana ve babanın haklarını ve çocuk ile olan kişisel ilişkilerini düzenler” diyen hükmü nedeniyle boşanmada olduğu gibi ayrılık halinde de çocuğun velayetinin taraflardan birine verilmesi gerektiği

316 Serozan, Çocuk Hukuku, s. 255.

317 Öztan, Aile Hukuku, s. 429.

318 Aynı, s. 428.

319 Aynı, s. 430.

82

düşünülebilir. Ancak Medeni Kanun madde 336/ II’deki “Ortak hayata son verilmiş veya ayrılık hali gerçekleşmişse, hakim velayeti eşlerden birine verebilir” ifadesinden açıkça anlaşıldığı gibi ayrılık halinde hakim, velayeti eşlerden birine verebileceği gibi her iki eşe birden de verebilir³²⁰. Bu anlamda, hakim kanunun 182. maddesi gereği, ayrılık halinde de çocuğun ana baba ile olan ilişkilerini düzenlemek zorundadır; ancak velayeti taraflardan birine vermek zorunda değildir. Asıl olan, velayetin müştereken ana babada olup, çocuğun bakım işinin taraflardan birine verilmesidir³²¹.

Ayrılıkta velayetin taraflardan birine verilmesinin çocuğun yararına olduğu ileri sürülmektedir. Bu görüşe göre, ayrılıkta eşler birbirleri ile tartışma ve çekişme halindedirler. Boşanma öncesinde çocuğu ya kendi yanlarına çekmeye çalışarak ya da karşı tarafa duydukları öfkeyi çocuğa yansıtarak çocuğun kişilik gelişimine zarar verirler. Bu nedenle çocuğun yararı için ayrılıkta çocuğun velayeti taraflardan birine verilmelidir³²². Ancak ayrılık kurumunun amacı eşleri tekrar bir araya getirmektir.

Çocuğun velayetini taraflardan birine vererek, eşler arasında iletişim ve uzlaşmayı gerektiren bir ilişki kurma imkanının ortadan kaldırılmaması gerekir. Çocuğun yararı çoklukla ana babasının tekrar bir araya gelmesinde ve eski aile hayatına dönülmesindedir. Tarafların aile bilincini, velayet sorumluluğunun birlikte yüklenilmesi, bu sorumluluğu bir tarafın tek başına yüklenmesinden daha fazla canlı tutar. Çocuğun yararı asıl amaç olduğuna ve çocuğun yararı ana babasının birlikte sorumluluğu altında olması olduğuna göre ayrılıkta da ana baba velayet sorumluluğunu birlikte sürdürmelidirler³²³.

1.1.4.2. Birlikte Yaşamaya Ara Verilmesi

Birlikte yaşamaya ara verilmesi, evlilik birliğini koruma amacıyla düzenlenmiş bir kurumdur. Medeni Kanun madde 197’ye göre “Eşlerden biri, ortak hayat sebebiyle kişiliği, ekonomik güvenliği veya ailenin huzuru ciddi biçimde tehlikeye düştüğü sürece ayrı yaşama hakkına sahiptir”.

320 Koçhisarlıoğlu, a.g.e., s. 25.

321 Öztan, Aile Hukuku, s. 433.

322 Akyüz, Çocuğun Korunması, s. 33.

323 Koçhisarlıoğlu, a.g.e., s. 195.

Birlikte yaşamaya ara verilmesi için tehlikenin ciddi olması gerekir. Birlikte yaşamaya ara verilmesine hakim izin verebileceği gibi hakimin iznine gerek olmaksızın da eşler ayrı yaşama hakkına sahiptirler. Ancak hakimin izninin bulunması, hem ayrı yaşamayı isteyen eşin haklı olduğunun hakim tarafından belirlenmesinde yararı olduğundan hem de ayrı yaşamaya ilişkin tedbirlerin hakim tarafından belirlenmesi açısından daha uygundur. Birlikte yaşamaya ara verilmesi durumunda alınacak tedbirler arasında çocuğa ilişkin olanlar da vardır. Madde 197/ IV’e göre “Eşlerin ergin olmayan çocukları varsa hakim, ana ve baba ile çocuklar arasındaki ilişkileri düzenleyen hükümlere göre gereken önlemleri alır”. Diğer tedbirlerden farklı olarak, hakim çocuğun menfaatlerinin korunmasına, bakımına ve ana baba ile kişisel ilişkilerine ilişkin tedbirleri re’sen alır³²⁴.

Birlikte yaşamaya ara verilmesi, eşlerin velayet hakkını sona erdirmez, eşler velayeti birlikte kullanmaya devam ederler, ancak fiili olarak çocuğun eşlerden birinin yanında kalması gerekir. İşte hakim, birlikte yaşamaya ara verilmesi halinde, çocuğun kimin yanında kalacağına, diğer eşle olan kişisel ilişkisine ve çocuğa ilişkin yapılacak giderlere eşlerin katkısına karar verir.

2. EVLİLİK DIŞI ANA BABA ÇOCUK İLİŞKİLERİ ÇERÇEVESİNDE