Etkili Sosyal Bilgiler Öğretim

Sosyal bilgiler öğretimi devletler ve toplumlar için stratejik önemli olan bir derstir. Bu ders kapsamında bireyler, vatandaşlık bilincini, sosyal hayat için gerekli bilgi, beceri, tutum, değer ve davranışları edinirler. Vatandaş için sosyal bilgiler anlayışı Eskiçağdan beri uygulanmakla beraber, bir ders olarak “sosyal bilgiler” Amerika Birleşik Devletleri’nde başlamış, 1968 yılından itibaren (bazı kesintiler olmakla beraber) de ülkemizde sosyal bilgiler programı yürürlüğe konmuştur. 1998 yılında eğitimin “kesintisiz zorunlu sekiz yıl” olmasıyla birlikte, sosyal bilgiler dersi ilköğretim programının ana ders topluluklarından birisi haline gelmiştir. Türkiye’de sosyal bilgiler eğitiminin çok kısa bir geçmişi olmakla beraber, sosyal bilgiler eğitimi

çok hızlı bir ilerleme göstermektedir. Ancak, ülkemizde sosyal bilgiler eğitiminin hala istenilen düzeye ulaşmadığı söylenebilir. Gerek vatandaşlık görevleri bağlamında, gerekse kazandırılması hedeflenen değerler ve davranışlar bağlamında birtakım eksikliklerin olduğu görülmektedir. Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşayan, birbirlerine Atatürk milliyetçiliği ile bağlı, cumhuriyetimizin kazanımlarına sahip çıkan; geleneksel değerlerimizin olumlu yanlarını muhafaza eden, bununla birlikte çağdaş ve evrensel değerleri kabul etmeye hazır yeni nesiller yetiştirmek sosyal bilgiler eğitiminin başlıca görevlerindedir. Ülkemizde iyi, etkin, sorumlu, üretken, birbirine saygılı ve vatanperver bireyler yetiştirmenin yolu iyi bir sosyal bilgiler eğitiminden geçmektedir (Safran, 2008:15-16).

Sosyal bilgiler öğretimi konusunda dünyanın en etkin ve saygın kurumlarından biri ABD Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyi (NCSS)’dir. NCSS (2004), sosyal bilgiler öğretiminin etkili olabilmesi için, yapılandırmacı öğrenme kuramına ve etkin öğretim ilklerine dayandırılmasını talep etmiştir. 2005 sosyal bilgiler öğretim programını da şekillendirdiği görülen bu ilkeler aşağıda kısaca açıklanmıştır.

a.Sosyal bilgiler öğretimi yapılandırmacı öğrenme kuramına dayanmalıdır. Yapılandırmacılık, bilginin öğrenci tarafından yapılandırılmasını ifade eder. Öğrenciler öğrenirken, anlamı bireysel ve sosyal olarak yapılandırır. Gerçekte öğrenme de, bu anlamlandırma ya da anlam yapılandırma sürecidir. Bu nedenle öğretmenler, derslerinde öğrencilerin bilgiyi yapılandırmalarına olanak verecek öğrenci merkezli etkinliklere yer vermelidir. Yapılandırmacı bir öğretmen, öğrencinin ne kadar öğrendiğine değil, öğrenirken hangi yolu izlediğine odaklanır. Yani öğretim, ürün odaklı değil, süreç odaklıdır. Bu nedenle, elbette değerlendirme de süreç odaklı olmalıdır. Yapılandırmacı bir öğretmenin öncelikli öğretim görevleri şunlardır (Öztürk, 2005:162):

Öğrencinin bilgiyi yapılandırmasına olanak veren “işbirlikli öğrenme” modeline uygun eğitim durumları oluşturmak ve buna paralel olarak “probleme dayalı öğrenme” stratejileri uygulamak.

Öğrenciye bilgiyi yapılandırmasında rehber ve teşvik edici olmak, öğrenme ortamını düzenleyicilik ve danışmanlık rollerini üstlenmek.

Her zaman tüm toplum üyelerinin-öğrenciler, öğretmenler, yöneticiler ve tüm anne babaların- kendilerine özgü yolarla öğrendiklerini hatırlamak ve hatırlatmak.

Öğrencilerin kendi düşüncesini geliştirmesine ve bilgiyi kendine özgü bir biçimde anlamlandırmasına zemin hazırlamak.

Sosyal bilgiler öğretmenleri derslerini planlarken yukarıda sözü edilen öğretim görevlerini göz önünde bulundurmalıdır. Ancak, etkili bir sosyal bilgiler öğretimi için, bu görevleri yerine getirmek yeterli değildir. Tam öğrenmenin gerçekleşebilmesi için aşağıdaki öneriler de dikkate alınmalıdır.

b.Sosyal bilgiler öğretimi etkin öğretim ilkelerine dayanmalıdır. Bu temel ilkeler şunlardır (1) Anlamlılık, (2) Bütünleyicilik, (3) Değerlere dayalılık, (4) Meydan okuma ve (5) Aktif öğrenmedir (Kıroğlu ve diğerleri,2006).

(1) Anlamlılık ilkesi: Sosyal bilgiler programı öğrencilerin yaş, olgunluk ve ilgileriyle alakalıdır. Öğrencilerin sosyal yaşamlarından hoşnut olmasına yardımcı olmalıdır. Sosyal bilgiler programı öğrencilerin fiziksel ve gelişimsel ihtiyaçlarına odaklanmalıdır. Sosyal çevrenin eksikliklerine, tehlikelerine, güçlü yönlerine ve getirilerine odaklanmalıdır. İnsanoğlunun sadece başarılarına değil, başarısızlıklarına da değinmelidir. Yaygın sosyal konuları sürekli vurgulayarak öğrencilerin yaşamlarıyla ilişkilendirmelidir. Öğrencilere farklı etnik ırk ve kültür gruplarının üyeleriyle etkileşim kurmaları için fırsat sağlamalıdır. Gelecekte karşılaşabileceği durum ve problemleri incelemeleri için öğrencilere imkân sağlamalı, kişisel gelişimlerini destekleyici ortamlar sunmalı ve araştırma yapmaları için fırsatlar vermelidir (NCSS, 2004).

Öğrenme, öğrenci yönünden anlamlı olduğu zaman etkilidir. Öğrenme/öğretmenin anlamlı olabilmesi için şunlar olmalıdır:

a. Öğrenciler okul içinde ve okul dışında kullanacakları bilgi, beceri, inanç ve tutumları birbirleriyle ilişkilendirerek öğrenmelidir.

b. Öğretim önemli fikirlerin gelişimini sağlamayı amaçlamalı ve bu önemli fikirleri anlama, yorumlama ve yaşama uygulama için öğretme üzerinde odaklanmalıdır.

c. Hem öğrencilere sunulurken, hem de etkinlikler sırasında işlenirken içeriğin anlam ve önemi üzerinde önemle durulmalıdır.

d. Sınıf etkileşimi, yüzeysel bir şekilde pek çok konuyu ele almaktansa birkaç önemli konunun irdelenmesi üzerinde yoğunlaşmalıdır.

e. Anlamlı öğrenme etkinlikleri ve değerlendirme stratejileri, öğrencilerin işlenen konunun özündeki önemli fikirlere yönelik dikkatleri üzerinde odaklanır.

f. Öğretmen; öğretimin planlaması, uygulaması ve değerlendirilmesinde bir yansıtıcıdır (NCSS, 2004). Sosyal bilgiler öğretmenleri, öğretimi planlarken bu ilkeleri mutlaka göz önünde bulundurmalıdır.

Yeni sosyal bilgiler öğretim programı, ders kitabı merkezli ders işleme alışkanlığına son vermeye çalışmakta, onun yerine öğrenci merkezli etkinliklerle ders anlayışını sınıf ortamına taşımaktadır. Üstelik öğrencilerin eğlenerek öğrenebilecekleri bir ortam hazırlamada öğretmene yardımcı olmaktadır. Yapılan bu etkinlikleri program; sınıf-okul içi etkinlikler, sınıf-okul dışı etkinlikler ve inceleme gezisi olarak gruplandırmıştır (Ata, 2006:79). Öğreten, öğrenme sürecini oluştururken öğrenenlere doğrudan yaşamsal alanlar sunmaya çalışmalı ve bireyleri bu alanlara çekmelidir. Aksi takdirde anlatılanlar sadece o anda kalacak ve öğrenmenin ezberinden çok kısa bir sürede yok olacaktır (Yanpar, 2006:93).

(2) Bütünleyicilik ilkesi: Sosyal bilgiler programı insanoğlunun sosyal bilimler alanlarındaki bilgi, tecrübe, kültür, değer ve inanışlarından yararlanmalıdır. Öğretme ve öğrenme etkinlikleri çoklu yöntem ve tekniklerle çoklu öğrenme kaynaklarına dayanmalıdır. Bu program araştırma, inceleme, analiz, sentez ve bilgiyi kullanmadaki metotları yeterli hale getirmelidir. Öğrencilerin mevcut sosyal ortamları ile daha geniş farklı sosyal ortamlara bakış açılarını incelemede denge kurulmalıdır. Program, hayat boyu öğrenmeyi sağlamalıdır (NCSS, 2004).

Sosyal bilgiler öğretimi ve öğrenme, bütünleyici olduklarında etkilidir. Dersin etkililiğini arttıracak bir kaynaştırma şu durumlarda gerçekleşir:

a. Sosyal bilgiler konu alanı olarak disiplinler arası öğretilmelidir. b. Konu, zaman ve mekânla ilişkilendirilmelidir.

c. Öğretim, bilgi, beceri, inanç, değer ve tutumlar ile eylem arasında bağ kurulmalıdır.

d. Öğretim etkili teknoloji kullanımına olanak vermelidir.

e. Sosyal bilgiler öğretimi ve öğrenme diğer derslerle bağlantılı olmalıdır.

2005 programının, sosyal bilgiler program geleneğinin iki değişmez unsuru olan disiplinler arasılık ve bütünleşmeye vurgu yaptığı söylenebilir. Türkiye’de 2005 yılına kadar uzun bir süre uygulanan sosyal bilgiler öğretim programının bazı üniteleri disiplinler arası yaklaşıma göre oluşturulmuşken, bazıları özellikle 6.7. sınıftaki üniteler çok disiplinli yaklaşımdan etkilenmiştir (Öztürk,2006:34).

(3) Değerlere Dayalılık ilkesi: Öğrenme, değerlere dayalı olduğunda etkilidir. Sosyal bilgilerin içeriği her zaman değerlerin incelenmesi ve kavranması ile ilgilidir. Değerler

bakış açısına, inançlara ve değerlere, politikalara, eylemlere ve eylemsizliklere göre tarif edilir. Demokratik bir toplumda, değerlere dayalı öğretim aracılığı ile eğitime, bireysel hakların ve kamu yararının güvence altına alınmasında önemli görevler yüklenir. Soysal bilgiler programı karar vermede değerlerin rol oynadığını anlamada yardımcı olmalıdır. Öğrencilere eleştirel düşünmeyi sağlayacak fırsatlar vermeli ve sosyal konularla ilgili olay ve olgular karşısında değer tabanlı kararlar vermelerini sağlamalıdır. Farklı görüşleri desteklemeli, saygı duymalı, kültürel benzerlik ve farklılıklara duyarlı olmalıdır. Sosyal sorumluluk, adalet ve çalışma (iş) sorumluluğunu geliştirmek, politik uygulamaları incelemek ve değerlendirmek için öğrencileri cesaretlendirmelidir (NCSS, 2004).

Yanpar (2006:100) öğretmen sadece çalışma konusunun altındaki ilkelerle değil, bu prensipleri uygulayacağı çeşitli yollarla ilgili bilgiye sahip olmalıdır. Örneğin, öğretmen sosyal bilgiler dersinde demokrasi kavramını çalışıyorsa, bu kavrama farklı bir şekilde yaklaşmak isteyen grupların yaklaşımlarına uygun eğitim gösterebilmelidir. Yazıcı ve Koca (2008:28-29), değer öğretiminde 2005 Sosyal bilgiler programı, geleneksel telkin yöntemi yanında özellikle değer açıklama, ahlaki muhakeme, değer analizi; gözlem yoluyla değer öğretimi yaklaşımlarının da kullanılmasını önermektedir. Sosyal bilgiler programında değer; bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık, birlik, işleyiş ve devamını sağlamak ve sürdürmek için üyelerinin çoğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak düşünce, amaç, temel ahlaki ilke ya da inançlar olarak tanımlanmıştır. Yenilenen sosyal bilgiler programında adil olma, aile birliğine önem verme, bağımsızlık, barışseverlik, bilimsellik, çalışkanlık, dayanışma, duyarlılık, dürüstlük estetik, hoşgörü, misafirperverlik, sağlıklı olmaya önem verme, saygı, sevgi, sorumluluk, temizlik, vatanseverlik, yardımseverlik olmak üzere 19 temel değer belirlenmiştir. Programda verilecek temel değerler aşağıdaki tabloda görülmektedir. Program şemasında her bir üniteyle hangi eşleştiği belirtilmiştir. Böylelikle öğrencilerin, yapılan etkinlikler sırasında tabloda belirtilen değerleri de öğrenmeleri sağlanmıştır.

Tablo 1’de ilköğretim 4 ve 5. sınıflarda doğrudan verilecek değerler ve öğrenme alanları gösterilmiştir:

Tablo 1

Doğrudan Verilecek Değerlerin Öğrenme Alanlarına ve Sınıflara Göre Dağılımı

Öğrenme alanı 4. sınıf doğrudan verilecek değer 5. sınıf doğrudan verilecek değer

Birey ve Toplum Duygu ve düşüncelere saygı, Hoşgörü

Sorumluluk

Kültür ve Miras Türk büyüklerine saygı, Aile Birliğine önem verme, Vatanseverlik

Estetik

İnsanlar, Yerler ve

Çevreler Doğa sevgisi Doğal çevreye duyarlılık Üretim, Tüketim ve

Dağıtım Temizlik ve sağlıklı olmaya önem verme

Çalışkanlık Bilim, Teknoloji ve Toplum Bilimsellik Akademik dürüstlük Gruplar, Kurumlar ve Sosyal beceriler Yardımseverlik Dayanışma Güç, Yönetim ve Toplum

Bağımsızlık Adil olma, Bayrağa ve İstiklal marşına saygı

Küresel bağlantılar Misafirperverlik Tarihsel mirasa duyarlılık Kaynak: MEB (2005:88). İlköğretim Sosyal Bilgiler Ders Programı 4-5. Sınıflar.

(4) Meydan okuma ilkesi: Sosyal bilgiler programı öğrencilere meydan okuma memnuniyetini ve etkinlikleri yorumlayıp değerlendirme fırsatı sağlamalıdır. Bu program öğrencilerin tartışma ortamını oluşturmasına, onların dinleme ve mantıklı kararlar almasını desteklemelidir. Toplumun ve bireyin karşılaştığı problemler hakkında eleştirel, yaratıcı, etnik ve evrensel düşünmeyi sağlamalıdır (NCSS, 2004).

Sosyal bilgiler öğretimi ve öğrenme, meydan okuma olduğunda etkilidir (NCSS, 2004; Barth, 1991; Barth ve Demirtaş, 1997). Meydan okuma ilkesi şu durumlarda gerçekleşir:

a. Öğrenciler hem bireysel hem grup üyesi olarak öğretim hedefini gerçekleştirme konusunda ümitlendirilmelidir.

b. Öğretmen amaçla ilgili ciddiyet ve araştırmaya akıllıca yaklaşım konularında model olmalı ve öğrencilerdeki benzer özellikleri ortaya çıkarmaya ve desteklemeye yönelik öğretim stratejileri kullanmalıdır.

c. Öğretmenler öğrencilerin düşüncelerine ilgi göstermeli ve saygı duymalıdır. Onlardan yeterince düşünülmeden dile getirilmiş kanaatlerini savunmak yerine, çok iyi düşünülüp taşınılmış kanıtlar getirmeleri istenmelidir (NCSS, 2004). (5) Aktif öğrenme ilkesi: Sosyal bilgiler programı öğrencileri doğrudan ve etkin olarak öğrenme sürecine katmalıdır. Geniş ve etkin öğrenme ortamı sağlamalıdır. Öğrencilerin toplum hizmeti projelerine katılmaları için desteklemelidir. Öğrencilerin kendine ve başkasına saygı göstermesini, sınıf içi aktivitelere katılmasını desteklemelidir (NCSS, 2004).

Diğer alanlarda olduğu gibi, sosyal bilgiler öğretiminde de öğrenme, aktif olduğu zaman daha etkilidir (NCSS, 2004; Barth, 1991). Sosyal bilgilerde etkin bir aktif öğrenmenin gerçekleştirilebilmesi için şu ilkeler göz önünde bulundurulmalıdır:

Öğretim sırasında olaylar açıklanırken öğretmen ve öğrenciler yansıtıcı düşünme ve karar alma ile meşgul olmalıdır.

Etkileşimli ders işleme, sosyal kavrayışı geliştirmede ihtiyaç duyulan anlamın yapılandırılmasını kolaylaştırır

Öğretmenler, öğrencilere model olarak, açıklayarak ve bilgiyi inşa ederken kullandığı bilgileri sağlayarak kayda değer bir kılavuzluk yapmaktan, kademe kademe öğrencileri bağımsız ve kendi kendilerini düzenleyici olmaya teşvik eden daha az yönlendirici bir role doğru kaymalıdır. Öğretmenler, alana özgü beceriler ve içeriği kullanarak, gerçek yaşamı çağrıştıran özgün etkinliklerin üzerinde önemle durmalıdır (NCSS, 2004).

c.Sosyal bilgiler program ve öğretim uygulamaları tematik olmalıdır. Tematik program, yapılandırmacı öğrenme kuramının öngördüğü işbirlikli öğrenme ve probleme dayalı öğrenme stratejilerinin gerçekleştirilebilmesi için uygun bir zemin oluşturur. Bunlara paralel olarak, aktif öğrenmeye olanak verdiği için, öğretim etkililiğini de arttırır. Kavram geliştirmeye yönelik etkinliklerin planlanmasını kolaylaştırır.

Sonuç olarak, 2005 yılında yürürlüğe giren İlköğretim Sosyal bilgiler dersi (4– 5. Sınıflar) Öğretim Programı, etkili sosyal bilgiler öğretimi için gerekli bir öğretim programında bulunması gereken tüm öğelere sahiptir. Öğretmenlerin bu programı başarıyla uygulayabilmeleri için, onu dikkatle incelemeleri ve gerektiğinde ihtiyaç duydukları mesleki bilgilerini güncellemeleri veya takviye etmeleri gerekir.

Günümüzde birçok ülkede tematik program ve öğretim uygulamaları yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Son yıllarda NCSS ve ABD için tematik program anlayışı bu anlayışa uygun standartlar oluşmuştur. Bu temaların, sosyal bilimlerin bilgi temelleri ve yöntemleri kullanılarak ele alınması beklenmektedir (NCSS, 2004). 2005 Sosyal bilgiler öğretim programında yer alan “öğrenme alanları”, NCSS tarafından oluşturulan temalarla aşağı yukarı aynıdır. Yeni programda bu temalara öğrenme alanları denilmiştir. Öğrenme alanı; birbiri ile ilişkili beceri, tema, kavram ve değerlerin bir bütün olarak görülebildiği, öğrenmeyi organize eden bir yapıdır.

Sosyal bilgiler programı dokuz öğrenme alanı çerçevesinde yapılandırılmıştır (MEB, 2004: 96):

Birey ve Toplum Kültür ve Miras

İnsanlar, Yerler ve Çevreler Üretim, Dağıtım ve Tüketim Zaman, Süreklilik ve Değişim Bilim, Teknoloji ve Toplum

Gruplar, Kurumlar ve Sosyal örgütler Güç, Yönetim ve Toplum

Küresel bağlantılar

Öğrenme alanları, bir ya da birden fazla akademik disiplini içerebilir. Örneğin, “Birey ve Toplum” Psikoloji ve Vatandaşlık Bilgisini; “Kültür ve Miras” Antropoloji, Tarih ve Vatandaşlık Bilgisini; “İnsanlar, Yerler ve Çevreler” Coğrafyayı; “Üretim, Tüketim ve Dağıtım” Ekonomiyi; “Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler” ve “Güç, Yönetim ve Toplum” Sosyolojiyi; Vatandaşlık Bilgisini, Hukuku içermektedir. “Bilim, Teknoloji ve Toplum” ve “Küresel Bağlantılar” disiplinler arası alanlardır.

Sosyal bilgiler dersi programı öğrenme alanlarının içinde üniteler şeklinde alt başlık şeklinde yer almıştır. İlköğretim 4. sınıf sosyal bilgiler dersinde öğrenme alanları ve üniteler Tablo 2’de gösterilmiştir:

Tablo 2

İlköğretim 4. Sınıf Sosyal Bilgiler Dersinde Öğrenme Alanları Ve Üniteler

Öğrenme alanları Üniteler

Birey ve Toplum Kendimi tanıyorum Kültür ve Miras Geçmişimi öğreniyorum İnsanlar, Yerler, Çevreler Yaşadığımız yer Üretim, Dağıtım, Tüketim Üretimden tüketime Bilim, Teknoloji, Toplum İyi ki var Gruplar, Kurumlar, Sosyal örgütler Hep birlikte Güç, Yönetim, Toplum İnsanlar ve yönetim Küresel bağlantılar Uzaktaki arkadaşlar Kaynak: MEB (2005:10) İlköğretim 4-5. Sınıflar Sosyal Bilgiler Programı.

Yardımseverlik değeri, hayatta bazı değerlerin paylaştıkça artacağına inanan erdemli insanların sergileyebileceği güzel tutum ve davranışlardır. Kişinin sahip olduğu imkânlarını başkalarının iyiliği için kullanmasıdır. İhtiyacı olana karşılıksız destekte bulunmaktır. Yardımseverlik değerinin eğitimi küçük yaşlardan itibaren çocuklara bir

şekilde verilmelidir. Yardımseverlik değerinin eğitimi süreci, ilköğretim 4. sınıf sosyal bilgiler dersinin gruplar, kurumlar, sosyal örgütler temasında yer aldığından aşağıda sadece gruplar, kurumlar ve sosyal örgütler öğrenme alanının içeriği verilmiştir:

Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler: Toplumsal yaşamdaki gruplar, kurumlar ve sosyal örgütler yaşamımızda bütüncül bir rol oynamaktadır. Öğrencilerin, grup kurum ve sosyal örgütlerin nasıl oluştuğunu; onları etkileyen ve kontrol eden mekanizmaları; bunların bireyleri ve kültürü nasıl etkileyip kontrol ettiklerini ve varlıklarını nasıl sürdürüp değiştiklerini bilmesi önemlidir. Bu konuda elde edilen bilgi ışığında, öğrenciler, sosyoloji, antropoloji, siyaset bilimi ve tarih disiplinlerinin kavramlarını kullanarak; “Toplumumuzda ve diğer toplumlarda grupların, kurumların ve sosyal örgütlerin rolü nedir? Grup, kurum ve sosyal örgütler nasıl değişirler? Bu değişikliklerde benim rolüm nedir?” sorularına cevap verebilmelidir.

Dördüncü ve beşinci sınıf düzeyinde öğrenciler bu öğrenme alanıyla çevresindeki veya bildiği grup, kurum ve sosyal örgütlerin yaşamlarını nasıl etkilediklerini inceleme fırsatı bulacaklardır. Bunun sonucunda toplumda bireyler, kurumlar ve gruplar arasındaki etkileşimi fark edeceklerdir. Böylece öğrenciler, sorumluluk sahibi bir birey olmanın, örgütlenmenin ve sosyal katılımın öneminin farkına varacaklardır. Öğrenciler bu öğrenme alanında sosyoloji, hukuk, psikoloji, siyaset bilimi, vatandaşlık bilgisine ait kavramlarla karşılaşacaklar ve “Güç, Yönetim ve Toplum”, “Birey ve Toplum”, “Üretim, Tüketim ve Dağıtım”, “Küresel Bağlantılar” öğrenme alanlarıyla ilgili olan ilişkileri kavrayacaklardır (Kıroğlu ve diğerleri: 640).