Dil Türleri

Bu bölümde d l türler n 3 başlık altında değerlend rmek uygun olacaktır:

1. Standart Tür hukuk, medya, yabancılara ana d l öğret m , standart d l n kullanıldığı öneml alanları oluşturur. Standart d l d ğerler nden ayıran b r başka öneml husus da bağlayıcılıktır. Resmî ve yarı resmî ortamlarda, bell meslek mensuplarının ve bell görevler cra edenler n, standart türü kullanmaları beklen r. Burada çoğu zaman yasal b r zorunluluktan çok toplumsal beklent ler söz konusudur. Bu toplumsal beklent , standart d l n ler sev yede kullanılması beklenen durumlarda buna uymayanları alaya alma, küçümseme, steğ d r. Standart d l, örnek olarak yerel ve sosyal varyantlardan farklı olarak okullarda öğret l r. Standart d le temel alınan yören n ağzını konuşanlar, elbette standart b ç m çocukluktan t baren öğreneb l rler.

Ama çoğu zaman temel alınan bölgen n konuşması le kodlanmış standart d l arasında da farklar vardır.

D l “doğru” ve “güzel” kullanmak steyenler n ulaşmaya çalıştıkları deal b ç m bu varyant tems l eder.

Bunu konuşanlar, daha b lg l , daha eğ t ml , daha aydın vs. olmak g b gerçekte d lle lg s olmayan b r yığın poz t f değere, d ğer varyantları konuşanlara oranla daha layık görülürler (Dem r 2011).

6.2.2.Yerel Tür

D ldek varyantlardan bazıları bell bölgeler ç n t p kt r. Örnek olarak eldurdun oni “onu öldürdün”

cümles n n, lk hecedek /ö/ > /e/ değ şmes , ünlü uyumlarının olmaması, söz d z m ndek devr kl k, tek b ç ml bel rtme ek g b özell kler n yardımıyla Karaden z ağızlarına a t olduğunu bel rleyeb l r z. Aynı şek lde geliveyo örneğ n n, - ver-’ n kullanılması, /r/ düşmes g b özell kler yardımıyla daha çok Burdur, Den zl ve çevres ağızlarına a t olab leceğ n tahm n edeb l r z. Bu örnekler , standart d ldek karşılıkları öldürdün ve geliyor’dan ayıran en öneml husus b r bölgeye has oluşlarıdır (Dem r 2011)

Genell kle bölgesel kullanımlar (d yalektler) olarak ncelenen bu d lsel türler, bel rl yerleş m alanlarında oluşmuşlardır. B z m b r d lsel topluluk ç nde bölgesel kullanımlar olarak düşündüğümüz türler, aynı

Ağızlar okullarda öğret lmezler. Edebî met nler n d yalog pasajları, yerel gazeteler, kar katürler g b bazı durumlarda yazılı olarak da kullanılırlar, ama b r yazılı gelenekler yoktur. Yerel varyasyonda, varyantlar arasındak ayrılıklar, sanıldığı g b küçük söyley ş farklarıyla sınırlı değ ld r; d l n her alanında ortaya çıkab l r. Daha gen ş veya daha dar bölgeler ç n geçerl olan yerel ağızlar olab l r. Yerel ağızlar aynı zamanda başka yerel ağızları çler nde barındırab l rler.

Ağızlar le d yalektoloj lg len r. Ağızlar eş zamanlı ve art zamanlı d l ncelemeler ç n öneml b r kaynaktır.

Ağızlar masal, efsane, çocuk oyunları, halk nanışları g b kültürel unsurları çerd ğ ç n halk b l m araştırmaları ç n çok değerl ver ler çer r (Dem r 2011).

Anadolu ağızlarına baktığımız zaman bugün b rb r nden farklı ağızların bulunması 11. yüzyıldan t baren bu topraklara yerleşen Oğuz boylarının farklı ağız özell kler ne sah p olmasından kaynaklanmaktadır.

Anadolu’ya çeş tl zamanlarda ve çeş tl ves lelerle gelen Oğuz dışı Türk unsurlarla, yabancı unsurların da bu ağızların oluşmasında öneml katkıları olmuştur. Anadolu ağızları ses, şek l ve söz d z m özell kler ne göre Doğu Grubu Ağızları (Ağrı, Artv n, D yarbakır, Elazığ, Erz ncan ağızları…), Kuzeydoğu Grubu Ağızları (Hopa, Borçha, R ze, Trobzon ağızları…) ve Batı Grubu Ağızları (Adana, Adıyaman Amasya, Ankara Antalya Balıkes r, Bursa, Çanakkale ağzıları…) olmak üzere üç gruba ayrılır (Karahan 2014)

Günümüzde ağız kullanımı g derek azalmaktadır. İmer’e göre (1987) bölgesel kullanımların yok olmalarında k büyük etkenden söz ed leb l r: K tle let ş m n n yaygınlaşması ve göç. K tle let ş m araç¬larının yaygınlaşması, b r yandan ek n ve eğ t m düzey n n yükselmes n olumlu yönde etk lerken öte yandan bölgesel türler n yok olmasına neden olmaktadır. Ülkem zde de son on yılda özell kle telev zyonun yayın alanının gen şlemes , bölgesel kullanımlarla ölçünlü Türk ye Türkçes arasındak ayrımları azaltmaya, bu k d l türünü b rb r ne yaklaştırmaya başlamıştır.

Yerel b ç m le standart b ç m karşılaştırıldığında şu öneml farklılıklar görülür:

1. Ağızlar genel olarak ş, a le g b yakın çevrede standart d le göre çok daha dar b r alanda sözlü let ş mde kullanılır. Standart b ç m se kullanım alanı en gen ş olan b ç md r.

2. Ağızların yazılı b r geleneğ yokken standart b ç m n yazılı geleneğ vardır.

3. Ağızlar okullarda öğret lmezken standart b ç m okullarda öğret l r.

4. Ağızlar okur-yazarlık sev yeler düşük, bulunduğu bölgey pek terk etmem ş, resm olmayan, çoğu zaman toplumca önems z görülen şlerde çalışanlarca kullanılırken standart b ç m toplumun orta ve üst tabakası, prest jl mevk lerde çalışanlar, eğ t m sev yes yüksek olanlar tarafından kullanılmaktadır.

5. Bu k tür arasında gerek ses gerekse söz varlığı yönünden çok büyük farklılıklar olmadığı görülmekle b rl kte bazı yerel b ç mler n standart b ç mden c dd farklılıklar gösterd ğ durumlarda söz konusudur.

6.2.3. Sosyal Tür

Sosyal etkenler de d lde öneml b r çeş tlenme neden d r. Sosyal gruplar d l kend ler ne özgü b r b ç mde kullanır; b r yerde kend sosyal çevreler ne has, kend ler n başkalarından ayıran b r d l yaratırlar. Sosyal nedenlerden kaynaklanan varyantlar, sosyolekt veya sosyal ağızlar olarak da adlandırılmaktadırlar.

Toplumsal kullanım b ç m nde Türkçeye aktarab leceğ m z bu kavramdan kısaca grup d l anlaşılmaktadır D lsel topluluk ç nde aynı d l n kullanımı özell kle söz varlığı bakımından bu gruplar arasında değ ş kl k göster r (İmer 1987).

Mirim, binaenaleyh, bey, hanım g b kel meler n orta yaş ve üzer ndek ler, buna karşılık koptum yaane, lan oolum g b fadeler n se daha çok gençler tarafından kullanıldığını söyleyeb l r z (Dem r 2011).

Meslek

Aynı ş yapan, günün büyük b r bölümünü b r arada geç ren nsanlar, zamanla aralarındak l şk y yansıtacak b r varyant gel şt r rler. Çevrem ze baktığımız zaman aynı mesleğ cra eden nsanların konuşmalarıyla da d ğer gruplardan ayrıldığını görürüz. Bu ayrılma, örnek olarak meslek ter mler n n kullanılması, bazı kel melere özel anlamlar yüklenmes , b reyler arasındak l şk ler ağını gösterecek kalıp

fadeler vb. özell kler şekl nde olab l r.

Meslek d ller ya da başka toplumsal kullanımlar ölçünlü d lde b l nmeyen sözcük ve ter mler de çereb l r. B r hek m n ya da hukukçunun d l ötek meslek grubundan olanlar ç n çok başkadır (İmer 1987).

Bununla lg l olarak İmer (1987) İstanbul-Ankara uçuşunu yapan Bo ng 727 t p b r THY uçağının p lotu le kule görevl s arasında geçen aşağıdak konuş¬mayı örnek olarak verm şt r: 

Yukarıdak konuşma ancak aynı meslek grubundak k ş ler tarafından anlaşılab l r.

C ns yet

C nsler n d l farklı kullanmaları da d lde varyantlaşma nedenler nden b r d r. Türkçede küfürler n, (u)lan veya ayol g b t p k kadın/erkek d l ne has ögeler n varlığını buraya örnek olarak vereb l r z. Farklı d l kullanımında b yoloj k c ns yet n değ l, sosyal c ns yet n öneml olduğunu vurgulamakta yarar vardır. Her k c ns n de kullanab leceğ sözü ed len kel meler n kadın veya erkek konuşmasına has görülmes , sosyal c ns yetle lg l d r. Kadın ve erkek konuşmasının b rb r nden daha bel rg n olarak ayrıldığı d ller de vardır (Dem r 2011). D l ve c ns yet başlığının altında Kuzey Amer ka’da yapılan b r araştırmada kadınların erkeklere göre daha az kararlı b r konuşma tarzı kullandıklarını ortaya koymuştur. Bunun altında yatan neden n se kadınların onaylanmaya ht yaç duyacak şek lde yet şt r lmeler veya a le bağlarını sürdürmeler n kolaylaştırmak amacıyla fazla dd alı olmayan b r konuşma tarzı ben msem ş olmaları olab leceğ fade ed lm şt r (Hav land vd 2008).

Sosyal Statü

Sosyal statü de d lde varyantlaşma nedenler nden b r olarak karşımıza çıkab lmekted r. Buralar tem zlenecek g b bas t b r cümle konuşanın sah p olduğu poz syona göre, “buraları tem zleyeceks n”

veya “buraları tem zleyeceğ m” şekl nde yorumlanab l r. Aynı kel meler patron tarafından kullanıldığında başka, çalışan tarafından kullanıldığında bambaşka b r anlam fade edeb l r. B r öğretmen, öğrenc s ne oğlum/kızım d ye h tap edeb l rken öğrenc öğretmen ne anne/baba d ye değ l ancak öğretmen m d ye h tap edeb l r. Sah p olunan sosyal statüyü gösteren başka d l özell kler bel rleneb l r. Örnek olarak h yerarş k yapılanma olan ş yerler nde meslekî h yerarş kullanılan d l le de göster l r.