Devlet Başkanı

Devlet Başkanlığı, devletin ulusal ve uluslararası alanda en üst düzey organı sayılmaktadır. Bu statüye bağlı hak ve yetkiler, devlet başkanının şahsına değil devlete atfedilmiştir. Bir devlet başkanının uluslararası hukuktaki konumu devletinin uluslararası hakları ve yükümlülüklerinden kaynaklanmaktadır.286

Devlet başkanı, devleti dışarıda temsil ederken, devletin varlığını benliğinde kişileştirmektedir.

284 _{WATTS, RdC, s.19} 285 _İbid.

71

Eskiden bir devletle ilişki kurmak, devlet başkanlarının bir devletin etkin yönetici otoritesi olması sebebiyle, devlet başkanı ile ilişki içine girmekle eşdeğer kabul edilmekteydi.287

Devletlerin iç yapılanmaları ve anayasal düzenleri, kendi devlet başkanının görev ve yetkilerini düzenleme konusunda farklılık gösterebilir.288

Fakat iç yapılanmaları ve işlevlerinin kapsamı bir yana, devlet başkanları, egemen eşitlik prensibinin bir yansıması olarak, devletlerinin en yüksek mercii sıfatıyla uluslararası platformda eşittirler. Bu nedenle uluslararası hukuk, tüm devlet başkanlarına aynı biçimde muamele edilmesini buyurmaktadır.289

Devlet başkanlarının bazı özel yetki ve görevleri vardır ki bunlar doğrudan uluslararası hukuku ilgilendiren işlevlerdir. Bu işlevler, kapsam ve uygulanma biçimi devletten devlete göre farklılık gösterse de genel olarak, savaş ve barışa karar vermek, uluslararası antlaşma yapmak, diplomatik misyon üyelerini atamak ve yabancı diplomatik misyon üyelerini kabul etmek, jus representationis omnimode olarak sayılabilir.

Savaşa ve barışa karar vermek, birçok devlette anayasal bir güç olarak devlet

başkanına verilmiş bir yetkidir.290

Elbette burada akla gelen soru, kuvvet kullanmanın yasaklandığı, dolayısıyla savaşın yasak olduğu bir toplumda, devlet başkanlarının savaş ilan etme yetkisinin geçerliliğini koruyan bir kavram olup olmadığıdır. Günümüzde kuvvet kullanılması yasaklandığından, bunun doğal bir sonucu olarak da savaş ilan etme yetkisinin artık geçerliliğini korumuyor olması beklenmektedir. Bu durumun uluslararası hukuk açısından meşruluğu ayrı bir

287 _{JENNINGS/WATTS (eds) 1992, s.1033}

288 _{Türkiye’de devlet başkanının görev ve yetkileri ile hukuki statüsü konusunda bkz.}

GİRİTLİ/BİLGEN/AKGÜNER/BERK, İdare Hukuku, DER Yay. 5. Baskı 2012, s. 257 vd.

289

WATTS, RdC, s.26

290 _{Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası’nın 87. ve 92. maddelerine göre bu yetki Cumhurbaşkanı’na} değil Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne aittir. Cumhurbaşkanı ancak “Türkiye Büyük Millet Meclisi tatilde veya ara vermede iken ülkenin ani bir silahlı saldırıya uğraması ve bu sebeple silahlı kuvvet kullanılmasına derhal karar verilmesinin kaçınılmaz olması halinde Cumhurbaşkanı da,Türk Silahlı Kuvvetlerinin kullanılmasına karar verebilir.”( TC Anayasası m 92/2 , Kanun No.: 2709 Kabul Tarihi: 7.11.1982). Bu hüküm çerçevesinde Cumhurbaşkanı’nın görevi savaş ilan etmek olarak değil, zorunluluk halinde TSK’yı harekete geçirmek olarak algılanmalıdır.

72

tartışma konusu olmakla birlikte devletlerin anayasalarında yer verdikleri savaş ilan etme yetkisini nasıl yorumlayıp uygulayacaklarını belirlemeleri gerekmektedir.291

Uluslararası antlaşma yapmak konusunda devlet başkanları, hükümet başkanları

ve dışişleri bakanları gibi herhangi bir yetki belgesine ihtiyaç duymaksızın tam yetkilidirler. Uluslararası hukukta kuşkuya yer bırakmayacak şekilde kabul edilen, devlet başkanlarının devletlerini uluslararası alanda temsil etmeye tam yetkili olduklarıdır. Bu, uluslararası hukukta öteden beri kabul edilen bir kuraldır.292

Bu kural 1969 Viyana Antlaşmalar Hukuku Sözleşmesi 7. maddesinde de açıkça belirtilmiştir. Bu hüküm hem bir kimsenin Devletin temsilcisi olarak işlevlerinin kuruluşu yoluyla, örneğin “full powers” denilen tam yetki belgesinin yapılmasıyla; hem de ilgili kişinin temsil işlevini yerine getirirken sahip olduğu yetkinin genişliğiyle ilgilidir. Her ne kadar VAHS 46. Maddesi bir antlaşmanın, antlaşma yetkisiyle ilgili anayasal sınırlandırmaların ihlali durumunda iradenin sakatlanmış olması gerekçesiyle geçersizliğinin ileri sürülebileceğini öngörse de bir Devlet Başkanı’nın yetkisine iç hukukta açıkça bir sınırlandırmanın getirilmiş ve bunun usulüne uygun biçimde yayımlanmış olmaması durumunda, uluslararası hukukta Devlet Başkanına tanınmış yetki m. 46 bağlamında geçersiz kılınamayacaktır. Buna benzer biçimde VAHS m. 67/2 de bir Devlet Başkanı’na herhangi bir yetki belgesine ihtiyaç duymaksızın antlaşmayı sona erdirme yetkisi vermektedir.293 Bu yetki,

291

Monarşik sistemlerde savaş ve barış ilan etme yetkisi krala aitken, cumhuriyet sisteminde bu yetkinin 2 şekilde düzenlendiği gözlenmektedir. Bunlardan ilki paylaşımlı yetki düzenidir. Buna göre yetki devlet başkanı ile parlamento arasında paylaştırılarak devlet başkanı tarafından kullanılacak yetki parlamentonun iznine tabi kılınmıştır. İkinci olarak da bu yetki yalnızca parlamento tarafından kullanılmaktadır. Bkz. Kemal GÖZLER, Devlet Başkanları: Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi, Ekin Yay. 2001, s 230 Türkiye’de bu ikinci sistem benimsenmiş olup, Cumhurbaşkanı ancak TBMM’nin tatilde veya ara verdiği bir sırada yalnızca silahlı kuvvetlerin harekete geçmesine karar verme yetkisine sahiptir. Bu yetki de savaşa karar verme yetkisi değil, aslında Cumhurbaşkanı’nın silahlı kuvvetlerin başı sıfatına istinaden verilmiş görünen bir yetkidir.

292 _{Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi’nin Uygulanması Davası’nda UAD} da bunun kuşkuya yer bırakmayacak biçimde kabul edilmiş bir kural olduğunu teyit etmiş ve devlet başkanının uluslararası alanda devleti adına bağlayıcı işlemler yapmaya yetkili olduğunu ifade etmiştir. Case Concerning Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Bosnia And Herzegovina v. Yugoslavia) Preliminary Objections Judgment 11 Temmuz 1996, s. 622 (Kısaca Genocide [1996])

293 _{1969 Viyana Antlaşmalar Hukuku Sözleşmesi m. 67/2: Bir antlaşmayı, antlaşmanın hükümlerine}

veya 65. maddenin 2 ci veya 3 cü paragrafına göre geçersiz ilan eden, sona erdiren, ondan çekilmeyi veya onun yürürlüğünü askıya almayı öngören herhangi bir işlem, diğer taraflara iletilen bir belge ile yapılır. Belge, Devlet Başkanı, Hükümet Başkanı veya Dışişleri Bakanı tarafından imzalanmazsa, bu Devletin belgeyi ileten temilcisinden yetki belgesini göstermesi istenebilir.

73

bulundukları konumun ve görevlerinin bir gereği olarak kabul edilmektedir.294

Anayasal düzeyde devlet başkanlarına verilen antlaşma yapma yetkisi başlı başına antlaşmayı sonuçlandırma anlamına gelmemektedir; ancak bu da olası bir durumdur. Bazı uluslararası antlaşmalar, özel önemleri nedeniyle devlet başkanlarının bizzat katılımını gerektirebilir.295

Devlet Başkanlarının uluslararası ilişkilerde irade beyanları Devletlerini bağlar.296

Diplomatik misyon üyelerini atamak ve yabancı diplomatik misyon üyelerini kabul etmek konusunda özellikle büyükelçilerin kabul eden devlet başkanına

sunulacak güven mektubunu imzalamak ve gönderen devletin büyükelçisinin sunduğu güven mektubunu da kabul etmek açısından yetkili kişinin devlet başkanları olduğu kabul edilmektedir.297

Devlet başkanının bu işlevi bürokratik ve formalite gereği bir işlem olarak kabul edilmekle birlikte meşruiyetinden şüphe duyulan bir devlet başkanının yapacağı bu işlemin tanınma meselesine ilişkin sonuçları bulunduğu söylenmektedir.298

Son olarak devlet başkanlarının devletlerini temsil etme konusunda genel bir yetkiye sahip oldukları belirtilmelidir. Jus representationis omnimode olarak anılan bu yetki uluslararası hukuktan kaynaklanan bir yetkidir ve devlet başkanın devletin tezahürü

294 _{Rona AYBAY, Kamusal Uluslararası Hukuk, Seçkin Yay. 2011, s. 68 (Kısaca AYBAY,} Uluslararası Hukuk 2011)

295

WATTS, RdC, s.28

296 _{Fransız ve Amerikan devrimlerinden önce antlaşma yapma yetkisi bütünüyle devlet başkanında} yetkisinde iken, daha sonra yapılan anayasalar devlet başkanına devletin iradesini açıklama yetkisi tanınmakla birlikte yasama organına da bu iradeyi biçimlendirme ve onaylamayı saklı tutma hakkı vermiştir. Mark E. VILLIGER, Commentary on the 1969 Vienna Convention on the Law of Treaties, Martinus Nijhoff Publishers 2009, s.585 (Kısaca VILLIGER, Commentary) Bugün genel olarak kabul edilen durum, bir devletin imzaladığı bir antlaşmayı onaylama zorunluluğu olmadığı yönündedir. Bununla birlikte onay, antlaşma aksini öngörmedikçe veya aksi bir niyet tespit edilmedikçe, geriye yönelik etki doğurmaz. Bkz. Luzius WILDHABER, Provisions of Internal Law Regarding Competence to Conclude a Treaty, 8 Virginia JIL 1967, s94 Devletlerin antlaşmanın yürürlüğe girmesine kadar antlaşmanın konu ve amacını ortadan kaldıracak eylemlerden kaçınma yükümlülükleri bulunmaktadır. Bu yükümlülük aynı zamanda iyi niyetli (bona fides, good faith) davranma yükümlülüğü olarak da anılmaktadır. Bkz. 1969 Viyana Antlaşmalar Hukuku Sözleşmesi m. 18. Ayrıca bkz. VILLIGER, Commentary, s242 vd

297 _{PAZARCI, 3. Kitap (2005), s.80-81; WATTS, RdC, s.30}

298 _{WATTS, RdC, s.31. Aynı anda birden fazla kişinin devlet başkanı sıfatını haiz olduklarını ileri} sürerek temsilci ataması durumunda da diğer devletin hangi başkanı meşru devlet başkanı olarak kabul edeceğine ilişkin bildirimde bulunması gerekecektir. Buna ilişkin sorun 1990’da Panama’nın Birleşmiş Milletler’e iki farklı temsilci göndermesiyle de gündeme gelmiştir.Sonuç olarak Güvenlik Konsey’i yeni seçilmiş Başkan Endara’nın temsilcisini yasal olarak kabul edilmiştir. Bkz. ibid, dp.27

74

olarak kabul edilme düşüncesinden kaynaklanır.299

Devlet başkanlığı makamının temsilci sıfatının devletin ruhu ve milletin bir bütün olarak tezahürü olduğu genel olarak kabul edilmektedir.300 Uluslararası Adalet Divanı, Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Hakkında Sözleşme’nin Uygulanması kararında “uluslararası hukuka göre her devlet başkanının uluslararası ilişkilerinde devleti adına hareket edebildiği konusunda herhangi bir şüphe”nin301

olmadığını ifade ederek devlet başkanlarının devleti temsile yetkilerinin uluslararası hukuk tarafından kabul edilen bir kural olduğunu doğrulamıştır.