Defter Kethüdası

Tımar sisteminin uygulandığı salyanesiz eyaletlerde genel defterdarlık makamının haricinde dirlik arazilerinin geliri için farklı bir defterdarlık makamı ilgilenmektedir. Tımar arazilerine tımar defterdarı bakarken zeamet ile ilgili işlere de defter kethüdası bakmaktadır. Bu defterdarlıklar hazine defterdarlığının dışında olup sadece tımar arazilerinin vergi ve gelir işlerinden sorumlu olurlar. Defterdarlara tevcih edilen haslardan farklı olarak defter kethüdalarına zeamet tevcih edilmektedir88_.

22 numaralı sicilde defter kethüdası tayini ile ilgili üç tane belge mevcuttur89_. İlk belge Konya kadısına gönderilmiş olup belgede 1630 senesinin ilk ayında sadrazam tarafından bu göreve tayin edilen Şeyhi’nin görevi devr alacağında Mustafa adlı bir sipahinin bu görevin kendisine tevcih edildiğine dair bir ferman ibraz etmiştir. Bunu üzerine İstanbul’da bu fermanın kaydı olmadığı için sadrazamın tayin ettiği Şeyhi’nin defter kethüdalığını yapması hususunda karar verilmiştir. Karaman defter kethüdalığı ile ilgili ikinci belge 17-1 numaralı olup Karaman beylerbeyine yönelik olarak yazılmıştır. Beratta ebnâ-i sipâhîyânın emektarlarından olan Mehmed Süleyman Abdullah mülazemeti için bu göreve tayin edilmiştir. Karaman defter kethüdalığı için son belgede ise 187-1 numaralı olup ru’us-ı hümâyûn kararı gereği berat düzenlenerek sipahilerin emektarlarından olan ve daha önce Karaman’da tîmâr defterdârlığı görevini yapan İsma’îl bin İbrahîm adlı kişi bu göreve 15 Ekim 1631 tarihinde tayin edilmiştir. Aşağıdaki tabloda Karaman Eyaleti’ne yapılan defterdar ve defter kethüdasıyla ilgili diğer bilgiler yer almaktadır.

88 _{Pakalın, Sözlük, C.I, s. 420.} 89 _{7-5, 17-1, 187-1.}

Tablo 3-Tayini Yapılan Karaman Defterdar ve Defter Kethüdası Sıra No Belge No Görevi İsmi Tayin Tarihi Açıklama 1 7-5 Karaman Defter Kethüdâsı Şeyhi Evh-M- 1040

Evs-C-1039 tarihli serdar-ı ekrem tevcîhidir. 2 17-1 Karaman Defter Kethüdâsı Mehmed Süleymân ‘Abdullah 13-Ca- 1040

Ebnâ-i sipâhîyândan olan bu zât mülâzemeti için atanmıştır. 3 28-4 Karaman Mal (Hazine)

Defterdârı

Ya’kûb Efendi

Evh-L- 1040

Trablusşam defterdârı olan Ya’kûb liyâkati ve seferlerdeki hizmeti için atanmıştır.

4 187-1 Karaman Defter Kethüdâsı İsma’îl bin İbrahîm 1-Ra- 1041 Önceden Karaman’da tîmâr defterdârılığı yapan sipâhîyandan bu zât mülâzemeti için atanmıştır.

5 19-1 Karaman

Defterdârı Kasım

23-B- 1040

Şam defterdârının Karaman defterdârlığına ta’yînidir.

2.2.2.5 Diğer Görevliler

Karaman eyaleti veya Konya Sancağı’na 1629-1631 tarihleri arasında tayin edilen diğer görevliler ise Konya altıbölük halkı üzerine kethüdayeri, Konya, Eski-il ve Bayburd’un altıbölük halkına zâbit ve kethüdâyeri, Konya mimarbaşısı, Karaman cizye emini ve katibi, Konya kapan dakik ve ihtisâbı emînidir.

Altıbölük halkı kethüdayeri; Altıbölük halkı üzerine ketüdayeri olarak tayin

edilen kişiler genellikle aynı sipahi sınıfından olup sorumlu oldukları bölgede askerin zabtu rabt altına alınması, askerin her türlü müşkülatının giderilmesi ve askerlerin arasında yaşanan davalara, anlaşmazlıkların şer’ ile görülmesi görevlerini üstlenmişlerdir. 26-1 numaralı belgede sipahi sınıfından Sefer Mustafâ Abdullah 1631 Mart ayının sonlarına doğru Konya ve Eski-il ve Bayburd kazâlarında ve köylerinde mevcut bulunan altıbölük halkı üzerine kethüdayeri tayin edilmiştir. Tayin sebebi olarak Sefer Ağa’nın ocağın emektarı, dindar, maslahatgüzar olup işin üstesinden gelip askerleri zabtu rabt altına alabilecek kararlılığa sahip olması gösterilmiştir. Ayrıca askerlerin kendi aralarındaki davalarına şer’ ile bakması emredilmiş olup verdiği kararlara uymayan sipahileri kadının iznini alarak İstanbul’a bildirmesi söylenmiştir. Burada dikkati çeken diğer bir hususta bölgede levendat ve eşkıya sipahi konumunda olup halkın parasını sebepsiz olarak gasp edip,

zulmedenlerin yakalanıp şer’ ile haklarından gelinmesi emridir. Kethüdayerlerinin genel görev ve sorumlulukları dışında mektupta böyle bir açıklama ve görevlendirme yapılmasının sebebi o dönemde artan sipahi zorbalarının halka yaptığı baskı ve zulümdür. Bundan önceki dönemlerde sipahi zorbalarının insafına terk edilen Anadolu halkının artan rahatsızlığı IV. Murad döneminde ciddi bir temizlik ve sindirme harekâtına sahne olacaktır. 6-4 numaralı belgede ise Konya ve nahiyelerindeki altıbölük halkı üzerine kethüdayeri olarak altıbölük sipahilerinden olan Mehmed Ağa sadrazamın onayı ile tayin edilmiş olup belgede tayin sebebi ve tarihi belirtilmemiştir.

Mi’mârbaşı: Konya mi’marbaşısı Mustafa’nın vefat etmesi üzerine Konya

kadısının arzı ile yerine mimarlık alanında usta olan İsmail’e verilmesi uygun görülerek Haziran 1631 tarihinde bu göreve tayin edilmiştir.

Cizye Emini ve Katibi: Cizye islam devletlerinde gayri müslim tebadan alınan

askerlik vergisi mahiyetinde olup Osmanlı Devleti’nde de zenginliklerine göre ala, evsat ve edna olmak üzere on, yirmi ve otuz akçe cizye tahsil edilmiştir. Daha sonra vergi miktarları sürekli olarak değişmiş olup cizye vergisi her sene muharrem ayının başında cizyedar denilen memurlar tarafından tahsil edilmeye başalnmıştır. Kimden ne kadar cizye alınacağının yazılı olduğu evraklar bu cizyedarlara teslim edilmiş ve ona göre tahsilat yaptırılmıştır. Cizye vergisi hiçbir zaman tımar ve zeamet sahiplerine tevcih edilmemiş olup daima hazine adına toplanmıştır.

12-1 numaralı ve 25 Mart 1630 tarihli belgede Karaman defterine tabi olan cizyelerin tahsili için silahtarlar zümresinden Mahmûd Mustafâ cizye emini olarak, altıbölük sipahilerinden İbrahîm Yûsuf’ta katip olarak tayin edilmiştir. Ellerine verilen tuğralı deftere göre (daha sonra cizye bohçası olarak adlandırılacaktır) kadıların marifetiyle, 1041 Ramazan ayının başından 1042 Şaban ayının sonuna kadar olan bir yıllık dönemin tahsiline memur kılınmışlardır. Vergi miktarı olarak her bir haneden 220 akçe alınması ve her biri bir dirhem ağırlığında halis akçeden olması, kırık akçe alınmaması yazılmış olup farklı paralar içinde belgede farklı miktarlar belirtilmiştir90_{. Ayrıca cizyenin toplanması işine bölgedeki idarecilerin ve}

90 _{Belge 220 akçeye muadil para miktarlarını ‘altunî yüzonsekiz ve kâmil guruşu yetmişsekiz ve esedî} guruş atmışsekiz ve Leh guruşunu kırksekiz ve padişâhîyi ve Mısır parasını ikişer ve Bâbkayı(?) altışar akça’ olarak belirtilmiştir.

askeri taifenin müdahale ettirilmemesi emredilmiş olup bazı taifelerin gayri müslimlerden daha önce kendileri için cizye adıyla para topladıkları haberlerinin geldiği bildirilmiştir. Burada dikkati çeken en önemli husus belgenin sonunda adı geçen kişilerin bu vergiyi zamanı geldiğinde toplamak için 2 Şaban 1039 (17 Mart 1630) tarihinde hazineye 256.360 akçeyi peşin olarak ödemiş olmasıdır. Bu durumda cizye vergisinin toplanması iltizam usûlü ile tahsil edilmiştir.

Kapan ve İhtisab Emini: Kapan yiyecek ve giyecek ürünlerin toptan satıldığı

çarşı ve bedestenlere verilen isim olup kapanlarda hangi ürün satılıyorsa yağkapanı, unkapanı gibi o adlarla anılmıştır. Kapan eminleri, kapanlara gelen ürünlerin vergisini aldıkları gibi onlara narhlarda tayin edilmiştir. Önceleri kethüda veya eminler vasıtası ile bu işler yapılırken daha sonra artan para ihtiyacı nedeniyle senelik olarak iltizama verilmeye başlanmıştır91_{. İhtisab Emini ise Osmanlılarda bir} kısım belediye ve zabıta vazifelerini gören ve devlete ait bazı vergileri toplamakla görevlendirilen kişilere verilen addır92_.

15-3 numaralı ve 13 Aralık 1630 tarihli Musul’dan gönderilmiş olan bu belgede Konya kapan dakik(?) ve ihtisab eminliğine altıbölük halkından Salih Term(?) adlı sipahinin Hemedân, Dergezin seferleri ve Bağdad Kal’ası muhâsarasındaki hizmeti ile mülazemeti için verilmiştir.

Tablo 4-Tayini Yapılan Diğer İdari Görevliler Sıra No Belge No Görevi İsmi Tayin Tarihi Açıklama 1 24-2 Karaman

mütesellimi Bınâri oğlu Pîrî

Evl-Ş- 1040

Sâbık mütesellimin halkın şikayeti üzerine görevden alınıp yerine sâbık Karaman beglerbegisi olan Bınâri oğlu Pîrî atanmıştır. 2 6-4 Konya Altıbölük _{halkı Kethüdayeri} Mehmed Ağa - Konya ve nahiyeleri için _ta’yindir.

3 26-1 Konya, Eski-il ve Bayburd’un Altıbölük Halkına Zâbit ve Kethüdâyeri Sefer Mustafâ ‘Abdullah Evh-Ş- 1040

Ebnâ-i sipâhîyandan olan bu zât liyâkati için atanmıştır. Altıbölük halkı içindeki şer’i dâvalarada bakmaktadır.

4 8-2 Konya

Mi’marbaşısı Mi’mar İsma’îl

Evh- Za- 1040

Sâbık mi’marbaşının vefatı ve Konya kadısının arzı ile atamadır.

91 _{Pakalın, Sözlük, C.II, s. 164.} 92 _{Pakalın, ag.e., C.II, s. 43.}

5 12-1 Karaman Cizye Emini Silahtarândan Mahmûd Mustafâ 10-Ş- 1039 Toplanacak cizye 1041 Ramazan başından 1042 Şaban sonuna kadar olan dönem için her evden 220 akçadır.

6 12-1 Karaman Cizye _Kâtibi Sipâhîyândan _{İbrahîm Yûsuf} 10-Ş-₁₀₃₉

Toplanacak cizye 1041 Ramazan başından 1042 Şaban sonuna kadar olan dönem için her evden 220 akçadır.

7 15-3

Konya Kapan dakik ve İhtisâbı Emîni

Sâlih term (?) 8-Ca-₁₀₄₀

Bu görev, seferlerdeki hizmeti ve mülazemeti için verilmiştir.

2.2.2 Adli Görevlere Yapılan Tayinler