Turistik talebin tanımı ve teknik özellikleri, turistlerin karma ık yapıdaki gerçek seyahat güdülereni açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Ki inin kar ı ka ıya oldu u maddi manevi tüm kısıtlamalar, tatil tasarımının en ba ından itibaren talebin ekillenmesi üzerinde belirleyici olmaktadır. Paranın veya izin süresinin nerede, nasıl bir tatile elverdi i, ailevi sorumluluklar yanında bireyin maruz kaldı ı pazarlama ileti imi akı ının ona çe itli turizm fırsatları hakkında sa ladı ı bilgiler gibi kısıtlayıcılar ve fırsatlar yanında toplumsal ön ko ullar da bireyin tercihleri üzerinde belirleyici olmaktadır. Turistin karar alma sürecindeki farklılıklar ara tırmacıların bu konuya yakla ımlarının farklı olmasına yol açmı tır. Örne in, “davranı çı” gelene e mensup ara tırmacıların açıklama giri imleri insanların bir uyarana verdikleri tepkilerin önceden belirlenmi , tahmin edilebilir oldu unu kabul etmektedir. Büyük ölçüde rasyonel kabul edilen tüketicinin manipülasyonuna az yer veren bu yakla ım, rakip destnasyonların ço alması ve turist profillerinin çe itlenmesi ve karma ıkla masıyla artık yeterli gelmemektedir. Buna alternatif olan “bili sel” yakla ım, bireylerin karar alırken her zaman rasyonel davranmadıklarını ve insan davranı larının ço unun öznel nedenlerden kaynaklanabilece ini ileri sürmektedir. Her iki yakla ımın geçerli tarafları oldu u açık olmakla birlikte belli dönemlerde ve turist tiplerinde de olsa uygulanabilecek kurallara ve modellere ihtiyaç vardır. Örne in insanların bazısının kararları üzerinde reklamların do rudan etkisini gözlemlemek mümkündür yani bunlar gizli motiflerin uyarılmasıyla avlanabilir, di er yandan aynı destinasyona gelmi ba ka turistler
ise büyük ölçüde rasyonel (yani önceden kolayca tahmin edilebilir, ama reklam mesajlarına ancak seçici algı yönelten) ve titizlikle planlanmı bir karar süreci sonucunda gelmi lerdir. Bireylerin ki isel, bilinç altında gizli, kendisine özgü ihtiyaçlarının tatmin edilmesinin turizm bakımından öneminin giderek daha çok farkına varılmaktadır (Cooper ve ark. 1998: 33-35; Page ve ark. 2001: 61-63; Hacıo lu, 2000: 23):
1) Maslow’un htiyaçlar Hiyerar isi
Maslow’un ünlü motivasyon teorisi, bireysel ihtiyaçlarımızın 5 geni sınıfa ayrıldı ını ve bunların daha a a ı düzeydeki fizyolojik ihtiyaçlardan yüksek düzeydeki kendini gerçekle tirme ihtiyaçlarına do ru uzanan bir hiyerar i olu turdu unu kabul etmektedir. Buna göre birey, bir üst ihtiyaçlar sınıfından bir güdü aramadan önce, bir alt kategoride yer alan ihtiyaçlardan her birinin tatmin edilmesi gerekmektedir. Yani, ancak açlık ve susuzluk gibi temel ihtiyaçlar kar ılandıktan sonra, birey daha yüksek düzeyde yer alan güdüler sınıfı tarafından yönlendirilmeye açık hale gelecektir. Bununla birlikte, Maslow’un modelinin turizm ba lamına uygulanmasıyla, turistik güdülerin zaman içinde de i im göstertiklerini hatta ya amın seyri içinde ba ka turizm deneyim gruplarına terfi edebilecekleri ve turistin aslında birden fazla güdünün etkisi altında hareket edebilece ini ortaya koymu tur.
2) Gilbert’e Göre Turizmde Tüketici Karar Alma Süreci:
Maslow’un ihtayaçlar hiyerar isi insani ihtiyaç ve isteklerin genel olarak açıklanmasına yönelik yararlı bir yakla ım olmakla birlikte, güdülerin turizm karar süreci bakımından daha ayrıntılı bir biçimde ele alınmasının gerekli oldu u açıktır. “ htiyaçları tatmin etme güdüsü ki isel tercihlerle birle ti inde turisti alternatif ürünlere bakmaya iter; nihai karar tatil veya destinasyon seçeneklerinin çekme gücü sonucunda ortaya çıkar”. Gilbert turizmde tüketicinin karar alma süreci üzerinde etkili olan itme ve çekme faktörlerininin dört ayrı a ama olu turdu unu belirtmi tir:
1 Talep ba latıcıları: Bir turistik çekicili i görme kararını tetikleyen, motivasyonu da içine alan çe itli güçler .
edilir (bro ürler, gazeteler, internet). Bu algılar tüketicinin destinasyon hakkında evvelce olu turmu oldu u kendi dü ünce ve tasavvurlarını biçimlendirerek bir seyahat olası ılı ını artırabilir veya azaltabilir.
3 Roller ve karar alma: turistin bir tüketici olarak rolü nihai tatil kararını etkileyecektir. Örne in bir ailede aile reisinin, e in, büyük ve küçük çocukların tatilin nerede, ne zaman, ne soruları üzerinde farklı etkileri olacaktır.
4 Talep filtreleri: seyahat kararı bir dizi demografik ve sosyo ekonomik kısıtlılık ve imkanlar tarafından büyük ölçüde belirlenmektedir. tme gücünün böylesi kısıtlayıcı faktörlerce süzülmesiyle nihai talep olu ur.
3) Dann’ın Turizm Motivasyonu Yakla ımı:
Dann turist motivasyonunun 7 boyutunu genellemi tir:
1 Eksik olan ama arzulanan bir eye cevap olarak seyahat 2 Bir güdüleme itmesine cevap olarak destinasyonun çekmesi
3 Bir fantezi güdüsü; Turistler kendi çevrelerinde kültürel bakımdan kabul edilemez
davranı veya faaliyet biçimlerini giri mek izçin seyahat edebilirler (kumar, uyu turucu, fuhu )
4 Belirli sınıflandırılmı seyahat amacı; örne in, dostve akrabaları ziyaret belirli bir
amaç sınıflandırması olu turur.
5 Motivasyon tipolojileri; farklı turist tipleri seyahat güdüsünü etkiler.
6 Turistin geçmi deneyimlerine ba lı güdüleme; Bazı turistler evinde ve di er
tatillerinde ya adıklarından farklı olan yerleri gezmeyi arzu eder. 4) Plog’un Turist Tipolojileri:
Plog 1974’te ortaya koydu u me hur psikografik sistemine göre bazı destinasyonların bazı turist tiplerine hitap etti ini ve bunun öngörülebilece ini ileri sürmü tür. Buna göre destinasyonların zaman içindeki geli imleri sonucunda öyle bir noktaya gelirler ki, artık kendi geleneksel turist hedef kitlelerine hitap etmez olurlar ve o
turizm merkezi kendisini rekabetçi yapan özel cazibesini kaybedince turist sayısında ani dü ü ler ortaya çıkar. Bu sistemde en belirgin iki tipten biri olan “Allocentric”ler tatillerinde macera arayan, risk almaya hazır turistlerdir. Bu nedenle daha yabancı görünü lü yerlerde tatil yapmayı ve yalnız seyahat etmeyi tercih ederler. Di er kar ı uçta yer alan “psikocentric”ler ise, tatilde macera sevmezler, kendi tanıdık çevrelerine benzer yerleri tercih ederler. Böyle turistler evvelce doyurucu bir tatil ya adıkları aynı tanıdık yere defalarca dönebilirler. Bu iki zıt kutup arasında ise birincisine yakın yer alan, merkezde yer alan ve ikincisine yakın sınıflandırmalar yer almaktadır. Plog’un tipolojileri basit ve turist motivasyonunun çe itli yönlerini kolayca açıklayabilen bir modeldir, ancak uygularken hem destinasyon odaklı de i iklikler, hem oranın geleneksel kitlesindeki ya am döngüsü de i iklikleri, hem de genel turist tipolojisindeki potansiyel de i im güncel biçimde takip edilmelidir (Plog, 2001, 13-15).
Ba ka turizm ara tırmacıları da turistleri tanımlamaya yönelik sistemler geli tirmi lerdir. Örne in Cohen dört sınıf (örgütlü kitle turisti, bireysel kitle turisti, ka if ve sürüklenen) Smith yedi tür (ka ifler, seçkinler, tuhaf, alı ılmadık, acemi kitle turisti, kitle turisti, charter turisti) tanımlamaktadır.
Yukarıda özetledi imiz gibi turizm güdüsüne ilk “etki” yi olu turan faktörleri açıklamak için bir çok yakla ım bulunmakla birlikte, ara tırmacılar tarafından sürekli yeni versiyonların ortaya atılmaya devam etmesi de göstermektedir ki, sanayi toplumu sonrası insanın geçirmekte oldu u de i imlerin hızına ba lı olarak turist tipolojileri ve güdüleri de sürekli olarak de i mekte, hatta küçük parçalara bölünerek yeni ni pazarlarda artı a yol açmaktadır. Bu nedenle ilk hareketi ba latacak “çekme” güdüsünü tetikleyecek geçerli motifleri ve tipolojiler güncel olarak yakıdan izlemek gerekmektedir. lk “çekme” güdüsünün belirlenmesiyle, çok sayıda “itme” faktörü devreye girerek destinasyon kararını olu turmaktadır.