Cumhuriyet Döneminde Türkiye Sudan İlişkileri

118

Hıdiv Mehmed Ali Paşa’nın iktidarı altında gecen ve “el-Türkiye es-Sabıka” denilen 1821-1885 yılları arası dönemdir.³⁶²

119

büyükelçiliğini 1970 yılında açmıştır.³⁶⁶ Böylece iki ülke birbirlerinin egemenlik haklarına saygı duyarak eşitlik ve iki ülkenin ortak çıkarları çerçevesinde siyasî ilişkilerini yürütmüşlerdir. Türkiye- Sudan ilişkileri bu bağlamda tarihi ve toplumsal ilişkilerin de etkisiyle bir dostluk ve kardeşlik çerçevesinde yürütülmüştür. Bu dönemde ayrıca ikili ilişkileri geliştirmeye yönelik çabalar da sarf edilmiş olmasına rağmen; Sudan’ın Arap meselesinde özellikle de Filistin meselesinde fazla müdahil olması ve İsrail ile iyi resmî ilişkiler içinde olan Türkiye ile ilişkilere karşı muhafazakâr bir tavır ortaya koyması sebebiyle ilişkiler istenen düzeye taşınamamıştır. Türkiye bu konuda İsrail ile ilişkilerini geliştirmekte sakınca görmeksizin aynı zamanda Filistin meselesini de sahiplenmeye çalışıyordu. Oysaki Sudan’ın bu konudaki tutumu oldukça katı olmakla birlikte Filistinliler ateşli bir şekilde destelenmekteydi.

Bunun sonucunda iki ülke arsında ekonomik boyutlu ticaret ilişkileri sınırlı olmakla beraber Sudan, Türkiye’ye uzun elyaf, pamuk, Arap zamkı, alompaz, yemeklik yağlar ve deri ihraç etmekteydi. Öte yandan ise Türkiye buğday, mercimek, çay, yapı malzemeleri, hafif sanayi ürünleri ve kimyasalları Sudan’a ihraç etmekteydi.³⁶⁷

1970 ve 80’ler arasında karşılıklı olarak orta ölçekte ticari bir hareketlenme mevzu bahis olmuştur. Ancak ilişkilerin bunun ötesine taşınmasına yönelik başka bir girişimde de bulunulmamıştır.

1980’lerin başında gelindiğinde her iki ülke arsındaki ilişkilerde önemli bir gelişme oldu. Batı’nın ekonomik ve siyasi baskısı ile Türkiye’de yaşanan iç politikadaki gelişmelerin de etkisiyle Türkiye, daha önceden izlemiş olduğu Batlıcık politikasını terk ederek Arap ülkeleriyle yakınlaşmaya başlamıştır.Yani, Türkiye; Batılı müttefikleri ile özellikle Avrupa Birliği ülkelerin politik ve ekonomik baskıları sebebiyle Arap ve Müslüman dünyası ile ilişkilerini derinleştirmek istemekteydi. Bu noktada Türkiye özelikle İslam Konferansı Örgütü gibi bölgesel örgütlerde aktif rol oynamaya başladı.³⁶⁸

Bu politika gereği, Türkiye; Arap ülkerini siyasi ve ekonomik alanda daha fazla desteklemeye başladı. Aynı zamanda İsrail ile diplomatik ilişkilerin azaltılması

366 Engin Oba “Some Thoughts on the Turkish Afrikan Relations” in History of the Ottoman Empire, etc, 59-66.

367 Sudan Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Batı Avrupa Grubu, Bölüm (2), Dosya No: (w kha/gh 'uwraba).

368 Age.

120

yönünde çeşitli adımlar atarak başta Sudan olmak üzere, İslam Konferansı Örgütü aracılığıyla İslam ülkeleri ile olan bağlarını güçlendirmeye çalıştı.

Bu dönemde Sudan ile Türkiye’nin ilişkilerini destekleyen diğer bir diğer faktör ise Türkiye’nin yaşadığı iç politika değişkenliğinin sağladığı fırsatlardır. Ayrıca Türkiye’nin izlediği ekonomik açılım politikası özellikle az gelişmiş ülkelere açılım noktasında Afrika ülkelerine öncelik vermesidir.³⁶⁹

Bu dönemde Türkiye ile Sudan arasındaki ticari münasebetler ve mal değişimi ile alakalı ilk ticaret protokolü Ankara’da 05.07.1980 tarihinde imzalanmasıyla ticari ilişkiler resmen başlatıdı ve aynı yıl içerisinde her iki ülke arasındaki ticaret hacmi yaklaşık dört milyon dolar seviyelerine ulaştı.³⁷⁰

Bu protokolü imzaladıktan sonra Sudan ve Türkiye arasındaki ticaret hacminde artış yaşandı. Bu sayede 1979 yılında sadece 163.000 dolar olan ticaret hacmi Türkiye tarafından Sudan’a sağlanan kredi imkânıyla birlikte 1980 yılında 3.814.000 dolara ulaştı.³⁷¹

Türkiye’yi ziyaret eden ilk Sudan Devlet Başkanı Cafer Muhammed Numeyri olmuştur.³⁷² 1982 yılında Türkiye Cumhurbaşkanı Kenan Evren’in daveti üzerine 1982 yılında Türkiye’ye gelen Numeyri’nin ziyareti sebebiyle Türkiye ile Sudan arasında çeşitli alanlarda antlaşmalar imzalanmıştır. ³⁷³

Ekonomik ve teknik iş birliği anlaşmasından sonra iki ülke arasındaki ortak bakanlar komitesi kurulmuş ve ilgili komitenin, değişimli olarak yılda bir ya da iki kez Ankara veya Hartum’da toplanmasına karar verilmiştir. Bu doğrultuda iki ülke arasındaki iş birliğinin değerlendirilmesi ve ilişkilerin geliştirmesi için uygun bir zemin hazırlanmaya çalışılmıştır.³⁷⁴ Fakat daha sonraki süreçte Sudan ile Türkiye arasındaki ekonomik ve ticari ilişkiler oldukça yavaş bir düzeyde seyretmek durumunda kalmıştır.

1983 yılında Ortak Bakanlar Komitesi’nin ilk oturumu gerçekleştirilmiştir ve aynı toplantıda ticaret protokolü imzalamasına rağmen ikili ilişiklerde herhangi bir kayda

369 Age.

370 Fadil Hassan, Sudan Özelinde…, age,292.

371 Age, 292.

372 Ataöv, Afrika Ulusal Kurtuluş Mücadeleleri…, age,92.

373 Fadil Hassan, Sudan Özelinde…, age,292.

374Sudan’ın Dış Politikası 1979-1982, Sudan Dışişleri Bakanı Raporu, Araştırma, Yayın ve Dökümantasyon Dairesi.

121

değer gelişme sağlanamamıştır. Aynı yıl içerisinde, Sudan Ankara’daki büyükelçiliğini kapatmıştır. Böylece iki ülke arasında düşük miktarla gerçekleştirilen ticari ilişkiler özellikle Sudan tarafında, en düşük seviyeye ulaşmıştır.1983, 1984 ve 1985 yıllarında ticari ilişkiler sırasıyla 267, 146 ve 120 bin dolara civarında kalmıştır.

(Bkz. Tablo 4.1)

Tablo 4.1: 1983-1988 Sudan ile Türkiye Arasındaki Ticari Alışveriş (Bin $) Türkiye’ye Sudan İhracatı

Sudan’a Türk İhracatı Yıl

267 2.355

1983

146 2.798

1984

120 5.123

1985

1.004 7.010

1986

17.425 5.850

1987

Sudan İşverenler Birliği, Sanayi ve Yatırım Bakanlığı: Sudan Ekonomisi göstergeleri ve Türk- Sudan Ekonomik İlişkilerin Umudu, Sudan ve Türkiye arasında Ekonomik İlişkiler Semineri, Hartum 2001/10/01.

Ekim 1986 yılında Sudan Başbakanı Sadık el-Mehdi’nin Türkiye’yi ziyaret etmesiyle birlikte iki ülke arasındaki ilişkilerinde önemli bir gelişme olmuştur. Ziyaret sırasında Sadık el-Mehdi ve Turgut Özal arasında ekonomi, ticaret ve kültürel alanlarda ilişkilerin geliştirilmesi yönünde kararlar alınmıştır. Ziyaret sonrasında ise Mart 1987’de Ankara’da Sudan-Türk Ortak Komitesi toplantısının ikinci turu gerçekleşmiştir. 1988 yılında ise iki ülke arasında Ekonomik, Ticari ve Kültürel İş Birliği Protokolü imzalandı. Bunu gereği Türkiye, Sudan’a imtiyazlı terimlerle 40 milyon dolarlık kredi verdi.³⁷⁵

Aynı dönem Türkiye tarafından kültürel iş birliği çerçevesinde 40-50 arasında değişen Sudanlı öğrencilere bir dizi burs sağlanmıştır. Ayrıca kendi imkânlarıyla okumak isteyen yüz civarında öğrenci de Türkiye’ye gelmeye başlamıştır. Bütün bu gelişmeler sonucunda Sudan, 1987 yılında Ankara’daki büyükelçiliğini yeniden açmayı karar verdi. Aynı yıl Türkiye’de İzmir Uluslararası Fuarı’nı ziyaret etmek amacıyla Sudan Enerji Bakanı ilgili fuara davet edildi.

375 Sudan’ın Dış Politikası 1979-1982, age.

122

1998 yılının ağustos ayında Türkiye ile Sudan arasında Ekonomik, Bilimsel ve Teknik İş Birliği Antlaşması ile Kültür Anlaşması Ankara’da imzalanmıştır. İki ülkenin Merkez Bankaları arasındaki kredi anlaşması ise 1987’de imzalanmıştır.³⁷⁶ 1989’da da alınan karar doğrultusunda Teknik İş Birliği Anlaşması’nın alanı genişletilmiştir.

Hartum’da, Sudan-Türkiye Ortak Bakanlık Komitesi’nin üçüncü oturumu gerçekleştirildikten yedi ay sonra Sudan’da çok önemli bir gelişme olmui ve Ulusal Kurtuluş Devrimi yapılarak Sudan’daki askeri darbe sonucunda iktidar el değiştirmiş ve böylece Sudan yeni bir döneme girmiştir. Ömer el- Beşir’in iktidara gelmesinden sonra Sudan’ın dış ilişkilerinde yeni bir döneme girilmiş ve Türkiye ile Sudan arasındaki ilişkiler bir çok değişik faktörden etkilenmiştir.

1989 Kasım ayında, Türkiye Ticaret ve Sanayi Bakanı, Ortak Bakanlar Komitesi’nin Üçüncü oturum toplantılarına katılmak için Sudan’a bir ziyaret gerçekleştirdi. Böylece İki ülke, üçüncü oturum sırasında ticaret protokolünün imzalamıştır. Bu antlaşmanın gereğince Sudan, Türkiye’ye; Zürra, demir hurda ve sinameki ihraç etmeye başlamış bunun karşılığında Türkiye’den buğday, un, mercimek ve ilaçlar ithal etmiştir.³⁷⁷ 1989-2000 yılları arası Sudan-Türkiye ilişkilerinde, en belirgin özellik ekonomik iş birliği olmuştur. Aynı zamanda iki taraf arasında gerçekleşen tartışmalar ve müzakerelerde önemli bir paya sahiptir. Bu süre zarfında iki ülke yetkilileri arasında ziyaretlerin çoğunluğu ekonomistlerin ve yetkililerin direktifleri doğrultusunda yürütülmüş ve ekonomik konular hakkında çeşitli görüşmeler gerçekleştirilmiştir.

Ayrıca Sudan Türkiye Ortak Bakanlar Komitesi Toplantıları 1989-2000 arasındaki dönemde yedi kez toplanmıştır. Bu dönemde, iki ülke arasındaki yaklaşık 25 antlaşma, mutabakat ve iş birliği protokolü imzalanmış olmakla birlikte ekonomik alanda yapılan iş birliği antlaşmalarının sayısı tek başına 10’dur. 1989-2000 yılları arasında iki ülke arasındaki ekonomik iş birliğinin ilk adımı 8 Haziran 1990 gerçekleşen 4.

Ortak Bakanlar Komitesi Protokolü çerçevesinde atılmıştır.³⁷⁸

Türkiye-Sudan arasındaki ticari ilişkiler, ticaret alanındaki iş birliği ve emtia ticaretinin değişimi bağlamında geleneksel ve devamlılık ilişkilerine dayanmaktaydı.

1990 yılların başlarına kadar Sudan’ın Türkiye’ye olan toplam ihracatı 2.42 milyon

376 M.Orhan Dikmen, “İAV Başkanı M. Orhan Dikmen’in Konuşması”, Türkiye-Sudan Ekonomik İlişkilerinin Geliştirilmesi Konferansı (Hartum, 10 Ocak 2001) (İstanbul: İAV Yayınları, 2001):24.

377 Agm: 24.

378 Agm: 26.

123

dolar iken, 1991 yılında 7.1 milyona $ yükselmiş 1993 yılında ise 26.4 milyon dolara ulaşmıştır. Fakat 1995 yılında bu rakam 13.8 milyon dolara gerilemiştir.³⁷⁹

Diğer taraftan, iki ülke arasındaki gerçekleştirilen ticaret hacmi de benzer bir frekansı yakalamıştır. Türkiye’nin Sudan’a ihracatı, 1991 yılında 2.6 milyon dolarken bu rakam aynı yıl içerisinde önce 9.1 milyon dolara ulaşmış olmasına rağmen bir yıl sonra 1992 de 4.2 milyon dolara gerilemiştir. 1994 yılından itibaren de bu rakamlar ile ticaret hacmi ve değerinde sürekli bir artış yaşanmıştır.1994’te Türkiye 26.9 milyon dolar değerinde Sudan’a ihracatı gerçekleştirirken 1995 yılında düşüş kaydederek 15.5 milyon dolar değerinde ihracat yapmıştır.³⁸⁰

Türkiye’ye Sudan’a ihracatı noktasında 1996-2000 döneminde gelişme kaydeden Türkiye 1991 yılında Sudan’dan pamuk ithalatını askıya alınmış olmasına rağmen 1995 yılından itibaren tekrardan ihracat listesine pamuğu da eklemiştir. Türkiye’nin Sudan’dan ithal ettiği ürünler arasında aynı pamuk gibi önemli bir yeri olan susam ithalatı ise 1994’ten itibaren artamaya başlamıştır. Sudan’ın Türkiye’ye fıstık ihracatı ise ancak 1998 yılında gerçekleştirilmiştir.

Sudan’ın Türkiye’den ithalatı ise 1995 yılından bu yana artmaya başlamıştır. Çay, buğday, un ve çeşeilti kimyasal ürünler Türkiye’den ithalatı edilmiştir. Aynı zamanda pamuk, makine ve teçhizatlar da Türkiye’nin ihracat kalemine eklenmiştir. Ayrıca düşük rakamlarda seyretse de petrol ürünleri ve içecekler de ihracat ürünleri arasında yer almıştır. Türkiye ile Sudan arasındaki ticaret dengesi büyük çoğunlukla Türkiye’nin lehine seyretmiştir. (Bkz. Tablo 4.2) Örneğin, 1999 yılı boyunca Türkiye, ihracatının Sudan’a payı sadece 120/10000 iken ithalat payı ise sadece 17/100000 olarak gösterilebilir.

Ağustos 1992’de Türkiye ile Sudan arasında “Güvenlik İş Birliği Antlaşması”

imzalanmıştır. Karşılıklı münasebetler güvenlik boyutunda da artırılmaya çalışılmıştır.

İslam Dünyası’yla ilişkilere öncelik veren Necmettin Erbakan, önceki dönemlere nazaran Sudan’a yakın olmaya çalışmıştır. 1997’ye kadar bakanlar düzeyinde karma ekonomik komisyon toplantıları organize edilmiştir. 6. dönem KEK toplantısı yine aynı yıl içerisinde Ankara’da gerçekleştirilmiştir.³⁸¹

379 Sudan İşverenler Birliği ve Tarım ve Yatırım Bakanlığı, agm: 38.

380 Agm: 40.

381 Dikmen, age, 82.

124

12 Ağustos 1998 tarihinde Sudan ve Türk Sivil Havacılık yetkilileri arasında Hava Ulaştırma Antlaşması imzalanmıştır. Anlaşma gereği, Sudan Airways haftada bir kez İstanbul’a seferler düzelmeye başlamış, Türk Hava Yolları ise Sudan’a uçmayı kısa veya orta vaadede planlamadığını açıklamıştır. Mevcut durum üzerine iki ülke arasındaki büyük bir ticari trafiğin olmaması ve iki ülke arsında taşınan malların hacminin 15 bin tonu aşmadığından kaynaklanmış olmasına rağmen Sekizinci Ortak Bakanlar Komitesi toplantısı sırasında deniz ticareti alanındaki ilişkilerin geliştirilmesi üzerine odaklanılmıştır. Türkiye, Türk Filo Hizmetleri vasıtasyla; ticari gemilerin ve Türk inşaat gemileri ile servis dışı ticari gemilerin Sudan ihtiyaçlarını karşılamak için Sudan’a teklif etmiştir.³⁸²