Binbir Gece Masalları’nın coğrafyası çok geniştir. Bu yüzden eserde geçen masalların yapısı da buna bağlı olarak farklılık göstermektedir. Ancak çalışmamızın bazı bölümlerinde yer verildiği üzere Galland ve diğer çevirmenler, Binbir Gece
Masalları’na eklenen masalların yapısını asıl olan Binbir Gece Masalları yapısına uygun hâle getirmişlerdir.
Bu konuda araştırma yapan bilim adamları Binbir Gece Masalları için, “Arap Geceleri, Farsça ve Hintçe olmadığı gibi sadece Arapça da değildir, belki bu yüzden, onlar için en iyi isim, tek kelimeyle, dünyanın en büyük masal derlemeleridir.” (Thompson 1972) ifadesini kullanmıştır.
Bu masalların birçok ortaya atanı vardır, bunların birçoğu yeniden anlatanlar ve yeniden yazanlardır. Binbir Gece Masalları’nın birçok farklı metinleri vardır ve yüzyıllardır Binbir Gece Masalları’na çeşitli masallar eklenmiştir.
Eklenen bu masalların yapıları genel bir çerçevede belki de bir gelenek oluşturularak iç içe geçmiş masallar şeklinde okuyucuya sunulmuştur.
Binbir Gece Masalları’nın çerçevenin oluşturulmasında ‘Masal anası’ yani Şehrazat’a büyük bir iş düşmektedir. Masalları anlatırken art ardına aynı masal yapılarının gelmemesine dikkat eden Şehrazat, okuyucuyu sıkmadan ve merakla okumalarını sağlamaktadır.
Masalların anlatıcısı Şehrazat, masalları anlatırken sadece kendi dilinden masal anlatmaz, aynı zamanda masal kahramanlarına da masal anlattırır; o kahraman da kendi masal kahramanına masal anlattırır. Böylece, iç içe geçmiş masallar külliyatı olan Binbir Gece Masalları ortaya çıkar.
Bu tanımı şematik olarak göstermek istersek aşağıdaki gibi şekillendirebiliriz. A. Şehrazat Masalı
A.1. Şehrazat’ın anlattığı masal ve kahramanı (A)
A.1.a. Masalın kahramanı (A)’nın anlattığı masal kahramanı (B) A.1.a.1 Masal kahramanı (B)’nin anlattığı masal kahramanı (C)
Böylece masallarda en son masaldan başlanılarak masal sonlandırılır ve birinci masala kadar devam eder.
Binbir Gece Masalları’nda geçen bir başka masal yapısı da masal anlatıcının Şehrazat’ın masalının kahramanlarının anlattığı masallardır.
Şehrazat’ın masalı
1. Masal kahramanı A’nın masalı, 2. Masal Kahramanı B’nin masalı,
3. Masal Kahramnı C’nin masalı
4. Varsa diğer kahramanların masalları da aynı şekilde devam eder.
Böylece masallar, her biri kendi içinde anlatılır ve biter, en sonunda Şehrazat başka bir masala geçtiğini ifade eder.
Binbir Gece Masalları’nda ‘Hayvan masalları’ da dâhil olmak üzere, masalların çoğu yukarıda verilen şekillerde anlatılmaktadır.
Bunların dışında istisna olarak nitelendirebileceğimiz masallar da bulunmaktadır. Ancak bu masallar daha çok kısa, eğlendirici ‘fıkra’ türü masallardır.
Binbir Gece Masalları öncelikle halk edebiyatı türleri (masal, efsane, fıkra, halk hikâyesi ve menkıbe) açısından değerlendirilebilir.
Yukarıda açıklamaya çalıştığımız masal yapılarına dikkat edilecek olursa Thompson’un masal sınıflamasına benzer bir yapı görülür. Onun masal sınıflamasına göz önünde bulundurarak Binbir Gece Masalları’nı da sınıflandırabilmemiz mümkündür.
1. Hayvan Masalları (1-299) 2. Asıl Halk Masalları (300-1199)
3. Güldürücü Hikâyeler, Nükteli Fıkralar (1200-1999) 4. Zincirlemeli Masallar (2000-2399)
5. Sınıflamaya Girmeyen Masallar (2400-2499)
Bu sınıflamada görülen masal yapılarını kısaca tanımlayacak ve asıl konuya geçiş yapılacaktır.
1. Hayvan Masalları, Alptekin, Hayvan Masalları adlı eserinde hayvan
masallarını şu şekilde tanımlamaktadır, “Kahramanları bazen hayvanlar bazen de hayvan-insan olan, ders vermenin ön planda tutulduğu, kıssadan hisse çıkarılan, kısa ve nesir şeklindeki halk anlatmalarıdır.” şeklinde ifade etmiştir (Alptekin 2005: 11).
Hayvan masallarının özellikleri ise; kalıplaşmış ifadeler genellikle bulunmaz, olaylar genelde hayvanlar arasında geçmektedir, masal içinde birden fazla olay vardır, çoğunlukla olağanüstü canlılar bulunmaz, masallar genelde kısa anlatılardır, bir bütünü ifade ederler (Alptekin 2005: 17).
Ülkemizde hayvan masallarının zaman içinde gelişimi, ilk defa hangi kaynakta olduğu konusunda da araştırma yapan Alptekin’den alınan bilgiler kısaca şöyledir:
Hayvan masalları ile ilgili ilk örnekleri Marzubannâme ve Mantıku’t Tayr ve Mevlâna’nın ünlü eseri Mesnevî’de görmemiz mümkündür. Daha sonra Lamiî Çelebi’nin Mecmaül -Letâif’ inde yer alan masallar ayrıca hayvan masalları açısından oldukça önemlidir. (Alptekin 2005 (1. bs 1991): 17-20).
Hayvan masalları ile ilgili Anadolu sahasından yapılan diğer bilimsel çalışmalar için Ali Berat Alptekin’in Hayvan Masalları adlı eserinin ilgili sayfalarına bakılabilir. (s. 15-28)
2. Asıl halk masalları ifadesi çok geniş bir grubu içine almaktadır. Sihirli
masalları, efsane tarzındaki masalları, kısa hikâye tarzındaki masalları, aptal dev masallarını, vb. Binbir Gece Masalları’nı incelediğimiz zaman sadece aptal dev masallarının olmadığını görmekteyiz. İlerleyen bölümlerde bu türün Binbir Gece Masalları’ndaki örnekleri verilecektir.
3. Güldürücü Hikâyeler, Nükteli Fıkralar, Thompson’ın sınıflamasının
üçüncü bölümünü oluşturmaktadır. Bu bölümde incelenen fıkraların konularını ele aldığımız zaman; edepsizlik, evli kimselerle, kadınlarla, erkeklerle, kurnaz adamlarla ilgili fıkralar, vb. olduğu görülür. Binbir Gece Masalları’nda yer alan fıkralarda ünlü Arap fıkra kahramanı Cuha ile ilgili olanlarla edepsizlik üzerine anlatılanlar çoğunluktadır.
4. Zincirleme masal’ın, Binbir Gece Masalları’nda örneği yoktur. 5. Sınıflama girmeyen masallar, adı altında incelenen masallar.
Thompson’ın kataloğuna göre yapılan sınıflamayla ilk üç maddenin Binbir Gece Masalları’nda yer aldığı görülecektir.
Ancak konumuz olan Binbir Gece Masalları ile Anadolu Türk masallarının karşılaştırmalarına geçmeden önce Türkçeye çevrilen Binbir Gece Masalları’nın karşılaştırmasını yapmak istiyoruz. Böylece asıl konumuz olan masal karşılaştırmasına geçmemizde bize yardımcı olacaktır.
Bunun sonucu olarak Âlim Şerif Onaran’ın Binbir Gece Masalları çevirisi değil; Selami Münir Yurdatap ve Raif Karadağ’ın yayınları ile Ziyat Akkoyunlu’nun doktora tezi temel kaynaklar olarak değerlendirilecektir.
Bu kaynakları incelediğimiz zaman şu sonuçlara ulaşabiliyoruz:
Birinci sırada Selami Münir Yurdatap’ın Binbir Gece Masalları adlı eseri yer almaktadır. Elimizde iki baskısı bulunan bu eserin birincisi 1954 yılında iki cilt
olarak yayımlanmıştır. Eser, 2007 yılında Elips Yayıncılık tarafından bir cilt olarak basılmıştır. Sonuncu baskı ele alınmaktadır.
Yurdatap, kısa bir Giriş bölümüyle kitabını ve Binbir Gece Masalları’nın tarihçesini tanıtmıştır. Çevirisine temel olan kaynağı da şu şekilde berlitmektedir: “Bu kitabın Arapça olarak basılı en iyi metni iki ciltten ibaret olup 1835’te Bulak’ta basılmıştır. Fakat sık sık basılan en yeni Kahire baskısı daha kullanışlıdır ve ele geçirilmesi daha kolaydır. Biz de tercümeyi bu baskıdan yaptık.” (Yurdatap 2007: 6).
Yurdatap, eserinde İçindekiler bölümü oluşturmamış, masal adlarını kitabının içinde temel masalların adlarını vererek belirlemiştir. Ayrıca eser incelendiği zaman masal adları değil de gecelerin adlarının daha önemli olduğu görülecektir. Birinci geceden başlayarak binbir gecenin adlarını yazarak eserini tamamlamıştır.
Yurdatap, Şehriyar ile Şehrazat’ın masalı olarak bilinen birinci masal ile ‘Eşek Öküz ve Çitfçi’ adıyla bilinen ikinci masalı bu gecelere dâhil etmemiştir. Eserde 160 masal metni bulunmaktadır.
İkinci sırada Raif Karadağ’ın, 1001 Gece Masalları adını taşıyan eseri yer almaktadır. 1960 yılında dört cilt olarak yayımlanan bu eserde, çevirmenin kısa bir tanıtma yazısının ardından masallara geçilmiştir. Diğer iki eserimizde de olduğu gibi Şehriyar ve Şehrazat masalı ve ikinci masal burada da gecelere dâhil edilmemiştir.
Eserde İçindekiler bölümü yoktur ve masal adları verilmemiştir. Biz de bu eseri okuduğumuzda diğer eserlerden yola çıkarak ve kahramanları temel alarak masallara ad vermeyi düşündük. Karadağ’ın kitabı incelendiğinde gecelerin ayrı bir başlık gibi verildiği görülecektir. Eserde 181 masal metni yer almaktadır.
Üçüncü sıradaki eser, Âlim Şerif Onaran’ın Binbir Gece Masalları adlı çevirisidir. Yapı Kredi Yayınları tarafından 2007 yılında yayımlanan 13. baskısı incelememizde yer almaktadır. Onaran’ın, kitabın Giriş kısmında verdiği bilgileri burada yinelemek yerine sadece bir bölümü verilmesi uygun görülmüştür. “Biz çevirimizde Mardrus’ü esas almakla birlikte, bu çeviriyi, zaman zaman Mardus’ü İngilizceye uyarlayan Powys Mathers’in, Galland’ın, Khawam’ın, Ahmet Nazif’in, Yurdatap’ın ve Karadağ’ın çevirileriyle de karşılaştırarak daha sağlıklı sonuçlar almaya çalıştık.” (Onaran 2007: 29).
Onaran’ın bu çevirisi dört ayrı kitap olarak iki kısımda (1/1-1/2, 2/1-2/2, 3/1- 3/2, 4/1-4/2) toplamda sekiz cilt olarak yayımlanmıştır.
Eseri incelediğimiz zaman her bir kitabın İçindekiler kısmında masal adları ve sayfaları verilerek okuyucuya kolaylık sağlandığı görülecektir. Eserde 233 masal yer almaktadır. Ayrıca Şehriyar ile Şehrazat’ın masalı olarak bilinen birinci masal ile ‘Eşek Öküz ve Çitfçi’ adıyla bilinen ikinci masalı bu gecelere dâhil edilmemiştir.
Ziyat Akkoyunlu; Binbir Gece Masalları’nın Türk Masallarına Tesiri adlı doktora tezini, Hacettepe Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalında 1982 yılında tamamlamıştır.
Bu çalışma; Giriş, İki Bölüm, Sonuç ve Bibliyografya’dan oluşmaktadır.
Giriş kısmında Binbir Gece Masalları’nın özelliklerinden ve üzerine yapılan
çalışmalardan söz etmektedir.
Birinci Bölüm’de, Masallar Arası Alışveriş alt başlığında Binbir Gece
Masalları ile Türk masalları arasındaki benzerliklerden ve ortak motiflerden söz eden Akkoyunlu, İkinci Bölüm’de Binbir Gece Masalları’nın Türkçe çevirilerinden, Kahire ve Beyrut baskılarından yararlanarak yeni bir çevirisinin yapıldığını belirtmektedir. Ayrıca masallar maddeler şeklinde verilmiştir.
Sonuç kısmında Binbir Gece Masalları’ndan etkilenen on masal
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. BİNBİR GECE MASALLARI ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR
Galland tarafından yayımlanmaya başladığı XVIII. yüzyıldan günümüze kadar hakkında birçok yayım yapılmış, akademik çalışmalarda bulunulmuş, eleştirilmiş, romanlara konu olmuş, Binbir Gece Masalları ile ilgili yapılan çalışmalar hakkında tarafımızdan yapılan literatür taraması sonucu elde ettiğimiz bilgiler sunulacaktır.