Binbir Gece Masalları’nın tüm dünyaya yayılmasını çoğunlukla Avrupalı araştırıcılar yapmışlardır. Bu konuda ilk çalışmayı Fransız Antonie Galland yapmıştır. Eser, Fransızcaya 1704 yılında çevrilmiş, ilk modern Arapça derlemesi ise 1835’te Kahire’de yapılmıştır.
Galland’ın yapmış olduğu çeviri, Binbir Gece Masalları’nın ününü Avrupa’ya yaymıştır. Başlangıçta sadece Batılı gözüyle Doğu seyahati gözlemlerini dile getiren Galland, gezi notlarından yola çıkarak yazdığı masal metinlerinin çok büyük bir ilgi görmesi sonucunda, bu masalları seri hâlinde yayımlamaya karar vermiştir.
Herkesçe bilinen bu olay şu şeklide gerçekleşmiştir:
Galland’ın Binbir Gece Masalları çevirisi bütün Fransa’da oldukça ilgi görmüş ve Galland’ın yayımcısı bu çevirinin geri kalan kısmının da olabileceği konusunda Galland’ı ikna etmiştir. İkinci Doğu gezisinde edindikleri bilgiler ve derlemeler ile ülkesine dönen Galland, Binbir Gece Masalları’nı seri hâlinde yayımlamıştır. Kitap o denli çok okunmuştur ki bir grup genç bir gece vakti Galland’ın penceresinin altında eserin son cildin de yayımlanmasını istemişler, bu duruma çok kızan Galland ise, Binbir Gece Masalları serisine son vermiştir. Kısa bir süre sonra da ölmüştür.
Ancak ölümünden sonra Galland’ın eşi, serinin son cildi olarak yayınevine bir kitap daha göndermiştir. Daha sonra bu cildin Binbir Gece Masalları ile hatta Galland’la bile ilgisi olmadığı araştırıcılar tarafında ortaya konulmuştur.
Galland’ın Fransa’da yayımlanan Binbir Gece Masalları serisi Avrupa kıtasında çok ses getirmiş, sırasıyla İngiltere, Almanya, İtalya ve diğer Avrupa ülkelerinde de Binbir Gece Masalları’nın çevirileri yapılmaya başlanmıştır.
Binbir Gece Masalları’nın Avrupa’daki ilk çevirisi, Antoine Galland (1646- 1715) tarafından Les Mille et une Nuits adıyla Paris’te 1704-1717 yılları arasında 12 cilt olarak yapılmıştır. İlk yedi cildi 1706’da, sekizinci cildi 1709’da, dokuz ve onuncu ciltleri 1712’de ve 11 ve 12. ciltleri de Galland’ın ölümünden sonra 1717’de yapılmıştır.
Galland, ilk önce yayımladığı üç cildin arkasından kaynağı belli olmayan bir yazmadan ‘Denizci Sindbad’ masalını Binbir Gece Masalları’na eklemiştir. Daha sonraları Suriye’den gelen Hanna’dan derlediği bu kaynağın Binbir Gece Masalları’nın bir başka kısmı olduğunu öğrenir. Böylece dört, beş ve altıncı ciltlerini tamamlamış olur.
Aradan birkaç yıl geçtikten sonra Galland, yine kaynağı belli olmayan bir yazmadan ‘Ganim’ ve ‘Zeyn-el Muvasıf’ adlı iki masalı daha çevirisine ekler. Böylece külliyatın yedinci cildi de ortaya çıkmış olur. Paris’te 1709 yılında Hanna adlı Halepli bir papazdan dinlediği masalları da alarak son dört cildini ortaya koymuştur. Bunlar, ‘Alaaddin ve Sihirli Lambası’ ile ‘Ali Baba’ adındaki masalların Arapça yazmalarıdır.
Fransa’ya Galland aracılığıyla gelmiş olan Binbir Gece Masalları’nın daha sonraları İngiltere, Almanya, İtalya ve Rusya’da birçok bilim adamı tarafından çevirileri yapılmış, üzerinde çeşitli görüşler ortaya konulmuştur (Ostreup İA/ 2 1979: 620-621).
Bu çevirilerden en önemlilerinden birkaçı araştırmacıları hakkında aşağıda kısa bilgiler verilecektir.
İngilterede Binbir Gece Masalları’yla İlgilenen Araştırıcılar
1706’daki İngilizce ilk yayımı bilinmeyen bir çevirmen tarafından The
Arabian Nights Entertainments başlığıyla yapılan Binbir Gece Masalları o kadar
yayımlanır. 1839-1841 arasında Edward W. Lane 3 cilt olarak açıklamalı bir çeviri yayımlar. 1882-1884 arasında John Payne, Binbir Gece Masalları’nı dokuz cilt olarak yayımlar.
Ancak Galland’ın 12 ciltlik çevirisine yakın bir çeviri de Richard Burton tarafından 1885-1886’da 10 cildi metin, 5 cildi notlardan oluşan 15 cilt olarak yayımlanır.
Richard Burton, A. Galland’dan sonra Avrupa’da Binbir Gece Masalları’yla en çok ilgilenen ikinci araştırmacıdır. Onun yaptığı çalışma özellikle İngiltere’de büyük ilgi görmüştür. Richard Burton (1850) Review of Middle East and Islamic
Studies (Orta Doğu ve İslam Çalışmaları Derlemesi) adlı dergide Arap Geceleri
Gösterisi (Alf Laylah Wa Laylah) adlı yazısında kitabını tanıtmıştır. Burton, Binbir
Gece Masalları ile ilgili çalışmasında Galland’dan daha cesur davranmış ve yaşadığı dönemin İngiltere hayatına göre oldukça müstehcen olan çevirisi ile başarı sağlamıştır. Eserinde Binbir Gece Masalları’nın tanımı aşağıdaki şeklide yapmıştır.
“Aslında, bizden öncekilerin yaptıkları ve söyledikleri modern dünyamızın insanları için ders ve örnek olmuştur, yani insanlar, onlardan önce yaşamış insanların başlarına gelenleri öğüt olarak görür ve oradan ders çıkarır ve antik insanların tuttuğu kayıtlarda başına gelenleri, baskı altında tutuldukları ve hükmedildikleri olayları inceler. Öyleyse, eskilerin yaşayış tarzlarını geleceğimiz için tembih yapan Allah’a şükredin. İşte böyle hikâyelere, çok meşhur efsaneler ve harikalarla beraber “Binbir Gece Masalları” denir.” (Burton 1850: 5).
Burton, Galland’ın çevirisinden farklı olarak Binbir Gece Masalları’nda bulunan cinsellik ve müstehcenlik içeren bölümlerini olduğu gibi vermiştir.
Aşağıdaki liste Burton’ın kitabına aldığı masalların listesidir. Koyu renk ile yazılan masallar Türkçeye çevrilen Binbir Gece Masalları metinleriyle ortak olan masallardır. Koyu ve yatık gösterilen masallar ise sadece Karadağ’da bulunup diğer çevirilerde bulunmayan masallardır.
• Kral Şehriyar ve Kardeşinin Hikâyesi • Öküz ve Eşeğin Hikâyesi
• Balıkçı ve Cin
• Hamal ve Bağdatlı Üç Kadın
• Kendisini İlgilendirmeyen Konuşmanın Sahibi, Hoşlanmadığı Şeyi
Duymak İstemeyen Adam
• Üç Elmanın Hikâyesi
• Birinci Kalender’in Hikâyesi • İkinci Kalender’in Hikâyesi • Üçüncü Kalender’in Hikâyesi • En Yaşlı Kadının Hikâyesi
• Kral Şehriyar ve Kardeşinin Hikâyesi
• Nureddin Ali ve Oğlu Bedreddin Hasan’ın Hikâyesi • Çok Sütunlu Iram Şehri ve Abi Kilabah Oğlu Abdullah • Süpürge ve Asil Kadın
• Köpeğin Yemek Yediği Altın Kabı Çalan Adam • Bir Rüyayla Tekrar Zengin Olan Harabe Adam • Kara At
• Gururlu ve Dindar Adam ile Ölüm Meleği • Denizci Sinbad ve Karacı Sinbad
• Karacı Adlı Sinbad’ın İlk Deniz Yolculuğu • Denizci Sinbad’ın İkinci Yolculuğu
• Denizci Sinbad’ın Üçüncü Yolculuğu • Denizci Sinbad’ın Dördüncü Yolculuğu • Denizci Sinbad’ın Beşinci Yolculuğu • Denizci Sinbad’ın Altıncı Yolculuğu • Denizci Sinbad’ın Yedinci Yolculuğu • Kadın ve Beş Aşığı
• Bağdat’ın Balıkçı Halifesi • Uyuyan ve Uyandıran
• Larrikin ve Aşçının Hikâyesi • Alaaddin’in Sihirli Lambası • Ali Baba ve Kırk Haramiler
Bu adları vermemizin amacı, ilerde Türkçeye çevrilen Binbir Gece Masalları ile bir karşılaştırma yapabilmektir. Ortak olan masallar olduğu gibi adını ilk defa burada göreceğimiz masallar da Burton’un çevirisinde bulunmaktadır. Ancak Burton’un bu masalları hangi kaynaktan aldığına dair herhangi bir belge bulunmamaktadır. Ayrıca Avrupa’nın büyük bir bölümünde Burton çevisirinin daha yaygın olduğunu incelediğimiz kaynaklarda görmemiz mümkündür.
Bir başka İngiliz araştırıcı da Andrew Lang'dır. O, Londra’da 1893 yılında
Arap Geceleri adlı bir eser yayımlamıştır. Lang’ın kitabı, Galland’ın 1821 yılında
kısalttığı ve düzelttiği metinleri içermektedir.
Ancak Lang’ın Binbir Gece Masalları ile ilgili görüşleri Burton ve
Galland’dan oldukça farklıdır. O, Binbir Gece Masalları’nı Doğu’nun ‘Peri
Masalları’ olarak kabul eder. Kitabına aldığı masal metinlerinde de bu görüşünü doğrulayacak masallar bulunmaktadır.
Ayrıca, Binbir Gece Masalları’nın kaynağı olarak verdiği Asya (Tam olarak hangi bölgeyi işaret ediyor, belirli değildir.), Arabistan ve İran’ın insanlarının, masalları çocuklar için değil de yetişkinler için anlattıklarını belirtmektedir.
Lang’ın kitabının metinlerinin adları aşağıya alınacaktır. • Tüccar ve Perinin Hikâyesi
• İlk Yaşlı Adamın ve Dişi Geyiğin Hikâyesi
• İkinci Yaşlı Adamın ve İki Siyah Köpeğin Hikâyesi • Balıkçının Hikâyesi
• Yunan Kralı ve Doktor Douban’ın Hikâyesi • Koca ve Papağanın Hikâyesi
• Cezalandırılan Vezirin Hikâyesi
• Siyah Adaların Genç Kralının Hikâyesi
• Kralın Çocukları Üç Kalenderin ve Bağdatlı Beş Kadının Hikâyesi • Bir Kralın Oğlu Olan İlk Kalenderin Hikâyesi
• Bir Kralın Oğlu Olan İkinci Kalenderin Hikâyesi • Kıskanç Adamın ve Kıskandığı Kişinin Hikâyesi • Bir Kralın Oğlu Olan Üçüncü Kalenderin Hikâyesi • Denizci Sinbad’ın Yedi Yolculuğu
• Birinci Yolculuk • İkinci Yolculuk • Üçüncü Yolculuk • Dördüncü Yolculuk • Beşinci Yolculuk • Altıncı Yolculuk • Yedinci Yolculuk • Küçük Kambur Adam
• Berberin Beşinci Kardeşinin Hikâyesi • Berberin Altıncı Kardeşinin Hikâyesi
• Prens Kamaralzaman ve Prenses Badoura’nın Maceraları • Nureddin ve Dürüst İranlı
• Alaaddin ve Sihirli Lamba
• Bağdat’ın Halifesi Harun El Reşit’in Maceraları • Kör Baba Abdalla’nın Hikâyesi
• Sidi-Nouman’ın Hikâyesi
• Bağdat Tüccarı Ali Colia’nın Hikâyesi • Büyülü At
• Küçük Kardeşlerini Kıskanan İki Kız Kardeşin Hikâyesi
Masalların sıralanışı incelendiğinde bazı masalların alt dallarının olduğu görülecektir. Bu Binbir Gece Masalları’nın yapısından kaynaklanmaktadır. Çünkü eser, iç içe geçmiş çerçeve masallardan oluşmaktadır.
Yukarıda verilen masal adlarının Türkçe Binbir Gece Masalları çevirilerinde de olduğu görülecektir.
İngiltere’de günümüzde de Binbir Gece Masalları ile ilgili araştırmalar
yapılmaktadır. Aberdeen Üniversitesinde bulunan Prof. Waller Hastings, Arap
Geceleri adlı makalesindeki, Binbir Gece Masalları’nın kaynağı hakkında görüşleri
şöyledir: Külliyata yer alan masalların ilk defa XII. yüzyılda Kahireli birinin not defterinde bulunmuştur ve böylece ilk yazmasının da bu not defteri olduğu anlaşılmıştır. XV. yüzyıldan günümüze kadar olan dönemde de en eski el
yazmalarının yaklaşık 270 geceden oluştuğunu ifade etmektedir. “Hikâyeler, Suriye veya Mısır’ın bir yerinde, 13. yüzyılın sonlarında belirli bir biçimde yazılana kadar yüzyıllardır (IX. yüzyılda başlar) el yazısıyla dolaşmaktaydı (Haddawy 1990: XII)”. Yazıya geçmeyen bütün el yazmalarının, kaybolduğunu, günümüze kadar gelen yazmalarının, birinin Suriye’de, diğerinin de Mısır’da gelişen iki kolu olduğu belirtilmektedir.
Binbir Gece Masalları’na eklenen diğer masalların yaklaşık 282 geceyi içine alan Suriye derlemesinin Binbir Gece Masalları’nın orijinaline daha yakın olduğunu ifade eden Hastings, ancak, Mısır derlemesinin eserin adına uygun olarak 1001 sayısına ulaşmak için belirli bir araştırma içerisinde birçok farklı hikâyeyi içine aldığını belirtmiştir.
Son yapılan derlemelerin çeşitli bilgilerden dolayı, dünya çapında kabul edilen hikâyelerin tek bir versiyonunun olmadığı, ancak bütün derlemelerde sadece 11 hikâyenin, Binbir Gece Masalları’nın temel içeriğini oluşturduğu ve ortak olduğu kabul edilmektedir.
S. Tülücü R. Nicholsun’dan aldığı bilgilerde, Binbir Gece Masalları hakkında şu görüşe yer vermektedir.
“İlk defa fabllar yazan, onlar hakkında kitaplar tertip eden, onları hazinelerde koruyan ve bazen hayvanları kendileriyle konuşuyormuş gibi takdim edenler eski İranlılardı. Sonra, İran hükümdarlarının üçüncü hanedanını teşkil eden Pers (Parthian) hükümdarları, bu konuda en büyük gayreti gösterdiler. Daha sonra, Sâsânî hükümdarlarının zamanında bu tür kitaplar arttı ve çoğaldı ve Araplar bunları Arap diline tercüme ettiler ve onlar hemen dilcilerin ve belâgatçilerin ellerine ulaştı, onlar, bunları düzeltip güzelleştirdiler ve aynı tarzda başka kitaplar telif ettiler. Ayrıca söylendiğine göre bu kitap, Behmen’in kızı Humânî için telif edilmişti ve bu kitaba dair çeşitli rivayetler vardır. Doğru olan, inşallah, şudur ki, Askender (Büyük), geceleri hikâye dinleyen ilk kimse idi ve onun kendisini güldüren ve masallarla eğlendiren adamları vardı; o, bu hususta zevk aramamakla birlikte, sadece onları (hafızasında) tutmak ve muhafaza etmek istiyordu. Ondan sonra gelen hükümdarlar, bu maksatla “Bin Masal” (Hezâr Efsâne)’dan yararlandılar. O, bin gecelik bir müddeti kapsar, fakat iki yüzden daha az hikâyeyi ihtiva eder, çünkü tek bir
hikâyenin anlatılması, çoğu zaman birkaç geceyi alır.” (Nicholson 2004’ten; Tülücü 2007: 307-313).
Nicholson’un eseri incelendiği zaman Binbir Gece Masalları’nın kaynağı hakkında çok farklı bir görüş ortaya attığı görülecektir.
Ebû ‘Abdullah Muhammed b. ‘Abdûs el-Cehsiyârî (ö. M. 942-943) Vezirler
Kitabı’nın yazarıdır. Onun yazmaya başladığı ancak tamamlayamadığı bir başka
eseri daha vardır. Bu eserinin özelliği; her hikâyesi ayrı ve birbirinden bağımsız olan, içinde Arap, İran, Yunan ve diğer milletlerden derlemeye başladığı içinde bin hikâyesi olan bir kitap kaleme almaya çalışmıştır. O, hikâye anlatıcılarını çevresinde toplamış, onların bildikleri ve anlatabildikleri anlatıların beğendiklerini, fabl ve hikâye kitaplarından hoşuna gidenleri seçmiştir. Bu çalışmasının sonucunda her gecesi, yaklaşık 50 sayfalık 480 geceyi bir araya getirmiştir. Ancak bin masalı tamamlayamadan ölmüştür.
Onun ölümünden sonra yarım kalan eseri, iki ayrı gruba ayrılmış, her ikisi de Sâmî karakterli olan farklı ekler alarak değişikliğe uğramıştır.
Bu grubun ilk kolu Bağdat’a aitti ve başlıca mizahî, kısa olan anlatılar ve aşk hikâyelerinden oluşmaktadır. Bunlar Halife Hârûn-ür Reşit ile ilgili olan anlatmalardır. Grubun ikinci kolu, Kahire merkezlidir ve “Alâeddin ve Sihirli Lamba” da en önemli anlatısıdır. (Nicholson 2004’ten; Tülücü 2007: 307-313).
3.2. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİNDE YAPILAN ÇALIŞMALAR
Binbir Gece Masallar’ı konusunda bir kaynakça oluşturan ve bu kaynakçanın künyelerini The Muslim World (A Journal Devoted to the Study of Islam and of
Christian-Muslim Relationaship in Past and Present) dergisinin Ocak 1974 yılının
64. sayısında Duncan Brockway’in The Macdonald Collection of Arabian Nights: A Bibliography (III)’te yayımlanan makalesinden ve Süleyman Tülücü’nün, “Binbir Gece Masalları Üzerine (Seçilmis Bir Bibliyografya ile)”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 22, Erzurum 2004’ten alınan bilgilerden aşağıya verilmektedir:
Lane Stanley-Poole; Stories from the Arabian Nights, with additions newly
translated from the Arabic, [Binbir Gece Masalları’ndan Hikâyeler (Arapçadan
çevrilen yeni ilavelerle)], New York ve London 1891 (c. I-III).
Lane, S.-Poole; Stories from the Thousand and One Nights: The Arabian
Nights’ Entertainments, revised, New York 1909; New York 1927.
Lane Edward William, The Thousand and One Nights Commonly Called The
Arabian Nights’ Entertainment, New York [1914?].
Lane Edward William, The Arabian Nights’ Entertainment or The Thousand
and One Nights, New York 1927.
Newby, P. H., Tales from the Arabian Nights, New York, 1954 ve 1959 [Sir Richard Burton’ın çevirisinden seçme].
Burton, Richard, The Arabian Nights Entertainments, New York 1955.
Burton, Richard, The Book of the Thousand Nights and a Night, New York 1962.
Smola Hedwing, Tales from the Arabian Nights, New York 1964. Burton, Richard, Tales from the Arabian Nights, New York 1967.
Hoopes Ned E., Ali Baba and the Forty Thieves and Nine Other Tales from
the Arabian Nights, New York 1968.
White Anne Terry, Ali Baba, Abu Kir and Abu Sir; Two Arabian Tales, 1968. Luzzati Emanuele, Ali Baba and the Forty Thieves, New York 1969.
White Anne Terry, Sindbad the Sailor, The Ebony Horse, Two Arabian Tales, 1969.
Hampden John, Endless Treasure (Binbir Gece Masalları’ndan alınan
bilinmeyen bir masal), New York 1970.
Miller, Albert G., Aladdin and the Wonderful Lamp, New York (?).
Mehdi, Muhsin (1984; 1995), The Thousand and One Nights, From The
Earlist Known Sources, Leiden.
Haddawy, Husain (1990), The Arabian Nights, Newyork.