Beceri Merkezli Ahlak Eğitiminde Deneyimler: Almanya Örneği

Daha önce beceri merkezli ahlak eğitiminin kuramsal temellendirilmesi ve bu programların yapısı ile tasarım süreci ana hatlarıyla ele alınmıştır. Burada beceri merkezli bir ahlak eğitimi programı uygulayan Almanya’daki etik dersinin genel statüsü ve Hessen Bölgesi’nde uygulana etik dersi programının genel yapısı, bunlarda hangi program üzeri ve alana özgü yeterliklere yer verildiği irdelenecektir.

Almanya’da okullarda ahlak dersi, diğerlerinden farklı bir statüye sahip bir derstir. Zira bu ders, anayasal güvence altında bulunan “Din dersi (Religionsunterricht)”nin alternatifidir. Federal Alman Anayasası’nın 7. maddesi din derslerinin genel çerçevesini belirlemekle birlikte, uygulamalara yönelik esaslar eyalet yasalarıyla belirlenmektedir.

Örneğin, Hessen Eyaleti Okul Yasası’nın 8 (4) maddesine göre (Hessisches Schulgesetz, 1997) okullarda sunulan isteğe bağlı Hristiyan din derslerini almak istemeyen bir öğrenci, “Etik (der Ethikunterricht), Değerler ve Normlar, Felsefe, Ahlâk-Din Bilgisi vb.” dersine devam etmek zorundadır. Bu ders, öğrencilerin değerlere ve ilkelere ilişkin anlayışlarını geliştirmeyi ve felsefi, ahlaki ve dini sorularla karşılaşma ve bunlara cevaplar bulma imkânı sunmayı amaçlar. Diğer taraftan, Hamburg gibi bazı eyaletlerde dinler arası nitelikli “Herkes için Din Dersi (Religionsunterricht für alle)” uygulandığından ilkokullarda din dersleri zorunlu olarak ve etik dersi de temel eğitimden sonraki düzeyde sunulmaktadır. Yine temel eğitimin altı yıl olduğu Baden-Württemberg de de etik dersine öğrenci ilk defa 7. sınıfta başlayabilmektedir.

Ayrıca Brandenburg’ta öğrenciler din dersi almak istemezlerse “Hayat idaresi, Ahlak ve Din (Lebensgestaltung, Ethik und Religion / LER)” dersini almak zorundadır. Sonuç olarak, etik dersi, bazı eyaletlerde ilkokulda da sunulmakla birlikte hemen her eyalette din dersini almak istemeyen öğrencilere ortaokuldan itibaren haftada 2 saat düzenli olarak sunulan bir derstir (Sadigh, 2014, Die Zeit). Aşağıda 2011 yılından itibaren ilkokullardaki öğrencilere de sunulan Hessen eyaletindeki ahlak ders programının temel yapısı, belirlenen yeterlikler, eğitim standartları ve bu yeterlikler doğrultusunda şekillenen içerik alanları incelenmiştir.

Programlarda öncelikle, öğrencilere kazandırılmak istenen alanlar üzeri (programlar üzeri yeterlikler) genel yeterlikler açıklanmaktadır. Bu yeterliklerin, öğrenenlere okulda, kendi özel ve gelecekteki meslek hayatlarında karşılaşabilecekleri zorlukları kabul etme ve başarılı ve sorumlu bir şekilde bunların üstesinden gelebilmeleri açısından özel bir anlam katacağı ifade edilmektedir. Bu anlamda böyle bir gelişme için bütün alanların bu yeterliklerin kazandırılmasına birlikte katkı sağlaması hedeflenmektedir. Programlarda alanlar üzeri yeterlikler dört kategoride şekillenmektedir ve bu yeterlik alanları kendi içerisinde, bilişsel, duyuşsal ve davranışsal becerileri kapsar.

Şekil 2.4. Hessen Eyaletindeki Ahlak Dersi Öğretim Programında Yer Alan Alanlar Üzeri

Yeterlikler

Kaynak: HKM: t.y.: 8’den Türkçe’ye çevrilmiştir.

Şekil 2.4’te de görüldüğü üzere, Hessen eyaletinde okullarda kazandırılması beklenen temel yeterliklerden ilki kişisel yeterliklerdir. Bu yeterlikler, öğrencilerin bağımsız ve özerk bir şekilde hareket edebilmelerini mümkün kılan her bir yetenek, görüş ve davranışı kapsar. Bu kategorinin çıkış noktası, öğrencilere gerçekçi bir benlik algısı (Selbstwahrnehmung), özerk yaşayabilme (Autonomieerleben) ve öz-yeterlik (Selbstwirksamkeit) ile ilgili temel becerilerin kazandırılması düşüncesidir. Zira kişinin kendi potansiyelinin farkında olması, olumlu bir benlik geliştirebilmesi için önemli bir şarttır ve olumlu bir benlik algısı ve özgüven bu temelde gelişir. Duruma uygun bir şekilde hareket etme ve davranışlarını kendi belirlediği hedefler doğrultusunda yönetme anlamında bir yetenek olarak öz-yönetim de kişisel yeterlik alanı içerisinde yer alır. Bu da yine içerisinde kendi sağlığına ve iyiliğine dikkat etmeyi ifade eder. Bu kategoride yer alan ilk alt yeterlik, kendini fark edebilmedir. Bu kapsamda öğrenenlerin ilgi ve

Kişisel

Yeterlikler

Sosyal

Yeterlikler

Öğrenme

Yeterlikleri

Dil

Yeterlikleri

duygularını fark etmesi, zayıf ve güçlü yönlerini değerlendirebilmesi, kendi hayatlarını şekillendirebilmesi, kendini ifade edebilmesi, yeteneklerine güven içerisinde onları geliştirebilmesi beklenir. Bu kategorideki ikinci alt yeterlik ise özerk yaşayabilmedir. Bu yeterliği kazanan öğrenenler, problem durumlarının çözümüne ilişkin öz-güven ile yaklaşabilir, düşüncelerini formüle edebilir, ilgilerini öz-güvenle savunabilir ve kendi çabalarıyla bir hedefi başarabileceğine inanırlar. Kişisel yeterliklerin üçüncü alt yeterliği ise öz-düzenlemedir. Bu yeterliği kazanan öğrenenler, dilek ve ihtiyaçlarını formüle edebilir, başkalarının dilek ve ihtiyaçlarına saygı duyar, duygularını uygun bir şekilde ifade ederler. Herhangi bir durum, konu veya kişiyle eleştirel şekilde tartışır. Öğrenme süreçleri ve sonuçlarını düşünür/yansıtırlar ve kendi hedeflerini belirlerler (HKM: t.y.: 8). Şekil 2.4.’te de görüldüğü üzere, Hessen eyaletinde okullarda kazandırılması beklenen temel yeterliklerden ikincisi sosyal yeterliktir. Bu yeterlik alanı, sosyal ilişkilerde bulunma, bunu aktif bir şekilde başarma ve buna hazır olmakla ilişkilidir.

Bu kategoride yer alan ilk alt yeterlik sosyal ilişkileri fark edebilmedir. Bu yeterlik kapsamında öğrenenlerin, sosyal ilişkilerdeki farklı ihtiyaçları fark etmesi ve bunlara duyarlılık göstermesi, farklılıkları ve ötekini kabul etmesi beklenir. Bu yeterlik alanı içerisindeki ikinci alt yeterlik, diğerini dikkate alma ve dayanışmadır. Bu çerçevede öğrenenler, kurallara ve düzenlemelere uyum sağlar, ötekine ilgi gösterir, birliktelik içerisinde, sosyal ilişkiler kurar ve diğeri ile olan davranışlarında uyumlu hareket ederler. Birlikteliklere/topluluklara yapıcı bir şekilde katılır ve işbirliği kurabilirler. Birlikte çalışma, işbirliği ve takım çalışması sayesinde başarılabilir.

Sosyal yeterlik kategorisinde yer alan üçüncü alt yeterlik çatışmaları yönetebilmedir. Bu yeterliğe sahip olan öğrenenler, eleştirilerini yapıcı bir şekilde ifade eder, başkalarının eleştirilerini dikkate alır ve bunlar üzerinde düşünürler. Özür dileyebilir ve başkalarını affedebilirler. Adil çatışma çözümlerini savunurlar. Gerginlikler ortaya çıktığında, diğerlerinin görüş ve niyetleri kadar kendilerininkini de tartışır, çözümler arar ve bu sayede çatışma durumlarını uygun bir şekilde yönetebilmek için katkı sağlarlar.

Sosyal yeterlik içerisinde yer alan dördüncü alt yeterlik toplumsal sorumluluktur. Buna göre öğrenenler topluluk içerisinde, kendi davranışlarının sorumluluğunu üstlenir, toplumsal hedefleri aktif bir şekilde savunur, kendileri ve diğerleri için sorumluluk üstlenir ve birlikteliği başarabilme imkânlarını fark eder ve birlikte kararlar alabilirler.

Birlikte bir şeyler ortaya çıkarma ve ortak bir düşünceyi ifade edebilme imkânlarını kullanırlar. Böylece onlar toplumun bir parçası olarak yaşar ve demokratik temel değerler altında yer alan toplumsal sorumluluklarını adım adım geliştirirler. Sosyal yeterlik içerisinde yer alan dördüncü alt yeterlik kültürlerarası anlayıştır. Bu kapsamda öğrenenler, farklı ülkelerden gelen insanların farklı davranış biçimlerini fark eder ve bunları kültüre has alışkanlıklar olarak yorumlarlar. Onlar diğer kültürlere karşı açık fikirlidirler ve farklı kökenden çocuklarla birlikte çalışabilirler (HKM: t.y.: 9-10). Hessen Eyaleti’nde okullarda kazandırılması beklenen temel yeterliklerden üçüncüsü öğrenme yeterliğidir. Bu yeterlik alanı, uygun strateji ve yöntemleri öğrenme ve çalışma süreçlerinde fark edebilme olduğu kadar bunlardan çeşitli gereklilik durumları ve görevlerde de yararlanabilme ve bunun sonuçlarını düşünebilme (biliş-ötesi yeterlik) yeteneğini ifade eder.

Bu kategorideki ilk yeterlik problem çözmedir. Problem çözebilme becerisi, problemi analiz edebilmeyi, (alternatif) çözüm yollarını planlayabilmeyi ve sonunda bir karara varabilmeyi kapsar. Böylece öğrenenler sorular üzerinde düşünür ve bunlara uygun çözümler ortaya koyabilirler. Kendi hedeflerini belirleyebilir, çalışma süreçleri ve sonuçları üzerinde düşünürler. Kendi çalışmalarını planlar ve bunları adım adım uygulayabilirler. Bunun için mevcut bilgileri kullanabilirler.

Bu kategorinin ikinci alt yeterliği olan verimli çalışabilme, öğrenenlerin bir iş planı hazırlayabilmesine ve bunu adım adım işe koşabilmesine imkân sağlar. Planlı bir hareket tarzı ve işlerin halledilmesinde uygun bir zaman yönetimi bu sürecin ifadesidir. Çalışma becerisi kapsamında öğrenciler, görevleri halledebilmek için stratejiler kullanır, çalışma yöntemlerini gerektiği şekilde seçer ve bunları uygun bir şekilde kullanırlar.

Yine bununla ilişkili olarak üçüncü alt yeterlik olan medya okuryazarlığı, öğrenme ve çalışma becerisinin içerisinde vazgeçilmez bir nitelik arz eder. Zira medyanın eleştirel bir bakışla kullanımı, günümüz bilgi ve medya toplumunda etkin ve sorumlu davranmak için önemli bir şarttır. Bu yeterlik kapsamında öğrenenlerin ihtiyaç duydukları farklı medya araçlarını etkin bir şekilde kullanması, öğrenme ve çalışma sonuçlarını uygun medya araçları yardımıyla sunabilmesi ve medya araçlarını sorumluluk içerisinde kullanabilmesi beklenir (HKM: t.y.: 9-10).

Hessen Eyaletinde okullarda kazandırılması beklenen temel yeterliklerden dördüncüsü, dil ile ilgilidir. Dil yeterlikleri, öğrenenin öğrenme sürecine devam edebilmesi açısından hayati öneme sahiptir. Zira okuduğunu anlayamayan biri öğrenci, eğitim sürecine devam edemez. Okuma yeterliği, yaşa uygun metin/medyaya ilişkin bilgileri ayırabilmeyi, bunları anlama, bunları her birisini kendi bağlamı içerisinde değerlendirme ve sonuçlar çıkarabilmeyi kapsar. Bu kapsamda öğrenenler, farklı basılı/elektronik medya araçlarından bilgiler elde edebilir, onları ilgili bağlamlarda anlayabilir, farklı metinler üzerinde düşünebilir ve görüşlerini gerekçeli bir şekilde ifade edebilirler.

Dil ile ilgili ikinci yeterlik ise, yazmadır. Bu yeterlik kapsamında öğrenenin kendi metinlerini temel yazı kurallarını dikkate alarak uygun bir şekilde oluşturması beklenir. Bu sayede onlar, düşüncelerini yazılı bir şekilde kaydeder ve bunları yorumlar, yazılı şekilde öğrenir, yazı stratejilerini kullanabilir ve yazı kurallarına uyabilirler.

Dil yeterlikleri içerisinde yer alan üçüncü alt yeterlik ise, iletişim yeterliğidir. Bu yeterlik öğrenenin kendisini anlaşılır ve standart dile uyumlu bir şekilde ifade etmesini ve yapıcı bir şekilde görüşmelere katılabilmesini ifade eder. Bununla onlar konuşma ve tartışma biçimlerini ayırt edebilmeyi ve konuşma ve tartışma stratejilerini kullanmayı öğrenirler. Bu çerçevede öğrenenlerin diğerlerini dikkatli bir şekilde dinlemesi, iletişim durumlarında kendilerini anlaşılır bir şekilde ifade etmesi, görüşmelere yapıcı bir şekilde katılabilmesi, iletişim ve etkileşim süreçlerini fark ederek bunlar üzerinde düşünmesi beklenir. Böylece onlar iletişim ve etkileşim durumlarını dikkatlice algılama ve takip edebilme yeteneğini sürekli geliştirirler (HKM: t.y.: 10).

Hessen eyaletinde ilkokullarda okutulan ahlak derslerinin temel iddiası, öğrenme ile ahlaki yargılama becerisi için bir temel oluşturmak, ahlaki muhakemeye uygun davranışlar için isteklilik geliştirmek ve bunu desteklemektir. Bu çerçevede ahlak derslerine ilişkin olarak belirlenen yeterlik alanları 5 ana kategoride şekillenmiştir. Bununla birlikte bu yeterlikler, öğretim sonunda öğrencinin kazanması gereken nitelikleri ortaya koyan eğitim standartları ile somutlaştırılmıştır. Bu bağlamda ahlak alanına münhasır olarak belirlenen yeterlikler aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.

Şekil 2.5. Hessen Eyaletindeki Ahlak Dersi Öğretim Programındaki Alana Özgü

Yeterlikler

Kaynak: HKM: t.y.: 10’den Türkçe’ye çevrilmiştir.

Şekil 2.5’te de görüldüğü üzere, Hessen eyaletinde ahlak dersinde kazandırılması hedeflenen alana özgü yeterliklerden ilki fark edebilme ve tanımlamadır. Bu yeterlik bağlamında istenen kendini keşfetme ve sosyal varlık olarak rolleri tanımlama, karşılıklı olarak birbirine bağımlıdır. Bu yeterliği kazanan öğrenenlerin, kendileri ve diğerlerinin benzersiz olduklarının farkına varması, ama aynı zamanda çevreyle ve diğer insanlarla ilişki içerisinde yaşadıklarını fark etmeleri beklenir. Ahlak dersinde kazandırılması hedeflenen alana özgü yeterliklerden ikincisi, anlama ve yorumlamadır. Öğrenenler, bireysel ve genel tecrübeleri anlar ve yorumlarlar, farklı kültürel ve dini dünya görüşlerini dikkate alırlar. Böylece birbiri ile eşit haklara sahip insanlar ve dünya görüşleri ortaya çıkar. Bunun temeli ise sorgulayıcı bir davranış biçiminin geliştirilmesidir. Ahlak dersinde kazandırılması hedeflenen alana özgü yeterliklerden üçüncüsü, algılama ve yargılamadır. Bu kapsamda öğrenenlerin yaşam durumlarındaki problem alanlarını fark etmesi, kendi fikirlerine ulaşması, ilişkileri kavraması beklenir. Bunlar üzerinde düşünen ve sonunda da farklı muhakemeleri değerlendiren öğrenenler, problemlere ilişkin ahlaki bir bilinç/farkındalık geliştirirler. Böylece farlı çözüm yaklaşımları ve gerekçelendirilmiş yargılar ortaya çıkarabilirler. Ahlak dersinde kazandırılması hedeflenen alana özgü yeterliklerden dördüncüsü, paylaşma ve ifade etmedir. Öğrenenler, farklı tecrübeler

Fark edebilme ve tanımlama Anlama ve yorumlam a Algılama ve yargılama Paylaşma ve ifade etme Sorumluluk alma ve davranışa geçirme

yaşama, dinleme ve birbirlerinin yaşadığı tecrübeleri öğrenmek suretiyle empati becerisi geliştirirler. Ayrıca bu yeterlik kapsamında öğrenenlerin değer yargılarını ve ilgilerini ifade etmesi beklenir. Böylece onlar karşısındakinin yaşadığı duyguyu anlayabilmek için kendilerini diğerinin yerine koyar. Bu temel üzerinde de saygı ve tolerans becerileri gelişir. Ahlak dersinde kazandırılması hedeflenen alana özgü yeterliklerden beşincisi ise, sorumluluk alma ve davranışa geçirmedir. Bu kapsamda her bir öğrenenin, toplumda ve topluluk içerisinde işbirliğini başarılabilmesi için, kendisi, sosyal çevresi ve ilkeli bir duruş için sorumluluk üstlenmesi ve ahlaki ölçütlere uygun olarak hareket etmesi beklenir (HKM: t.y.: 10).

Hessen eyaletinde ahlak dersinde içerik alanları, kazandırılması hedeflenen alana özgü yeterlikler doğrultusunda oluşturulmuştur. Bu alanların ortaya çıkmasında “Ben, Toplum ve Karşılaştırmaları Düşünce Tarihi” temel perspektifleri belirleyici olmuştur. Bu çerçevede örnek olması bakımından Hessen Eyaletindeki 1-4. sınıfta yer alan Ahlak Dersi öğretim programındaki içerik alanları aşağıdaki şekilde gösterilmiştir:

Şekil 2.6. Hessen Eyaletinde Uygulanan Ahlak Dersi Öğretim Programının (1-4. Sınıf)

İçerik Alanları

Kaynak: HKM: t.y. a ve b: 14’ten Türkçe’ye çevrilmiştir.

Hessen eyaletinde ahlak dersi öğretim programındaki konu alanlarından “ben ve diğerleri”dir. Bu konu alanında öğrenenin bireysel fiziki ve psikolojik temel ihtiyaçlarını giderebilmesi amaçlanır. Öğretim sürecinde öğrenenin farkındalığı çerçevesinde, onun konular ile ilgili kendi tecrübeleri ve duygularını ifade etmesi beklenir. Programda yer alan ikinci konu alanı “topluluk içerisinde ben”dir. İnsan sosyal bir varlıktır, topluma ihtiyaç duyar. Bireyler birbirlerine güvendiği ve topluluk içerisinde diğer bir anlamda ise toplum içerisinde kurallara uyduğu zaman işbirliği başarılabilir.

1-4. Sınıf

Programda yer verilen üçüncü konu alanı ise “ben ve zamanım”dır. Her bir birey kendi zamanını şekillendirme sorumluluğunu taşır. Ama bu kimi zaman kişinin müdahale edemeyeceği durumlar ve olaylarla ilişkili olabilir. Bundan dolayı insan bu durumla baş etmek için yapabildiği kadarıyla, çözümler aranmalıdır. Programda yer verilen diğer bir konu alanı da “doğa ve çevre”dir. Bu çerçevede doğaya, çevreye ve insan çeşitliliğine karşı sorumlu davranmak için, bunlar sahip oldukları kıymet açısından değerlendirilmeli ve dikkat edilmelidir. Böyle bir tavır, doğa ve çevreyle ilgilenme sayesinde ortaya çıkar. Bunun da ötesinde her bir insan, bütün hayat koşullarını ve ayrıca sonraki nesilleri güvence altına almak için ortak bir sorumluluğa sahiptir. Dolayısıyla bu yeterlik alanı ile çocuklarda çevre bilincinin geliştirilmesi amaçlanmaktadır.

Programda yer verilen son konu alanı ise “kültür ve din”dir. Böyle bir konu alanına yer verilmesinin arkasındaki temel düşünce, kişinin kendi çevresindeki dini ve kültürel çoğulculuğa ilişkin farkındalığının, bu çoğulculukla ilişki içerisinde gelişeceğidir. Bundan dolayı, din, dünya görüşü ve kültürel aidiyet arasında öncelikli olan, ahlaki ölçülere göre yargılama yapma ve buna uygun davranış geliştirmedir.

Sonuç olarak Almanya/Hessen eyaletinde uygulanan ilkokul ahlak dersinin genel çerçevesi ve çekirdek programlarıı dikkate alındığında, giriş kısmında kısaca programın yaklaşımının tanıtıldığı, sonrasında temel ve altbecerilerin neler olduğu anlatılmaktadır. Buna göre öğrenenin gelişim sürecinde temel alan becerilerinin, özel bir anlam taşıdığı ifade edilmekte, bu noktada, beceri ve yeteneğin, kişisel ve sosyal eğilimlerin ve ayrıca görüşler ve davranışların bir işbirliği söz konusu olduğu vurgulanmaktadır. Bu sayede öğrenenlerin okulda, kendi özel ve gelecekteki meslek hayatlarında karşılaşabilecekleri zorlukları kabul etmeleri ve başarılı-sorumlu bir şekilde bunların üstesinden gelebilmelerinin mümkün olabileceği ifade edilmektedir. Yukarıda ifade edilenlerde de görüldüğü üzere, Almanya’da ahlak dersi öğretim programlarında, öncelikle eğitim standartları ve yeterlik alanları belirlenmiş, daha sonra da bunlara uygun şekilde içerik alanları belirlenmiştir. Ayrıca programlarda öğrencinin program sonunda sahip olması gereken nitelikler de açıklanmıştır. İfade edilenlerde de görüldüğü üzere, beceri temelli öğrenmede içerik daha arka planda kalmaktadır ve belirlenen içerik de esasında yeterliklerin kazandırılmasına hizmet edecek mahiyete sahiptir. Bu bakımdan

Almanya’da hâlihazırda uygulanan ahlak dersi programları, model olarak göz önünde bulundurulabilir.