Bakanlar, Bakanlıklar, Bağlı, İlgili ve İlişkili Kuruluşlar

Bakanlıklar, merkezi yönetim örgütlenmesi içerisinde çeşitli kamu hizmetlerini yürütmek amacıyla kurulmuş olan ve devletin yürütme gücünü kullanan kamu kurumlarıdır. Bakanlıkların kuruluşu ve düzenlenmesi hakkındaki 3046 sayılı kanuna göre de bakanlıklar; “kamu hizmetlerinin düzenli, süratli, etkili, verimli ve ekonomik bir şekilde yürütülebilmesi için” kurulurlar (3046 sayılı kanun, Md. 1).

Bakanlıklar bu anlamda devletin soyut varlığını kamu yönetimi örgütlenmesi için de somut hale dönüştüren kurumlardır. Devletin varlığından ötürü ve sürekliliğinin gereği olarak ortaya çıkan gereksinmeleri gidermek ve kamu hizmeti üretmek amacıyla kurulmuşlardır.

Devlet bakanlıkları, 1946-2011 yılında beri süregelen bir uygulama ile “hizmet” ve “devlet” bakanlıkları olarak ikiye ayrılmışlardır. Hizmet bakanlıkları az önce de değinildiği gibi devletin asli ve sürekli görevlerinden doğan hizmet gereksinimlerini karşılamak üzere kurulan kendi kuruluş yasası, kamu tüzel kişilikleri, örgütlenmesi ve bütçesi olan kurumlardır. Kural olarak her bakanlığın başında da Başbakan’a karşı sorumlu olan bir bakan bulunmaktadır. Devlet bakanlıkları ise esasen, Başbakan’a asli görevlerinde yardımcı olmak üzere görevlendirilmiş ya da bakanlıklararası koordinasyonu sağlamakla görevli, kendi kuruluş yasası, kamu tüzel kişiliği, örgütlenmesi ve bütçesi olmayan kamu kurumları olmuşlardır. Devlet bakanlıklarının varlıkları devlet kamu tüzel kişiliği içinde temsil edilmiştir. Herhangi bir idari örgütlenmesi olmadığı içinde büroları ve kamu personeli olmamıştır. Aslında varolan sadece devlet bakanının kendisidir. Dolayısıyla örgütlenmesi olmadığı ve genellikle Başbakanlıkla ilgili olan konularda yardımcı hizmetleri yürüttükleri için gerekli olan ödenekleri de Başbakanlık bütçesinden karşılanmıştır (Güler, 2009, s. 171- 178). Fakat 61. Hükümetin 06.07.2011 tarihinde kurulması ile birlikte devlet bakanlıkları Türk kamu yönetimi sisteminden çıkarılmış ve hizmet bakanlıklarının yanında Bakanlar Kurulunda sadece 4 Başbakan Yardımcısı kalmıştır. Şu anda Türkiye’de 21 hizmet bakanlığı bulunmaktadır.

Bakanlar, daha önce de değinildiği gibi Başbakan’ın teklifi ve Cumhurbaşkanı’nın onayı ile atanmaktadırlar ve aynı yolla da görevlerine son verilebilmektedir. Siyasi olarak Başbakan’a karşı sorumludurlar. Bakanlar meclisteki milletvekilleri içerinden seçilebileceği gibi dışarıdan da –milletvekilliği seçilme koşullarına sahip- kişiler içerisinden de seçilebilmektedirler. Bakanlık yaptıkları sürece bu kişiler de milletvekillerinin özlük haklarına sahip olurlar. Bakanlar T.B.M.M. tarafından Yüca Divan’a yargılanmak üzere sevk edilebilirler. Yüce Divan’a sevk edilen bakanın bakanlığı kendiliğinden düşer (Güler, 2009, s. 178).

Hizmet bakanlıkları da aynı Başbakanlıkta olduğu gibi merkezde ana hizmet, danışma- denetim ve yardımcı birimlerden oluşurlar. Bakanlıklar içinde merkezde yer alan birimler doğrudan bakana ya da doğrudan mğsteşara bağlı birimler olarak da ikiye ayrılmaktadırlar. Örneğin teftiş kurulu ve bu anlamda başmüfettişler, müfettişler ve müfettiş yardımcıları doğrudan bakandan yetki alarak bakanlığın ilgli, birimlerini denetlemektedirler. Bakanlıklararası ya da bakanlık içinde oluşturulan yüksek kurullara normalde bakan başkanlık ederken, bakanın olmadığı durumlarda müsteşar da başkanlık edebilmektedir (Öztekin, 2010(a), s. 326-327).

Bunun yanı sıra bakanlıkların yurtiçi merkez dışı taşra örgütlenmesi, yurtdışı örgütlenmesi, bağlı ve ilgili kuruluşları olabilmektedir. Bakanlıkların örgütsel anlamda alt veya yardımcı kollarının bu derece çeşitlenmesi devletin, o bakanlığın yürüttüğü kanu hizmetine verdiği bir önemin ya da hizmetin gerekliliğinin bir göstergesi sayılabilir. Bugün Türkiye’de bütün bakanlıkların merkez dışı taşra, yurtdışı, bağlı ya da ilgili kuruluşlar nezdinde örgütlenmesi bulunmamaktadır. Fakat bazı kamu hizmetlerinin gerekliliği de o derece elzemdir ki; bu nedenle bazı bakanlıkların hem tüm illerde hem tüm ilçelerde ya da tüm illerde merkez dışı taşra uzantıları bulunabilmektedir. Örneğin, Milli Eğitim, Sağlık, Maliye, Gıda, Tarım ve Hayvancılık ile Çevre ve Şehircilik bakanlıklarının 81 ilde il müdürlükleri ya da defterdarlık şeklinde; Milli Eğitim, Sağlık, Maliye ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık bakanlıklarının da 919 ilçede ilçe müdürlükleri, mal müdürlükleri ya da hükümet tabiplikleri şeklinde taşra uzantıları bulunmaktadır. Bu bakanlıkların il ve ilçedeki müdürleri aynı zamanda il ve ilçe yönetim kurullarının da doğal üyesidirler. Bunun yanı sıra il yönetiminin başındaki valiler ile ilçe yönetiminin başındaki kaymakamlar da İçişleri Bakanlığı’nın doğal uzantısı olarak sayılmalıdırlar. Bunun yanı sıra, 21 hizmet bakanlığından herhangi biri ihtiyaç olduğu takdirde il-ilçe ve yurtdışı örgütlenmelerini gerekli yerleşim biriminde örgütlendirebilir. Bu anlamda, Muğla ili bodrum ilçesinin turistik karakterinden ötürü Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın ilçe örgütlenmesi kurulabilir. Ya da maden işletmelerinin yoğun olarak bulunduğu bir il ya da ilçede Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, ihtiyaç olması durumunda hem il hem de ilçe düzeyinde örgütlenebilmektedir.

Bağlı kuruluşlar ise, bakanlıkların doğrudan içinde bulunana alt hizmet birimlerinden değildirler. Bağlı kuruluşların da, kendi kuruluş kanunları, kendi kamu tüzel kişilikleri ve kendi bütçeleri bulunmaktadır. Bağlı kuruluşlar, 3046 sayılı kanun madde 10’a göre; “bakanlığın hizmet ve görev alanına giren ana hizmetleri yürütmek üzere, bakanlığa bağlı olarak özel kanunla kurulan, genel bütçe içinde ayrı bütçeli veya katma bütçeli veya özel bütçeli kuruluşlar”dır. Örneğin; Yüksek Öğrenim Kredi ve Yurtlar Kurumu Genel

Müdürlüğü Milli Eğitim Bakanlığı’nın bağlı bir kuruluşudur. Fakat bazı bağlı kuruluşların da tüzel kişiliği bulunmayabilir. Örneğin; Devlet Personel Başkanlığı gibi (Öztekin, 2010(a), s. 328; Güler, 2009, s. 186; Gözler, 2004, s. 135).

İlgili kuruluşlar; 3046 sayılı yasa madde 11’e göre; “özel kanun veya statü ile kurulan, iktisadi devlet teşekkülleri ve kamu iktidasi kuruluşları ile bunların müessese ortaklık ve iştirakleri veya özel hukuki, mali ve idari statüye tabi, hizmet bakımından yerinden yönetim kuruluşları”dır. İlgili kuruluşların da kendi kuruluş kanunu, kendi kamu tüzel kişiliği, kendi bütçesi bulunmakla beraber, bağlı kuruluşlara göre daha özerk yapıdadırlar. Görev alanları bakanlığın anahizmetlerinden daha farklıdır. Ayrıca yerinden yönetim kuruluşları olarak görüldükleri için merkezi yönetimler aralarında vesayet ilişkisi de bulunmaktadır. (Öztekin, 2010(a), s. 328; Güler, 2009, s. 188-193).