MĠLLĠ MÜCADELE DÖNEMĠNDE YOZGAT ve YOZGAT’TA SEÇĠMLER
3. BĠRĠNCĠ DÖNEM MECLĠSĠ ĠÇĠN YOZGAT’TA YAPILAN SEÇĠMLER SEÇĠMLER
3.1. Yozgat’ta Seçimler
Yozgat‟ta Birinci Dönem Milletvekili seçimleri 19 Mart Genelgesine göre yapılmaya baĢlanmıĢtır. Anadolu‟da Milli Mücadele aleyhine geliĢen olaylar
213
GCZ, C.1, s.2-10; Ertuğrul Zekai Ökte, “Milli Mücadelede Propaganda Hizmetlerinin Örgütlenmesi”,
BTDD, S.32, Ekim 1987, s.14.
214
Celaleddin ġener, 1921- 1922 yıllarında Yayınlanan Yeni Yozgat Gazetesine Göre Yozgat ve Çevresinin
Ġdari-Sosyal –Ġktisadi ve Adli Yapısı, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale 2002, s. 5.
215
Gürbüz Arslan, a.g.t.,, s. 52.
216
karĢısında Heyet-i Temsiliye yeni kararlar almıĢ sağlam bir teĢkilat yönetiminde Kuva-yı Milliye harekatını yürütmeyi hedeflemiĢtir. Heyet-i Temsiliye Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine bir telgraf çekerek Ankara‟da toplanacak Meclise katılacak üyelerin seçilmesini istemiĢti. Bu arada Yozgat Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti de milletvekili seçimi emri gelir gelmez bu cemiyetin üyelerinden Müftü Mehmet Hulusi Bey, Çapanoğullarından Celal ve Edip Beyler baĢta olmak üzere kasaba eĢrafı ve ileri gelenleri ile bir toplantı yapmıĢtır. Toplantıda gelen emirler okunmuĢ seçim konusu ele alınmıĢtır. GörüĢmeler esnasında Edip ve Celal Beyler “seçimin Kanun-ı Esasiye göre padiĢahın haklarından olduğunu, böyle birĢey yapıldığı takdirde bunun padiĢaha karĢı gelmek anlamına geldiğini, bu nedenle de seçimlerin yapılmasına karĢı olduklarını” söylemiĢlerdir. Yozgat Müftüsü Mehmet Hulusi Bey ise yapmıĢ olduğu konuĢmalar ile Çapanoğullarının düĢüncelerine Ģiddetle karĢı çıkmıĢtır.217
Bu olayın ardından Çapanoğulları, otuz kadar imza ile Heyet-i Temsiliyeye Ankara‟da bir Meclis toplanmasının padiĢahın arzusuna ve kanunlara aykırı olduğunu belirten bir telgraf çekmiĢlerdir.218
Ortaya çıkan bu muhalefete Yozgat‟ta Hürriyet ve Ġtilaf Fırkası baĢkanı Çapanoğlu Edip ve kardeĢi Celal Bey‟de destek vermiĢler; Ġngilizlerin Ġstanbul‟a geliĢinin PadiĢah‟ın muvafakati ile gerçekleĢtiğini ve Yunanlıların Ģehirlerimizi iĢgal etmelerinin geçici olduğunu propagandasıyla Yozgat ayaklanmasını hazırlamaya baĢlamıĢlardır.219
Bu geliĢmeler esnasında Heyet-i Temsiliye‟nin 21 Mart 1920 tarihli Akdağmadeni Müdafaa-i Hukuk Reisi Rıza Bey‟e çektiği telgrafta Akdağmadeni kazasından milletvekili adayı gösterilmesi gerektiği ifade edilmiĢtir. Buna cevaben Rıza Bey, her sancaktan birer milletvekili seçilmesi görüĢü kabul edildiği takdirde, milli emellere hizmet edecek bir kiĢinin aday gösterileceğini belirtmiĢtir. Böylelikle Yozgat‟a bağlı kazalardan gönderilen telgraflarda seçim çalıĢmalarının baĢlatıldığını görmek mümkündür.220
Seçim kararının uygulamaya konulması bazı güçlükleri de
217
A. YaĢar Ocak, a.g.m., s. 93-94; Necati Fahri TaĢ, a.g.e., s. 13; Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve
Mülkiyeliler(Mülkiye ġeref Kitabı), 1909(1325R)-1923(1339R), Cilt IV, Mars Matbaası, Ankara
1968-1969, s. 1216.
218
Türk Ġstiklal Harbi , s. 90; Kadir Kılıç, Ġstiklal SavaĢında Yozgat Ġsyanı, BasılmamıĢ Lisans Tezi, Ankara 1971, s. 12.
219
Yurt Ansiklopedisi, C. X, s. 7646.
220
beraberinde getirmiĢtir. Ancak bütün bunlara rağmen Anadolu‟da seçim çalıĢmaları kesintisiz sürmüĢ ve 29 Mart‟ta Yozgat gibi birçok livada seçim tamamlanmıĢtır.221
Yapılan bu seçimlerde Süleyman Sırrı Bey 64, Rıza Bey 54, Mehmet Hulusi Bey 64, Ahmet Bey 62 ve Feyyaz Ali Bey ise 56 oy alarak Büyük Millet Meclisi‟ne Yozgat milletvekili olarak seçilmiĢlerdir.222
Yozgat‟tan seçilen milletvekillerinin listesi Hakimiyet-i Milliye gazetesinde de yayınlanmıĢtır. Bu listede Belediye Reisi Ahmet, Müftü Mehmet Hulusi, Rüstem Ağazade Rıza Efendi, Darende Kaymakamı Süleyman Sırrı ve Yozgat Evkaf Memur sabıkı Feyyaz Bey„in Birinci Dönem Millet Meclisi‟ne Yozgat Milletvekilleri olarak seçildikleri belirtilmiĢtir.223
Seçilen bu milletvekilleri 23 Nisan 1920 tarihinden itibaren BMM‟ye katılmaya baĢlamıĢlardır.224 Süleyman Sırrı Bey, Rıza Bey, Mehmet Hulusi Bey ve Ahmet Bey‟in mazbataları meclis tarafından oluĢturulan Mazbataları Tetkik Encümeni tarafından incelenmiĢ ve uygun görülerek kabul edilmiĢtir.225
Bunların dıĢında Osmanlı Meclis-i Mebusan Milletvekillerinden Ġsmail Fazıl Bey 57 oy ve Bahri Beyde 78 oy alarak Büyük Millet Meclisi‟ne Yozgat Milletvekili olarak iĢtirak etmiĢlerdir.226
Ġsmail Fazıl Bey‟in 23 Nisan 1920; Bahri Bey‟in ise 3 Temmuz 1920 tarihinde Meclis‟e katıldığı tespit edilmiĢtir.227 Böylece Büyük Millet
221
Ġhsan GüneĢ, a. g. m., s. 30-31. Ancak Yozgat Milletvekilleri‟ne ait sicil dosyalarında mazbata örneğine rastlanılmamıĢ ise de; Birinci Meclis Milletvekileri Muamelat Defterinde Süleyman Sırrı Bey, Ahmet Bey, Feyyaz Ali Bey, Rıza Bey ve Mehmet Hulusi Bey‟in seçim mazbatasının 25 Mart 1920 tarihli olduğu tespit edilmiĢtir. (I. Dönem Milletvekili Muamelat Defteri, II-2b, 2/2, s. 82-89).
222
I. Dönem MMD, s. 82-89.
223
Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 10 Nisan 1920, No:4, s 4; Ayrıca Sivas Valisinin Heyet-i Temsiliyeden aldığı 30 Mart 1920 tarihli telgrafta Müftü Mehmet Hulusi, Belediye Reisi Ahmet Efendi, Darende Kaymakamı Süleyman Sırrı, Yozgat Evkaf Memur sabıkı Feyyaz Bey ve Madenli Rüstem Ağazade Rıza Efendinin Yozgattan milletvekili olarak seçildiği belirtilmiĢtir. (TĠTE ArĢivi, Kutu No:20, Gömlek No:60).
224
Ahmet Demirel, Birinci Meclis’te Muhalefet, s. 100; TBMM ArĢivi, Milletvekilleri Mezuniyet ve Memuriyet Defteri, Rumuz: II-2b-2/5, s. 121-122.
225
ZC. D. I. C. 1, s. 6; 24 Nisan 1920.
226 Ahmet Demirel, a.g.e.s. 100; Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi, Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem
(1919-1923), I. Dönem Milletvekillerinin ÖzgeçmiĢleri, C. III, Ankara 1995, s. 967-980; TBMM ArĢivi, TBMM I. Devre(23 Nisan 1920-16 Nisan 1923) Milletvekillerin Harf Sırasına göre TertiplenmiĢ Ġsim Cetveli, s. 75-81.
227
Ahmet Demirel, a. g. e, s. 100; Bahri Bey, Ġstanbul‟dan gelerek 3 Temmuz 1920 tarihinde Meclis‟e girmiĢtir. (ZC, D. I, C. 2, s. 151); TBMM ArĢivi, Milletvekilleri Mezuniyet ve Memuriyet Defteri, s. 121-122; Ancak Bahri Bey‟in Ankara‟ya geliĢ tarihi Muamelat Defterinde 4 Temmuz 1920 olarak ifade edilmiĢtir. (MMD, s. 91).
Meclisi‟ne beĢ kiĢi seçimle, iki kiĢi de Meclis-i Mebusan‟dan gelerek Birinci Dönem Yozgat milletvekili olmuĢlardır.228
3.2. Yozgat’tan Seçilen Milletvekilleri ve Bu Milletvekillerinin
Sosyolojik Özellikleri
Birinci Meclis‟e katılan Yozgat milletvekillerinin Meclise seçildikleri tarihteki yaĢ düzeyleri, uğraĢtıkları meslekler, eğitim durumları, doğum yerleri ve parlamento deneyimleri aĢağıdaki tabloda gösterilmiĢtir.
Tablo 3: Birinci Dönem Yozgat Milletvekillerinin Sosyolojik Özellikleri
Milletvekilinin Ġsmi Milletvekili Seçildiği Tarihteki YaĢı Mesleği Eğitim
Durumu Doğum Yeri Parlamento Deneyimi
Süleyman Sırrı
Bey 41
229 Kaymakam230 Mülkiye Yozgat231 -
Rıza Bey 60232 Reji Memurluğu233Adliye Müstantıkı234 RüĢtiye Akdağmadeni235 - Ġsmail Fazıl Bey 64 236 Asker237 Harp
Akademisi238 Girit OMM(4.Dönem)239
Bahri Bey 40240 Memuriyet
241
Çiftçi242 RüĢtiye Yozgat(Akdağmadeni)243 OMM(4.Dönem)244
Mehmet Hulusi 35 Müftü245 Medrese Yozgat246 -
228
Ahmet Demirel, Ġlk Meclis’in Vekilleri, Milli Mücadele Döneminde Seçimler, Ġstanbul 2010, s. 101.
229
TBMM ArĢivi, NSD 437, Tercüme-i Hal Kağıdı.
230 I. Dönem MMD, s. 83; TBMM ArĢivi, NSD 437, Tercüme-i Hal Kağıdı; Ahmet Demirel, Ġlk Meclis’in
Vekilleri, s. 269.
231 I. Dönem MMD, s. 83; TBMM ArĢivi, NSD 437, Tercüme-i Hal Kağıdı.
232
I. Dönem MMD, s. 89; Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi, Devletimizi Kuranlar, Ankara 1985, s. 114.
233
TBMM ArĢivi, NSD 436, Tercüme-i Hal Kağıdı.
234
I. Dönem MMD, s. 89; TBMM Albümü, 23 Nisan 1920-20 Ekim 1991, s. 49.
235
TBMM ArĢivi, NSD 436, Tercüme-i Hal Kağıdı.
236
I. Dönem MMD, s. 93; Devletimizi Kuranlar, s. 113; Ahmet Demirel, Ġlk Meclis’in Vekilleri, s. 269.
237
TBMM ArĢivi, NSD 434, Tercüme-i Hal Kağıdı.
238
TBMM ArĢivi, NSD 434; TBMM Albümü 1920-1991, s. 49; Ahmet Demirel, Ġlk Meclis’in Vekilleri, s. 268.
239
Yozgat ġube Reisi Tevfik Bey‟in 20. Kolordu Kumandanlığına 15 Ekim 1919 yılında göndermiĢ olduğu yazıda Ġsmail Fazıl PaĢa‟nın Yozgat Milletvekili olarak adaylığının kabul edildiği belirtilmiĢtir. (TĠTE ArĢivi, Kutu No:310, Gömlek No:14, Belge No:14-1). Ayrıca bu arĢivdeki diğer bir belgede 20. Kolordu Kumandanı Ali Fuat PaĢanın 9 Kasım 1919 yılında 20. Kolordu Erkan-ı Harbiye Reisi Ömer Halis Bey‟e gönderdiği yazıda Yozgat livasından Bahri Bey‟in seçim iĢleminin baĢladığını, Boğazlıyan‟nın Ġsmail Fazıl Bey‟e oy verdiğini, Ankaranın ise bu seçimde Ġsmail Fazıl Bey yerine Sabık Maliye müfettiĢlerinden Arif Bey‟in aday gösterdiğini belirtmiĢ ayrıca Ġsmail Fazıl PaĢadan baĢka biri adaylığını koyarsa çoğunluğun sağlanamayacağını bu nedenle de Ġsmail Fazıl PaĢa‟nın bu seçimlerden çekilmesinin istendiğini ifade etmiĢtir. (TĠTE ArĢivi, Kutu No:312, Gömlek No:42, Belge No:42-1).
240
I. Dönem MMD, s. 91; Devletimizi Kuranlar, s. 113.
241 I. Dönem MMD, s. 91
242
TBMM ArĢivi, NSD 432, Tercüme-i Hal Kağıdı; TBMM Albümü 1920-1991, s. 48.
243
TBMM ArĢivi, NSD 432, Tercüme-i Hal Kağıdı.
244
3. Kolordu Kumandanı Selahaddin Bey‟in 20. Kolordu Kumandanlığına 13 Ekim 1919 tarihli göndermiĢ olduğu yazıda Meclis-i Mebusan Seçimleri için teklif edilen adaylar hakkında bilgi verirken Yozgat livasından Sivas Kongresine delege olarak gelmiĢ olan Akdağmadenli Bahri Bey‟den de bahs etmiĢtir. (TĠTE ArĢivi, Kutu No: 310, Gömlek No: 38, Belge No: 38-1).
245
Bey
Ahmet Bey 49247 Belediye Reisi248 RüĢtiye Yozgat249 -
Feyyaz Ali Bey 38250 Evkaf Memuru251 Ġdadi Yozgat252 -
Birinci BMM‟ni oluĢturan milletvekillerinin yaĢ ortalaması 43,3‟tür.253
Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi Yozgat milletvekillerinin yaĢ ortalaması ise 46‟ya denk gelmektedir. Hem Birinci Meclis‟in hem de Yozgat milletvekillerinin gençlerden oluĢtuğu görülmektedir. Yozgat‟ın en genç milletvekili 35 yaĢındaki Mehmet Hulusi Bey olup, en yaĢlı milletvekili ise 64 yaĢındaki Ġsmail Fazıl Bey‟dir. Birinci Meclisi oluĢturan milletvekilleri geniĢ bir halk tabanına dayandığından mensup oldukları meslekler de çok farklı idi. Bu milletvekilleri; çiftçiler, din adamları, aĢiret ağaları, gazeteciler, askerler, ilmiye sınıfı mensupları, diplomatlar, kamu görevlilerinden oluĢmakta idi. Yozgat milletvekillerinin ise çoğu kamu görevlisi idi. Eğitim açısından bakıldığında Birinci Meclis‟i oluĢturan milltevekilleri çok farklı eğitim kurumlarında yetiĢmiĢ ve yine farklı eğitim düzeylerine sahip milletvekilleri oldukları görülmektedir. Bu durumun 1920‟lerin Türkiyesi‟nin toplumsal yapısını gerçekci bir biçimde yansıttığı söylenebilir.254
Birinci Mecliste eğitim düzeyleri bilinen milletvekillerinden yüzde 29‟u üniversite ve yüksekokul mezunudur.255 Yabancı dil bilenlerin oranı ise oldukça yüksektir. Bu durum, ülkenin o dönemdeki eğitim düzeyi ile mukayese edildiğinde Meclis‟in eğitim düzeyinin ülkenin eğitim düzeyinin üzerinde olduğu söylenebilir. Yozgat Milletvekillerinden Mehmet Hulusi Bey ilmiye sınıfı, Bahri Bey Ġktisad-Ziraat mensubu, Ahmet Bey hukuk, Ġsmail Fazıl Bey asker, Feyyaz Ali, Rıza ve Süleyman Sırrı Bey ise memur sınıfındandır. Ġsmail Fazıl PaĢa dıĢında diğer altı milletvekilinin Yozgat doğumlu olması milletvekilliği seçim çevresi ile yerellik arasında uyum olduğunu göstermektedir.
246
I. Dönem MMD, s. 86; Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 1920-2010 , C. 1, Ankara 2010, s. 63.
247
I. Dönem MMD, s. 82; Devletimizi Kuranlar, s. 113.
248
I. Dönem MMD, s. 82; TBMM Albümü 1920-1991, s. 48.
249 TBMM ArĢivi, NSD 431, Tercüme-i Hal Kağıdı; Ahmet Demirel, Ġlk Meclis’in Vekilleri, s. 268.
250
I. Dönem MMD, s. 85.
251
I. Dönem MMD, s. 85; TBMM ArĢivi, NSD 433, Tercüme-i Hal Kağıdı; Devletimizi Kuranlar, s. 114;
TBMM Albümü 1920-1991, s. 48
252
TBMM ArĢivi, NSD 433, Tercüme-i Hal Kağıdı; Ahmet Demirel, Ġlk Meclis’in Vekilleri, s. 268.
253
Ahmet Demirel, Ġlk Meclis’in Vekilleri , s. 184.
254
Mehmet Turhan, Siyasal Elitler, Ankara 1991, s. 115.
255