1. ve 2. dönem Yozgat milletvekilleri ve siyasi faaliyetleri

(1)

T. C.

NĠĞDE ÜNĠVERSĠTESĠ

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

TARĠH ANABĠLĠM DALI YAKINÇAĞ TARĠHĠ BĠLĠM DALI

1. ve 2. DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠ ve SĠYASĠ FAALĠYETLERĠ

Doktora Tezi

Hazırlayan Gülin ÖZTÜRK

2012-NĠĞDE

(2)

T. C.

NĠĞDE ÜNĠVERSĠTESĠ

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

TARĠH ANABĠLĠM DALI YAKINÇAĞ TARĠHĠ BĠLĠM DALI

1. ve 2. DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠ ve SĠYASĠ FAALĠYETLERĠ

Doktora Tezi

Hazırlayan Gülin ÖZTÜRK

DanıĢman

Prof. Dr. Musa ġAġMAZ

2012-NĠĞDE

(3)

(4)

ÖZET

Bu çalıĢma Birinci ve Ġkinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisinde görev alan Yozgat Milletvekillerinin siyasi faaliyetlerini ihtiva etmektedir. Tezin giriĢ bölümünde 1920–1927 yılları arasında görev yapmıĢ ve Milli Mücadelenin kazanılmasında büyük rol oynayan Birinci Meclis ile Türkiye Cumhuriyetin kuruluĢunu ve kurumsallaĢmasını sağlayan Ġkinci Meclis üzerinde durulmuĢtur.

Tezin Birinci Bölümünde Mondros Mütarekesinin imzalanmasından hemen sonra ülke genelinde baĢlatılan iĢgallere karĢı Yozgat ve çevresinde yaĢanan siyasi ve askeri olayların neler olduğu sebep-sonuç iliĢkisi içerisinde anlatılmıĢtır. 19 Mart 1920 Genelgesi doğrultusunda Büyük Millet Meclisi için bütün yurtta baĢlayan seçimler Yozgat‟ta yapılmaya baĢlanmıĢ ve bu seçimler sonucunda seçilen Yozgat milletvekillerinin biyografileri belgeler doğrultusunda ortaya konmuĢtur.

Ġkinci Bölümde Yozgat milletvekillerinin görev aldıkları Ģubeler, encümenler ve mensup oldukları gruplar hakkında bilgiler yer almaktadır. Ayrıca Yozgat milletvekillerinin katıldıkları oylamalar ve bu oylamalarda kullandıkları oyların niteliği tespit edilmiĢtir. Üçüncü Bölümde, Birinci Dönem Yozgat milletvekilleri olan Rıza Bey (Ersoy), Süleyman Sırrı Bey (Ġçöz), Feyyaz Ali Bey (Üst), Yusuf Bahri Bey (Tatlıoğlu), Ġsmail Fazıl Bey (Cebesoy), Ahmet Bey (Baydar) ve Mehmet Hulusi Bey (Akyol)‟ in yasama faaliyetleri ve Meclis kürsüsünden yapmıĢ oldukları konuĢmalar hakkında bilgi verilmiĢtir.

Dördüncü Bölümde Ġkinci Dönem (1923-1927) Meclis için Bozok‟ta yapılan milletvekilli seçimleri hakkında bilgi verildikten sonra milletvekilli seçilen Süleyman Sırrı (Ġçöz), Mehmet Salih Bey (Bozok), Ahmet Hamdi Bey (Divanlıoğlu), Avni Bey (Doğan)‟in özgeçmiĢleri, sosyolojik özellikleri, Ġkinci Mecliste aldığı görevler ve katıldığı oylamalar anlatılmıĢtır. BeĢinci Bölümde ise Ġkinci Mecliste görev alan

(5)

Bozok milletvekillerinin Mecliste gerçekleĢtirdikleri yasama çalıĢmalarına yer verilmiĢtir.

(6)

ABSTRACT

This dissertation is to deal with the political activities of Yozgat members of Parliament in the First and Second Session of the Turkish Parliament between the years 1920 and 1927. This study begins with the importance of the 1st and 2nd session of the parliament as they played very signifcant role in the national struggle lasting from 1920 to 1922. It continues to give the details about the occupation of the country and struggle given against and the political and military activities around Yozgat.

The first election was made on 19 March, 1920, and total seven members of parliament from Yozgat chosen together with the official document showing that they were selected as members of parliament were sent to Ankara. It gives also information about the duties employed and the groups entered into by the Yozgat members of parliament. It also adds the votes used by them. The Yozgat members of parliament elected as MP‟s in the 1st Session were Rıza Bey (Ersoy), Süleyman Sırrı Bey (Ġçöz), Feyyaz Ali Bey (Üst), Yusuf Bahri Bey (Tatlıoğlu), Ġsmail Fazıl Bey (Cebesoy), Ahmet Bey (Baydar) and Mehmet Hulusi Bey (Akyol) together with their speeches and legal activities in the parliament. The last chapter covers the details belonging to the activities of Yozgat members of the parliament in the 2nd session of the parliamnt.

The Yozgat members of parliament elected were Mehmet Salih Bey (Bozok), Ahmet Hamdi Bey (Divanlıoğlu), Avni Bey (Doğan) and Süleyman Sırrı. The information about the duties taken and groups participated by the Yozgat members of parliament were given during the 2nd session of the parliament. Finally this thesis gives the informaion about the legay activities of the Yozgat members of parliament.

(7)

ÖNSÖZ

Birinci Meclis döneminde ülke iĢgallerden kurtarılmıĢ ve Milli Egemenlik kavramı bir siyasal irade olarak bu Meclis tarafından ortaya konulmuĢtur. Ġkinci Meclis ise Cumhuriyeti ilan etmiĢ ve inkılapları gerçekleĢtirmiĢtir. Bu Meclisler günümüze önemli bir tartıĢma, görüĢme ve yasama deneyimi bırakmıĢtır. Bu deneyim Türkiye‟nin demokrasi kültürüne katkı sağlamıĢtır.

Bu Meclislerde görev yapan milletvekillerinin biyografisi ve yasama çalıĢmaları ile ilgili olarak yapılan fazla bir akademik çalıĢma bulunmamaktadır. Bu bakımdan Yozgat Milletvekillerinin parlamento faaliyetlerinin tarihsel açıdan değerlendirilmesi hem Yozgat Ģehri hem de Türk parlamento tarihi açısından bir boĢluğu dolduracağı kanaatindeyiz.

Bu çalıĢmada öncelikle Birinci ve Ġkinci Meclisin önemi ve nitelikleri belirtildikten sonra Milli Mücadele döneminde Yozgat ve çevresinin durumu ortaya konmuĢtur. Daha sonra ağırlıklı olarak Yozgat milletvekillerinin Türk Milleti için Birinci ve Ġkinci Mecliste yaptıkları yasama faaliyetleri ve özgeçmiĢleri detaylandırılarak ele alınmıĢtır. Bu çalıĢma ile dönemin siyasi, sosyal ve düĢünsel yapısının ortaya çıkması hedeflenmiĢ ayrıca görev yapan milletvekillerinin Milli Mücadele‟ye katkıları ve Meclisteki faaliyetleri belirtilmiĢtir. Birinci ve Ġkinci Mecliste görev yapan Yozgat milletvekilleri, Süleyman Sırrı (Ġçöz), Yusuf Bahri Bey (Tatlıoğlu), Ġsmail Fazıl Bey (Cebesoy), Mehmet Hulusi Bey (Akyol), Ahmet Bey (Baydar), Feyyaz Ali Bey (Üst), Rıza Bey (Ersoy), Avni (Doğan), Ahmet Hamdi (Divanlıoğlu) ve Salih (Bozok) gerek Milli Mücadele Döneminde göstermiĢ oldukları fedakârlık gerekse de TBMM‟deki faaliyetleri ile önemli izler bırakmıĢlardır. Bu milletvekilleri hem bölgenin hemde ülkenin sorunlarına yönelik vermiĢ oldukları teklif ve yaptıkları konuĢmalar ile katkı sağlamıĢlardır.

(8)

Bu çalıĢmanın tamamlanmasında yardım ve desteklerini gördüğüm TBMM ArĢivi yetkililerine ve TBMM Kütüphane ve ArĢiv BaĢkan Yardımcısı Tuncer Yılmaz Bey‟e, ATASE ArĢivi, Emekli Sandığı ArĢivi, Cumhuriyet ArĢivi çalıĢanlarına ve tezimin her aĢamasında beni yönlendiren ve gerekli katkıyı sağlayan danıĢman hocam Prof. Dr. Musa ġaĢmaz‟a Ģükranlarımı sunarım.

Gülin ÖZTÜRK Ekim 2012

(9)

ĠÇĠNDEKĠLER

ÖZET... II ABSTRACT ... IV ÖNSÖZ ... V ĠÇĠNDEKĠLER ... VII TABLOLAR LĠSTESĠ ... XIII EKLER LĠSTESĠ ... XVI KISALTMALAR ... XVIII

GĠRĠġ ... 1

BĠRĠNCĠ BÖLÜM ... 21

MĠLLĠ MÜCADELE DÖNEMĠNDE YOZGAT ve YOZGAT‟TA SEÇĠMLER ... 21

1. YOZGAT VE ÇEVRESĠNDE TEġKĠLATLANMA ÇALIġMALARI ... 22

2. MĠLLĠ MÜCADELE DÖNEMĠNDE YOZGAT ĠSYANLARI ... 25

2.1. Çapanoğlulları Ġsyanı ... 25

2.2. Ġkinci Yozgat Ġsyanı ... 35

2.3. ĠĢgallere KarĢı Yapılan Protestolar ve Mitingler ... 38

2.4. Milli Mücadele Döneminde Yozgat‟tan Yapılan Yardımlar ... 42

2.5. Milli Mücadele Döneminde Yeni Yozgat Gazetesi‟nin Önemi ... 49

3. BĠRĠNCĠ DÖNEM MECLĠSĠ ĠÇĠN YOZGAT‟TA YAPILAN SEÇĠMLER ... 49

3.1. Yozgat‟ta Seçimler ... 49

3.2. Yozgat‟tan Seçilen Milletvekilleri ve Bunların Sosyolojik Özellikleri ... 52

4. BĠRĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLERĠNĠN ÖZGEÇMĠġLERĠ .... 54

4.1. Süleyman Sırrı Bey (ĠÇÖZ) ... 54

4.2. Yusuf Bahri Bey (TATLIOĞLU) ... 56

4.3. Ġsmail Fazıl Bey (CEBESOY) ... 58

4.4. Mehmet Hulusi Bey (AKYOL) ... 65

4.5. Ahmet Bey (BAYDAR) ... 66

4.6. Feyyaz Ali Bey (ÜST) ... 67

4.7. Rıza Bey (ERSOY) ... 69

ĠKĠNCĠ BÖLÜM ... 71

BĠRĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN BÜYÜK MĠLLET MECLĠSĠ‟NDE ALDIKLARI GÖREVLER VE KATILDIKLARI OYLAMALAR71 1. BĠRĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN GÖREV ALDIKLARI ġUBELER ... 71

1.1 Süleyman Sırrı Bey ... 71

1.2 Bahri Bey ... 72

1.3. Ġsmail Fazıl Bey ... 72

1.4. Mehmet Hulusi Bey ... 72

1.5. Ahmet Bey ... 73

1.6. Feyyaz Ali Bey ... 73

(10)

1.7. Rıza Bey ... 74

2. BĠRĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN GÖREV ALDIKLARI ENCÜMENLER ... 74

2.1. Süleyman Sırrı Bey ... 75

2.2. Bahri Bey ... 77

2.5. Ahmet Bey ... 79

2.7. Rıza Bey ... 81

3. BĠRĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN GÖREV ALDIKLARI GEÇĠCĠ ENCÜMENLER ... 81

3.2. Ahmet Bey ... 82

3.4. Rıza Bey ... 83

4. BĠRĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN MECLĠSTE YER ALDIKLARI GRUPLAR ... 83

5. BĠRĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN KATILDIKLARI OYLAMALAR VE KULLANDIKLARI ĠZĠNLER ... 84

5.1. Katıldıkları Oylamaları ... 84

5.1.1. Kanun Oylamalar ... 84

5.1.2. Diğer Oylamalar ... 110

5.2. Kullandıkları Ġzinler ... 122

5.2.1. Süleyman Sırrı Bey ... 122

5.2.2. Bahri Bey ... 124

5.2.3. Ahmet Bey ... 124

5.2.4. Feyyaz Ali Bey ... 124

5.2.5. Rıza Bey ... 125

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ... 126

BĠRĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN YASAMA FAALĠYETLERĠ VE MECLĠSTE YAPTIKLARI KONUġMALAR ... 126

1. BĠRĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN YASAMA FAALĠYETLERĠ ... 126

1.1 Süleyman Sırrı Bey ... 126

1.1.1. Kanun Teklifleri ... 126

1.1.2. Kanun Teklifleri Üzerine Verdiği DeğiĢiklik Önerileri ... 133

1.1.3. Ġmzasının Bulunduğu Kanun Teklifleri ... 162

1.1.4. Takrirler... 162

1.1.5. Ġmzasının Bulunduğu Takrirler ... 173

1.1.6. Sual Takrirleri ... 176

1.2. Bahri Bey ... 180

1.2.4 Takrirler... 182

1.3. Ġsmail Fazıl PaĢa ... 191

(11)

1.3.1.Takrirler... 191

1.3.2 Ġmzasının Bulunduğu Takrirler ... 191

1.4. Mehmet Hulusi Bey ... 192

1.4.3. Takrirler... 194

1.4.5. Sual Takriri... 195

1.5. Ahmet Bey ... 196

1.5.3. Takrirler... 197

1.6.3. Takrirler... 206

1.7. Rıza Bey ... 214

1.7.1. Kanun Teklifi ... 214

1.7.3. Kanun Teklifileri Üzerine Verdiği DeğiĢiklik Önerileri ... 216

1.7.4. Takrirler... 216

2. BĠRĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN MECLĠSTE YAPTIKLARI KONUġMALAR ... 225

2.1.1. Kanun Teklifleri Üzerine Yaptığı KonuĢmalar ... 225

2.1.2. Takrirler Üzerine Yaptığı KonuĢmalar ... 246

2.1.3. Encümen Mazbataları Üzerine Yaptığı KonuĢmalar ... 251

2.1.3.1. Mazbataları Tetkik Encümeni ... 251

2.1.3.2. Adliye Encümeni ... 252

2.1.3.3. Maliye Encümeni ... 254

2.1.3.4. Lahiya Encümeni ... 255

2.1.3.5. Ġstida Encümeni ... 257

2.1.3.6. Dahiliye Encümeni ... 258

2.1.3.7. Ġktisat Encümeni... 258

2.1.4. Tezkereler Üzerine Yaptığı KonuĢmalar ... 258

2.1.5. Bütçeler Üzerine Yaptığı KonuĢmalar ... 259

2.1.6. Diğer KonuĢmalar ... 260

2.1.7. Gizli Zabıt Ceridelerinde Yaptığı KonuĢmalar ... 262

2.2. Ġsmail Fazıl PaĢa ... 272

(12)

2.2.3.1. Arzuhal Encümeni ... 278

2.2.6. Gizli Zabıt Ceridelerinde Yaptığı KonuĢmalar ... 282

2.3. Mehmet Hulusi Akyol ... 283

2.4. Ahmet Bey ... 286

2.5.2. Takrir Üzerine Yaptığı KonuĢmalar... 288

2.5.3. Mazbatalar Üzerine Yaptığı KonuĢmalar... 289

2.5.6. Diğer Yaptığı KonuĢmalar ... 290

2.5.7.Gizli Oturumlarda Yaptığı KonuĢmalar ... 290

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ... 292

ĠKĠNCĠ DÖNEM YOZGAT SEÇĠMLERĠ, MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN ÖZGEÇMĠġLERĠ, GÖREV ALDIKLARI ġUBELER, ENCÜMENLER VE KATILDIKLARI OYLAMALAR ĠLE KULLANDIKLARI ĠZĠNLER ... 292

1. ĠKĠNCĠ DÖNEM YOZGAT (BOZOK)‟TA SEÇĠMLER ... 292

1.1. Yozgat (Bozok) Milletvekillerinin Seçimi ... 292

1.2. Yozgat (Bozok) Milletvekillerinin Sosyolojik Özellikleri ... 293

2. ĠKĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLERĠNĠN ÖZGEÇMĠġLERĠ ... 294

2.1. Süleyman Sırrı Bey (ĠÇÖZ) ... 294

2.2. Ahmet Hamdi Bey (DĠVANLIOĞLU) ... 294

2.3 Avni Bey (DOĞAN) ... 295

2.4. Mehmet Salih Bey (BOZOK) ... 297

3. ĠKĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN GÖREV ALDIKLARI ġUBELER ... 299

3.2. Ahmet Hamdi Bey... 299

3.3. Avni Bey ... 300

3.4. Salih Bey ... 300

4. ĠKĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN GÖREV ALDIKLARI ENCÜMENLER ... 300

4.3. Avni Bey ... 301

4.4. Salih Bey ... 302

5. ĠKĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN KATILDIKLARI OYLAMALAR VE KULLANDIKLARI ĠZĠNLER ... 302

5.1. Katıldıkları Oylamalar ... 302

5.1.1 Kanun Oylamaları ... 302

5.1.2 Diğer Oylamalar ... 366

(13)

5.2. Kullandıkları Ġzinler ... 370

5.2.1. Ahmet Hamdi Bey... 370

5.2.2. Avni Bey ... 371

5.2.3. Salih Bey ... 371

BEġĠNCĠ BÖLÜM ... 372

ĠKĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN YASAMA FAALĠYETLERĠ ve MECLĠSTE YAPTIKLARI KONUġMALAR ... 372

1. ĠKĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN YASAMA FAALĠYETLERĠ ... 372

1.1.4. Takrirler... 413

1.2.1.Kanun Teklifleri ... 432

1.2.4. Takrirler... 464

1.3. Avni Bey ... 484

1.3.3 Takrirler... 486

1.4. Salih Bey ... 492

1.4.3. Takrirler... 495

2. ĠKĠNCĠ DÖNEM YOZGAT MĠLLETVEKĠLLERĠNĠN MECLĠSTE YAPTIKLARI KONUġMALAR ... 503

2.1.3.1. Seçim Mazbataları Üzerine Yaptığı KonuĢmalar ... 593

2.1.3.2. Dahiliye Encümeni Mazbataları Üzerine Yaptığı KonuĢmalar .. 593

2.1.3.3. Adliye Encümeni Mazbataları Üzerine Yaptığı KonuĢmalar ... 596

2.1.3.4. Diğer Mazbatalar Üzerine Yaptığı KonuĢmalar ... 597

(14)

2.1.7. Gizli Celsede Yaptığı KonuĢmalar... 627

2.2.4. Diğer Konular Üzerine Yaptığı KonuĢmalar ... 669

2.3. Avni Bey ... 673

2.3.4. Diğer Konular... 678

SONUÇ ... 681

KAYNAKÇA ... 686

EKLER ... 709

ÖZGEÇMĠġ ... 1

(15)

TABLOLAR LĠSTESĠ

Tablo 1: Yozgat ve kazalarından Mart 1920‟den Kasım 1921 tarihine kadar cephelere

gönderilen yardım miktarı ... 44

Tablo 2: Yozgat Yaralılara Yardım Cemiyeti‟nin yaptıkları yardım miktarı ... 45

Tablo 3: Birinci Dönem Yozgat Milletvekillerinin Sosyolojik Özellikleri ... 52

Tablo 4: Süleyman Sırrı Bey‟in Milletvekili Olmadan önce Görev Yaptığı Memuriyetler ... 54

Tablo 5: Süleyman Sırrı Bey‟in Mecliste Görev Aldığı ġubeler ... 71

Tablo 6: Bahri Bey‟in Mecliste Görev Aldığı ġubeler ... 72

Tablo 7: Ġsmail Fazıl Bey‟in Mecliste Görev Aldığı ġubeler ... 72

Tablo 8: Mehmet Hulusi Bey‟in Mecliste Görev Aldığı ġubeler ... 72

Tablo 9: Ahmet Bey‟in Mecliste Görev Aldığı ġubeler ... 73

Tablo 10: Feyyaz Ali Bey‟in Mecliste Görev Aldığı ġubeler... 73

Tablo 11: Rıza Bey‟in Mecliste Görev Aldığı ġubeler ... 74

Tablo 12: Süleyman Sırrı Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Encümenler ... 75

Tablo 13: Bahri Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Encümenler ... 77

Tablo 14: Ġsmail Fazıl Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Encümenler ... 78

Tablo 15: Mehmet Hulusi Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Encümenler ... 78

Tablo 16: Ahmet Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Encümenler ... 79

Tablo 17: Feyyaz Ali Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Encümenler ... 80

Tablo 18: Rıza Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Encümenler ... 81

Tablo 19: Süleyman Sırrı Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Geçici Encümenler ... 82

Tablo 20: Ahmet Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Geçici Encümenler ... 82

Tablo 21: Feyyaz Ali Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Geçici Encümenler ... 82

Tablo 22: Rıza Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Geçici Encümenler ... 83

Tablo 23: Yozgat Milletvekillerinin Birinci Yasama Yılı Ġçerisinde Yer Aldıkları Gruplar ... 83

Tablo 24: Yozgat Milletvekillerinin Birinci Yasama Yılı Ġçerisinde Katıldıkları Kanun Oylamaları ... 109

Tablo 25: Yozgat Milletvekillerinin Birinci Yasama Yılı Ġçerisinde Katıldıkları Diğer Oylamalar ... 122

(16)

Tablo 26: Süleyman Sırrı Bey‟in Birinci Dönem Meclisteki Yasama Faaliyetleri . 179

Tablo 27: Bahri Bey‟in Birinci Dönem Meclisteki Yasama Faaliyetleri ... 190

Tablo 28: Ġsmail Fazıl Bey‟in Birinci Dönem Meclisteki Yasama Faaliyetleri... 192

Tablo 29: Mehmet Hulusi Bey‟in Birinci Dönem Meclisteki Yasama Faaliyetleri . 195 Tablo 30: Ahmet Bey‟in Birinci Dönem Meclisteki Yasama Faaliyetleri ... 201

Tablo 31: Feyyaz Ali Bey‟in Birinci Dönem Meclisteki Yasama Faaliyetleri ... 213

Tablo 32: Rıza Bey‟in Birinci Dönem Meclisteki Yasama Faaliyetleri ... 224

Tablo 33: Süleyman Sırrı Bey‟in Birinci Dönem Mecliste YapmıĢ Olduğu KonuĢmalar ... 271

Tablo 34: Ġsmail Fazıl Bey‟in Birinci Dönem Mecliste YapmıĢ Olduğu KonuĢmalar ... 283

Tablo 35: Mehmet Hulusi Bey‟in Birinci Dönem Mecliste YapmıĢ Olduğu KonuĢmalar ... 286

Tablo 36: Feyyaz Ali Bey‟in Birinci Dönem Mecliste YapmıĢ Olduğu KonuĢmalar ... 291

Tablo 37: Ġkinci Dönem Yozgat Milletvekillerinin Sosyolojik Özellikleri ... 293

Tablo 38: Süleyman Sırrı Bey‟in Mecliste Görev Aldığı ġubeler ... 299

Tablo 39: Ahmet Hamdi Bey‟in Mecliste Görev Aldığı ġubeler ... 299

Tablo 40: Avni Bey‟in Mecliste Görev Aldığı ġubeler ... 300

Tablo 41: Salih Bey‟in Mecliste Görev Aldığı ġubeler ... 300

Tablo 42: Süleyman Sırrı Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Encümenler ... 300

Tablo 43: Ahmet Hamdi Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Encümenler ... 301

Tablo 44: Avni Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Encümenler ... 301

Tablo 45: Salih Bey‟in Mecliste Görev Aldığı Encümenler ... 302

Tablo 46: Yozgat Milletvekillerinin Ġkinci Yasama Yılı Ġçerisinde Katıldıkları Kanun Oylamaları ... 364

Tablo 47: Yozgat Milletvekillerinin Ġkinci Yasama Yılı Ġçerisinde Katıldıkları Diğer Oylamaları ... 370

Tablo 48: Süleyman Sırrı Bey‟in Ġkinci Dönem Meclisteki Yasama Faaliyetleri ... 431

Tablo 49: Ahmet Hamdi Bey‟in Ġkinci Dönem Meclisteki Yasama Faaliyetleri ... 483

Tablo 50: Avni Bey‟in Ġkinci Dönem Meclisteki Yasama Faaliyetleri ... 491

Tablo 51: Salih Bey‟in Ġkinci Dönem Meclisteki Yasama Faaliyetleri ... 502

Tablo 52: Süleyman Sırrı Bey‟in Ġkinci Dönem Mecliste YapmıĢ Olduğu KonuĢmalar ... 630

(17)

Tablo 53: Ahmet Hamdi Bey‟in ĠkinciDönem Mecliste YapmıĢ Olduğu KonuĢmalar ... 672 Tablo 54: Ahmet Hamdi Bey‟in Ġkinci Dönem Mecliste YapmıĢ Olduğu KonuĢmalar ... 679

(18)

EKLER LĠSTESĠ

EK 1: Birinci Dönem Yozgat Milletvekilleri ... 709 EK 2: Ġkinci Dönem Bozok Milletvekilleri ... 710 EK 3: Ġkinci Dönem Bozok Milletvekillerinden Süleyman Sırrı Bey‟e ait Seçim Mazbatası ... 711 EK 4: Ġkinci Dönem Bozok Milletvekillerinden Salih Bey‟e ait Seçim Mazbatası 712 EK 5: Ġkinci Dönem Bozok Milletvekillerinden Ahmet Hamdi Bey‟e ait Seçim Mazbatası ... 713 EK 6: Ġkinci Dönem Bozok Milletvekillerinden Avni Bey‟e ait Seçim Mazbatası 714 EK 7: Birinci Dönem Yozgat Milletvekillerinin Muamelat Defterine Kayıtlı Bilgiler ... 715 EK 8: Ġkinci Dönem Bozok Milletvekillerinin Muamelat Defterine Kayıtlı Bilgiler ... 722 EK 9: Birinci Dönem Yozgat Milletvekilerine Ait Tercüme-i Hal Kağıdı Örnekleri ... 730 EK 10: Ġkinci Dönem Bozok Milletvekillerinin Tercüme-i Hal Kağıtları ... 732 EK 11: Mustafa Kemal PaĢa‟nın Yozgat ve çevresinde iç isyanların çıktığını ve gerekli tedbirlerin alınması için ġark Cephesine göndermiĢ olduğu yazı ... 736 EK 12: Yozgat Müdafaa-i Hukuk Reisi Rıza Bey‟in yapılacak seçimler ile ilgili Heyet-i Temsiliyeye göndermiĢ olduğu yazı ... 737 EK 13: Bozok milletvekili Süleyman Sırrı Bey ve Ahmet Hamdi Beyin Yozgat Öğretmen Evinin kapatılması ile ilgili Soru Önergeleri ... 738

(19)

EK 14: Çapanoğullarından, Yozgat, Düzce ve Bolu olaylarına karıĢmıĢ olanların

hükümet tarafına geçmek isteyenlere süre verilmesi ... 740

EK 15: ĠĢgaller Üzerine Yozgattan gönderilen protesto Telgrafları ... 741

EK 16: Birinci Dönem Yozgat Milletvekillerinin 19 Eylül 1921 tarihli izinlerinin kabulün dair ... 744

EK 17: Birinci Dönem Yozgat Milletvekillerinin Mazbatalarının Tasdiki ... 745

EK 18: Süleyman Sırrı Beyin Hizmet Cetveli ... 746

EK 19: Süleyman Sırrı Beyin Hüviyet Cüzdanı ... 748

Ek 20: Rıza Beyin Görev Aldığı Memuriyetler ... 749

EK 21: Avni Beyin Emeklilik Sicil Beyannamesi ... 750

EK 22: Mustafa Kemal PaĢa tarafından Salih Bozok‟a verilen Ġstiklal Madalyası ile ilgili belge ... 751

EK 23: Salih Bozok‟un Milletvekilliği Dönemi Ġle ilgili Belge ... 752

EK 24: Feyyaz Ali Bey‟in Hüviyet Cüzdanı ... 753

(20)

KISALTMALAR

a.g.e. Adı geçen eser a.g.m. Adı geçen makale a.g.t. Adı geçen tez

AAMD. Atatürk AraĢtırma Merkezi Dergisi

AO. Askeri Emekliler (1950 senesinden önceki askeri emekliler için Emekli Sandığı ArĢivi tarafından yapılan kısaltma) ATASE. Genelkurmay BaĢkanlığı Askeri Tarih ve Strateji Etüd Dairesi

BaĢkanlığı ArĢivi

ATAZB. Atatürk ArĢivi Ziraat Bankasından Gelen Evrak BCA. BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi

bkz. Bakınız

BOA. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi BTTD. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi

C. Cilt

CR Ceride-i Resmiye

Çev. Çeviren

D. Dönem

Der. Derleyen

Ed. Editör

GCZ. Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları

Göm. Gömlek

Haz. Hazırlayan

HTVD. Harp Tarihi Vesikaları Dergisi ĠSH. Ġstiklal Harbi Kataloğu

KM Kavanin Mecmuası

MMD. Milletvekilleri Muamelat Defteri MMZC Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi

(21)

MO. Mülkiye Emeklileri (1950 senesinden önceki mülkiye emekliler için Emekli Sandığı ArĢivi tarafından yapılan kısaltma)

MT. Mülki Hizmetinden dolayı açılan tahsis dosyası NSD. Numaralı Sicil Dosyası

s. Sayfa

S. Sayı

SDÜ Süleyman Demirel Üniversitesi TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TĠTE Türk Ġnkılap Tarihi Enstitüsü

VH. Vatana Hizmet tertibinden açılan tahsis dosyası

Yay. Yayın

ZC. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri

(22)

GĠRĠġ

Meclis-i Mebusandan günümüze kadar olan bütün belgeler ve yasama çalıĢmaları ile ilgili faaliyetleri içeren Meclis tutanakları TBMM arĢivinde bulunmaktadır. Bu yönü ile arĢiv adeta parlemanto tarihinin bir hafızası niteliğindedir. Bu sebeple bu çalıĢmanın belgeleri ağırlıklı olarak TBMM ArĢivi ve Kütüphanesinden temin edilmiĢtir. Birinci Döneme ait TBMM Zabıt Ceridelerinin yirmi dokuz cildi, Ġkinci Döneme ait TBMM Zabıt Ceridelerinin otuz üç cildinden bu dönemlere ait Yozgat Milletvekillerinin Meclisteki faaliyetleri taranıp tespit edilerek değerlendirilmiĢtir. Ayrıca Meclis ArĢivi‟nde bulunan ve milletvekilleri hakkında önemli bilgiler ihtiva eden Birinci ve Ġkinci Dönem Milletvekilleri Muamelat Defterleri, Mezuniyet ve Memuriyet Defteri, Ġstiklal Madalyası Defteri, ġube ve Encümen Defteri, Encümenler Defteri, Muvakkat Encümenleri Defteri, Tercüme-i Hal Kağıtları, Ġkinci Dönem Bozok Livası seçim mazbatası gibi belgelerde incelenerek buradaki bilgilerden faydanılmıĢtır. Yine TBMM ArĢivinin dıĢında özellikle Milli Mücadele de Yozgat ve Yozgat milletvekillerinin Milli Mücadele esnasındaki faaliyetlerinin değerlendirilmesi esnasında Genel Kurmay BaĢkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Dairesi BaĢkanlığı ArĢivinin Ġstiklal Harbi Katoloğu ve Atatürk ArĢivi Koleksiyonu ile Türk Ġnkılap Tarihi Enstitüsü ArĢivindeki belgeler incelenmiĢtir. Milli Mücadele de Yozgattan yapılan protestolar ile milletvekillerinin özgeçmiĢleri ile ilgili bilgiler için BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi;

Yozgat milletvekillerinin takrirleri gibi faaliyetlerinin çalıĢılmasında Cumhuriyet ArĢivi; Yozgat Milletvekillerinin biyografileri için ise Emekli Sandığı ArĢivi bu çalıĢmaya önemli kaynak sağlamıĢlardır. Yine Meclis döneminde kaleme alınan hatıralardan Kılıç Ali‟nin “Kılıç Ali Hatıralarını Anlatıyor”, Damar Arıkoğlu‟nun

“Hatıralarım”, Kazım Karabekir‟in “Ġstiklal Harbimiz”, Hıfzı Veldet Velidedeoğlu‟nun “Bir Lise Öğrencisinin Milli Mücadele Anıları” gibi konuyla ilgili eserlerde incelenmiĢtir. Bu tez ile ilgili kullanılan kaynaklardan biri de Milli

(23)

Mücadele döneminde çıkan gazetelerdir. Yine Yozgat milletvekillerinin de yer aldığı ve çeĢitli tarihlerde TBMM tarafından yayınlanan albümlerdeki bilgilerden de detaylı bir Ģekilde faydanılmıĢtır. TBMM‟nin Birinci ve Ġkinci Dönemi üzerine yapılan çalıĢalardan Samet Ağaoğlu‟nun “Kuva-yı Milliye Ruhu”, Rıdvan Akın‟nın

“TBMM Devleti (1920-1923), Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve Ġdare”, Sina AkĢin‟nin, “Ġstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele”, Fahri Bakırcı‟nın,

“TBMM‟nin ÇalıĢma Yöntemi”, IĢıl Çakan‟nın, “Türk Parlamento Tarihinde II.

Meclis”, Fahri Çoker‟in, “Türk Parlamento Tarihi, Milli Mücadele ve TBMM I.

Dönem 1919-1923”, Ahmet Demirel‟in, “Ġlk Meclis‟in Vekilleri, Milli Mücadele Döneminde Seçimler”, Hamdi Doğan‟nın “Birinci Mecliste Malatya Milletvekilleri ve Siyasi Faaliyetleri(1920-1923)”, Ġhsan Ezherli‟nin,”Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1992) ve Osmanlı Meclisi Mebusanı (1877-1920)”, Ġhsan GüneĢ‟in,“Birinci TBMM‟nin DüĢünce Yapısı (1920-1923)”,Yunus Nadi‟nin, “Birinci Büyük Millet Meclisi”, Mizyal ġengil Karaçam‟ın, “Birinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisinde DüĢünce Akımları (1920)” gibi kitaplar Meclis Dönemi ile ilgili bilgiler içermektedir. Ayrıca bu çalıĢma da Haluk Selvi‟nin,” ĠĢgal ve Protesto”, Zeki Çevik‟in, “ Milli Mücadele‟de “Müdafaa-i Hukuk‟tan Halk Fırkası‟na GeçiĢ” (1918- 1923)”, Avni Doğan‟ın, “KurtuluĢ, KurtuluĢ ve Sonrası”, Süleyman Duygu‟nun,

“Yozgat Tarihi ve Çapanoğulları”, Kenan Esengin‟in “Milli Mücadele‟de Hıyanet YarıĢı”, Tayyib Gökbilgin‟in “Milli Mücadele BaĢlarken”, Necati Fahri TaĢ‟ın “Milli Mücadele Döneminde Yozgat” isimli eserlerlerden de özellikle Milli Mücadelede Yozgat‟ın öneminden bahs ederken yararlanılmıĢtır. Atatürk AraĢtırma Merkezi, Belleten, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, Harp Tarihi Vesikaları Dergisi gibi dergilerde bu çalıĢmayı hazılarken kullanılan baĢvuru kaynakları içerisinde yer almaktadır.

Osmanlı Devleti‟nin siyasal yaĢamına son veren Mondros Mütarekesi imzalandıktan sonra Ġtilaf Devletleri tarafından Anadolu‟da iĢgal giriĢimlerine baĢlanmıĢtır. Bu durum üzerine Mustafa Kemal PaĢa, 19 Mayıs 1919 tarihinde Anadolu‟ya geçerek milli egemenliğe dayanan bağımsız bir Türk Devleti kurma

(24)

çalıĢmalarını baĢlatmıĢtır.¹ Bölgesel ve ulusal kongrelerde bir araya gelinmiĢ, ülkeyi içinde bulunduğu kaostan kurtarmak için çareler düĢünülmüĢtür. Bu süreçte yapılan seçimler sonucunda 12 Ocak 1920‟de Mebuslar Meclisi Ġstanbul‟da toplanmıĢ ve seçilen 140 milletvekilinden 72‟si açılıĢta hazır bulunmuĢtur.² Mustafa Kemal PaĢa, düĢman iĢgali altındaki bu Meclisin uzun soluklu ve milli menfaatleri müdafaa edecek yapıda bir Meclis olamayacağını düĢünmekteydi.³ Nitekim bu Meclis, Misak- ı Milli kararlarını almasının ardından Ġngilizlerin baskısı ile çalıĢamaz hale gelmiĢtir.⁴ Bu olayların devamında 16 Mart 1920‟de hilafet ve saltanat merkezi, Ġstanbul, Ġtilaf Devletleri‟nce fiilen iĢgal edilmiĢ ve Meclis-i Mebusan dağıtılmıĢtır.⁵ Osmanlı Mebusan Meclisi‟nin iĢgal kuvvetleri tarafından dağıtılması, resmi dairelerin iĢgali ve bazı milletvekillerinin Meclis‟ten zorla alınarak tutuklanmaları ve Malta‟ya sürülmeleri, Mustafa Kemal PaĢa‟nın kurmayı hedeflediği yeni Meclis‟in

1 Hüseyin Tosun, “Türkiye‟de Demokrasinin GeliĢim Sürecine Genel Bir BakıĢ”, AAMD, C. XVIII, S. 52, Mart 2002, s. 200.

2 Abdurrahman Çaycı, Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Milli Bağımsızlık ve ÇağdaĢlaĢma Önderi (Hayatı ve Eserleri), Atatürk AraĢtırma Merkezi Atatürk‟ün 120. Doğum Yıldönümüne Armağan, Ankara 2002, s. 149.

3 Enver Behnan ġapolyo, Mustafa Kemal ve Birinci Büyük Millet Meclisi Tarihçesi, Ülkemiz Matbaası, Ankara 1969, s. 11.

4 Mehmet Ali Ünal-Ahmet Halaçoğlu, Türk Ġnkılabı Tarih ve Atatürk Ġlkeleri, Akademi Kitapevi, Ġzmir 1996, s. 93.

5 Mukaddes Arslan, “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin Türkiye Cumhuriyeti Tarihinde Yeri ve Önemi”, AAMD, C. XIX, S. 56, Temmuz 2003, s. 737.

(25)

Ġstanbul‟da toplanmasına taraftar olmama fikrini haklı çıkarmıĢtır.⁶ Mustafa Kemal, 16 Martta yabancı devletleri protesto eden bir telgraf göndermiĢ, vali ve kumandanlara gerekli açıklamalarda bulunmuĢtur.⁷ Bu geliĢmeler üzerine Milli Mücadeleyi örgütlemek amacıyla Ankara‟da toplanacak yeni bir Meclisin hazırlıklarına baĢlanmıĢtır.⁸

Mustafa Kemal PaĢa, bu amaç doğrultusunda 17 Mart 1920 tarihinde sadece dönemin ordu komutanlarına gönderdiği genelgeyle onların bu konu ile ilgili fikirlerini öğrenmek istemiĢtir.⁹ Bu genelgede Ġstanbul‟un iĢgali sonucunda Osmanlı anayasasının koruması altındaki yasama, yürütme ve yargı gücünün ortadan kaldırıldığını her milletin bu gibi zamanlarda baĢvurduğu yönteme uygun olarak bir

“Kurucu Meclis” oluĢturulmasının zorunlu olduğu belirtilmiĢtir. Milli Mücadele‟nin Kurucu Meclis denetiminde olması gerektiğini, söz konusu Meclise, Ayan ve Mebusan Meclisi‟nin katılmasının maddeten mümkün olmadığını, Meclisin acilen toplanması gereğinin aĢikar olduğunu ve Meclis üyelerinin on beĢ gün içerisinde Ankara‟da toplanacak Ģekilde hareket etmeleri gerektiğini bildirmiĢtir. Ayrıca bu genelgede kimlerin ne Ģekilde seçilip Ankara‟ya göndericekleri on iki madde halinde belirtilmiĢtir.¹⁰ Buna göre;

1. Kurucu Meclis Ankara‟da toplanacaktır.

2. Kurucu Meclis üyeleri medeni cesareti, düĢünsel yeteneklilik, dini ve milli açıdan ulusal sağlamlık gibi nitelikleri bulunmalı, ayrıca birlikte yirmi beĢ yaĢından küçük olmamalı ve kötü ünü bulunmaması gerekir.

3. Kurucu Meclis seçiminde sancaklar birim sayılacaktır.

4. Müslüman olmayanlar seçime sokulmayacaktır.

5. Her sancaktan beĢ üye seçilecektir.

6 Azmi Süslü, “Mustafa Kemal‟in Anadolu‟ya GeliĢi ve Ankara”, AAMD, C. X, S. 29, Temmuz 1994, s. 523;

Celal Bayar, “Türkiye Büyük Millet Meclisi Niçin ve Nasıl Kuruldu, Nasıl ÇalıĢtı”, BTDD, S. 49-50-51, Özel Sayı, Mart-Nisan-Mayıs 1989, s. 68.

7 Protesto metni için bkz. Tevfik Çavdar, Milli Mücadele BaĢlarken Sayılarla”...Vaziyet ve Manzara-i Umumiye”, Milliyet Yayınları, Ġstanbul 1971, s.216-217.

8 Faik ReĢit Unat, “Atatürk‟ün Toplamak Ġstediği Meclis-i Müessisan”, Belleten, C. XXI, S. 83, Temmuz 1957, Ankara 1995, s. 483.

9 Dursun Ali Akbulut, ”Türkiye Büyük Millet Meclisi‟nin Açılması”, Milli Mücadele Tarihi, C. I, Atatürk AraĢtırma Merkezi Yayınları, Ankara 2005, s. 295-296.

10 Mukaddes Arslan, a. g. m. , s. 739.

(26)

6. Kurucu Meclisin ivedilikle toplanmasındaki zorunluluk, ulusun genel oyuna doğrudan doğruya baĢvuru yolu ile seçimlerin yapılmasını engellediğinden seçimlerin seçim kurulları ve belediye meclislerinde toplanan oylara dayandırılması yolu yeğlenir. Bundan dolayı seçimler, her sancak yönetimi ve belediye meclisleri ile Müdafaa-i Hukuk Merkezleri tarafından aynı günde ve aynı birleĢimde yapılacaktır.

7. Kurucu Meclis üyeliğine her parti, topluluk ve derneğin aday göstermesi geçerli olduğu gibi, her kiĢinin bu kutsal çabaya eylemle katılması için adaylığını bağımsız olarak koyma hakkı vardır.

8. Seçimlere her yerin en büyük yöneticisi baĢkanlık edecek ve seçim güvenliğinden sorumlu olacaktır.

9. Seçim gizli oy ve salt çoğunlukla yapılacak, oy tasnifi Meclisin içinden seçeceği iki görevli eli ile Meclis önünde yapılacaktır.

10. Seçim sonunda bütün üyelerin imza ve kendi mühürlerini içeren üç eĢli tutanak düzenlenerek bir örneği seçim yerinde alıkonulacak, kalan iki örneğin biri seçilen kiĢiye verilecek, diğeri Kurucu Meclise gönderilecektir.

11. Kurucu Meclis üyeleri, Meclisçe aralarında saptayacakları yöntem ve düzene uyarak ödenek alacaklardır; ancak yollukları, seçim kurullarının zorunlu giderlerden belirleyici ölçü üzerinden seçim yerlerinin Mal Müdürlüklerince bir hesap açılarak ödenecektir.

12. Seçimler bu telgrafın alınıĢından baĢlayarak on beĢ gün içinde sonuçlandırılacak, seçilenler gönderilecek ve adları bildirilecektir.¹¹

Mustafa Kemal PaĢa bu genelge de ifade ettiği “Kurucu Meclis” ile Meclise devletin yönetim biçimini dahi değiĢtirebilecek yetkilerin verilmesini hedeflemiĢtir.¹²

18 Mart günü Osmanlı Mebusan Meclisi son toplantısını yapmıĢtır.¹³ Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey‟in reisliğinde toplanan Son Osmanlı Meclis-i Mebusanında Mustafa Kemal PaĢa taraftarları, Ġtilaf Devletleri‟nin baskıları

11 Mustafa Onar, Atatürk KurtuluĢ SavaĢı YazıĢmaları II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1995, s. 107- 108; Faik ReĢit Unat, a.g.m., s. 484-486; Sebahattin Selek, Milli Mücadele (Ulusal KurtuluĢ SavaĢı), C.II, Örgün Yayınevi, Ġstanbul 1982, s.689-690; HTVD, S.23, Belge No:592.

12 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, C. I, 1919-1920, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1986, s. 563.

13 Mustafa TürkeĢ, “Birinci Meclis Dönemi‟nde DıĢ Politika”, Ed. Cemil Koçak, Birinci Meclis, Sabancı Üniversitesi, Ġstanbul 1998, s. 192.

(27)

karĢısında görüĢmelerin ertelenmesi teklifinde bulunmuĢlar ve durumu Ġstanbul Hükümetine bildirmiĢlerdir. Anadolu‟ya geçen milletvekilleri, Mustafa Kemal PaĢa ile görüĢerek 19 Mart 1920 tarihinden itibaren Ġstanbul ile irtibatlarını kestiklerini ifade etmiĢlerdir.¹⁴ Son Osmanlı Meclis-i Mebusanının kapatılmasının ardından gerçekleĢtirilen faaliyetler, Milli Mücadele‟nin siyasi bir müessese tarafından yürütülmesi için gerekli çalıĢmaları, yani Büyük Millet Meclisi‟ni teĢekkül ettirmeyi gerektirmiĢtir.¹⁵

Bu arada Mustafa Kemal, 19 Mart 1920 günü valiliklere, bağımsız sancaklara ve kolordu komutanlarına gönderdiği bildiride, devlet merkezinin korunmasını, milletin bağımsızlığını ve devletin kurtarılmasını sağlayacak tedbirleri düĢünmek ve uygulamak üzere millet tarafından olağanüstü yetkiler taĢıyan bir Meclisin Ankara‟da toplantıya çağrılması zorunluluğunu belirtmiĢtir.¹⁶ Mustafa Kemal‟in bu genelgede “olağanüstü yetkilerle donatılmıĢ bir Meclis” ifadesini kullanması, 17 Mart 1920‟deki genelge de kullandığı “Kurucu Meclis” ifadesinin bazı çevrelerde uyandırdığı kuĢkuyu ortadan kaldırmıĢtır.¹⁷

Bu genelge de Ģu hususlara yer verilmiĢtir.

1. Bu tel‟in varıĢ saati bildirilecektir.”¹⁸

2. Ankara‟da, olağanüstü yetkili bir Meclis, milletin iĢlerini yönetmek ve denetlemek üzere toplanacaktır.

3. Bu Meclise üye olarak seçilecek kiĢiler, milletvekilleri ile ilgili yasal hükümlere uyacaklardır.

4. Seçimde, sancaklar seçim bölgesi olacaktır.

14 Abdullah Galip Arısan, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinde Bugünkü Beyaz Ġhtilalciler 1918-1920, Dirilik Basım Yayın, Kayseri 1955, s. 31.

15 Mustafa Küçük, “TBMM‟nin AçılıĢı ve Anlamı” , Türkler, C. 16, Ankara 2002, s. 15.

16 Ergun Özbudun, “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti‟nin Hukuki Niteliği”, AAMD, C. I, S. 2, Mart 1985, s. 483; Ġsmet Giritli, Kemalist Devrim ve Ġdeolojisi, Ġstanbul 1980, s. 58.

17 Ahmet Mumcu, Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri ve GeliĢimi, Ġnkılap Kitapevi, Ġstanbul 1996, s.

49; Erzurum‟daki 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir PaĢa ile Sivas‟taki 3. Kolordu Komutanı Albay Selahattin Köseoğlu Bey, “Kurucu Meclis” tabirini “Halkın alıĢık olmadığı bir terimdir.” diyerek uygun bulmamıĢlardır. (Mizyal Karaçam ġengil, Birinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisinde DüĢünce Akımları (1920), Cem Yayınevi, Ġstanbul 1996, s. 63; Rıdvan Akın, TBMM Devleti (1920-1923), Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve Ġdare, Ġstanbul 2001, s. 47; M. Kemal Palaoğlu, “TBMM Nasıl Kuruldu?”, Tanzimattan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul 1985, s.1160.

18 Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Ġlk Meclis, Yeni Gün Haber Ajansı, Ġstanbul 1999, s. 13-14; Tevfik Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1839-1950, Ankara 2004, s.207-208.

(28)

5. Her sancaktan beĢ üye seçilecektir.

6. Her sancakta, ilçelerden gelecek ikinci seçmenlerden, sancak idare ve belediye meclisleriyle Müdafaa-i Hukuk yönetim kurullarından; illerde, il merkez komutanlıklarından ve il yönetim kurulu ile il merkezlerindeki belediye meclisinden ve il merkezi ile merkez ilçesi ve merkeze bağlı ilçelerinin ikinci seçmenlerinden oluĢacak bir kurulca belli günde ve oturumda seçim yapılacaktır.

7. Meclis üyeliğine, her parti, dernek ve toplulukça aday gösterilebileceği gibi her kiĢininde bu kutsal mücadeleye fiilen katılması için bağımsız adaylığını istediği yerden koymaya hakkı vardır.

8. Seçimlere her yerin en yüksek sivil yöneticisi baĢkanlık edecek ve seçimin doğru yapılmasından sorumlu olacaktır.

9. Seçim gizli oyla ve salt çoğunlukla yapılacak; oyları kurulun kendi içinden seçeceği iki kiĢi, kurul önünde sayacaktır.

10. Seçim sonunda bütün kurul üyelerinin imzalayacakları ya da kendi mühürleri ile mühürleyecekleri üç tane tutanak düzenlenecek; biri yerinde alıkonulacak, öteki iki tutanaktan biri seçilen kiĢiye verilecek, diğeri de meclise gönderilecektir.

11. Meclis üyeliğine seçilenlerin alacakları ödenek daha sonra meclisçe kararlaĢtırılacaktır. Ancak geliĢ yollukları seçimi yapan kurulların zorunlu giderleri olarak, uygun görecekleri tutarlar üzerinden her yerin hükümetince sağlanacaktır.

12. Seçimler, en geç on beĢ gün içinde Ankara‟da çoğunlukla toplanmayı sağlamak üzere bitirilerek üyeler yola çıkarılacak ve sonuç, üyelerin adlarıyla birlikte hemen bildirilecektir.

Bu genelge bir yandan ülkede yeni bir seçimin baĢlamasını emredereken öte yandan seçimin hangi ilkeler çerçevesinde yapılacağını belirtmektedir. Mustafa Kemal PaĢa ve Heyet-i Temsiliye, Anadolu‟da yeni bir devletin temel taĢını bu genelge ile ortaya koymuĢ ve vatanın bütünlüğünü, milletin bağımsızlığını sağlamak

(29)

için alınacak kararlara geniĢ halk kitlesinin katılımını sağlamayı hedeflemiĢlerdir.¹⁹ Bu genelge gerçek bir demokrasi anlayıĢı içinde ilk Meclis üyelerinin seçimini gösteren değerli bir belgedir.²⁰ Kısacası 19 Mart genelgesi Meclisin Ġstanbul‟da dağılmıĢ bulunan milletvekillerinden Ankara‟ya gelebilecekleri de ihtiva etmek Ģartıyla yapılacak yeni seçimler sonunda seçilecek milletvekillerinden oluĢacağını, milletin iĢlerini aydınlatmak ve kontrol altına almak üzere Ankara‟da toplanmasını emrediyordu.²¹

Bu yönerge gereğince ülkenin her yerinde seçimler hızla ve dikkatle yapılmaya baĢlanmıĢtır.²² Ġstanbul Hükümeti ve Anadolu‟daki yerel yetkililer ve halk üzerinde etkili olan bazı kiĢiler, Mustafa Kemal PaĢa ve arkadaĢlarının bu tavrını padiĢaha karĢı isyan olarak değerlendirdiklerinden bazı seçim bölgelerinde seçimlerin yapılmasında güçlüklerle karĢılaĢılmıĢtır. Ayrıca iĢgal kuvvetleri de Ankara‟da yeni bir meclisin oluĢumuna karĢı idiler. Kontrol ettikleri yerlerde seçimlerin yapılmasını engellemeye çalıĢmıĢlardır.²³ Bütün bu engellemelere rağmen Mustafa Kemal PaĢa tarafından 21 Nisan‟da yapılan çağrı ile Millet Meclisi‟nin toplanılmasına karar verilmiĢtir. Bu çağrıda Büyük Millet Meclisi‟nin vazifeye baĢlayacağı tarihten itibaren mülki ve askeri makamların ve bütün milletin müracaat edeceği makamın Meclis olacağını duyurmuĢtur.²⁴

Meclisin adı üzerindede tartıĢmalar olmuĢ, kimi “Kurultay” kimi “Meclis-i Kebir” kimisi ise “Kurucu Meclis” ismini önermiĢ; ancak bunların hiçbiri kabul görmemiĢ ve sonunda Mustafa Kemal PaĢa‟nın daha önceden kafasında tasarladığı düĢünülen “Büyük Millet Meclisi” ismi üzerinde karara varılmıĢtır.²⁵ 1920 yılının

19 Hüseyin Tosun, a.g.m., s. 201; Ġhsan GüneĢ, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin DüĢünsel Yapısı (1920-1923), Anadolu Üniversitesi Yayınları, EskiĢehir 1985, s. 47.

20 Yılmaz Altuğ, Türk Devrim Tarihi Dersleri (1919-1938), Ġstanbul 1973, s. 59

21 Tayyib Gökbilgin, Milli Mücadele BaĢlarken, Türkiye ĠĢ Bankası Yayınları, Ġstanbul 2011, s.379.

22 Nutuk, C. I, s. 571.

23 Hamdi Doğan, Birinci Mecliste Malatya Milletvekilleri ve Siyasi Faaliyetleri (1920-1923), Akçağ Yayınları, Ankara 2011, s. 46.

24 Hamza Eroğlu, Atatürk ve Milli Egemenlik, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987, s. 23.

25 Enver Behnan ġapolyo, a.g.e., s. 18-19; Selçuk Duman, “Birinci Büyük Millet Meclisinin KuruluĢu ve Nitelikleri”, Kastamonu Eğitim Dergisi, C. 12, No. 2, Ekim 2004, s. 512; Buradaki “Büyük” sözcüğü bu kurumun bütün meclislerin üstünde bir gücü temsil ettiği anlamına gelmektedir. (Niyazi Berkes, Türkiyede ÇağdaĢlaĢma, Ġstanbul 2002, s. 481.) 8 ġubat 1921 tarihli Meclis Genel Kurulu kararı ile “Büyük Millet Meclisi” adı resmiyet kazanmıĢtır. (Mustafa Köksal, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin “Ġlk”leri, Ankara 2007, s.50.) Büyük Millet Meclisine “Türkiye” sözcüğü daha sonra eklenmiĢ olup, bu isim ilk defa 23 Nisan‟nın Milli Bayram olarak kabul edilmesine dair kanunun ilk maddesi olarak kullanılmıĢtır. (Kavanin Mecmuası, D. 1, C. 1, Kanun No:112, TBMM Matbaası, Ankara 25 Mart 1943, s. 120.)

(30)

Nisan ayının 22‟nci PerĢembe günü açılmasına karar verilen Meclis‟in bu açılıĢ takvimi son anda ertesi güne yani 23 Nisan Cuma gününe alınmıĢtır.²⁶ Bu değiĢik, Meclis‟in cuma gününün manevi havası ve kutsallığı eĢliğinde Cuma namazından sonra açılması istendiğinden gerçekleĢmiĢtir.²⁷

Meclis‟in bu tarihte açılma kararının alınmasından sonra Mustafa Kemal PaĢa, 21 Nisan 1920 tarihinde, Heyet-i Temsiliye adına Kolordulara, bütün illere, bağımsız sancaklara, Müdafaa-i Hukuk Merkezlerine ve belediye baĢkanlıklarına bir genelge göndermiĢtir.

Bu genelgede Meclis‟in hangi tarihte, ne Ģekilde açılacağı hususu ve yapılması gerekenler aĢağıdaki altı madde de izah edilmiĢtir.

1. Yüce Allah‟ın izinleriyle Nisanın 23‟üncü Cuma günü, Cuma namazından sonra Ankara‟da Büyük Millet Meclisi‟nin açılışı yapılacaktır.

2. Vatanın istiklali, Yüksek Hilafet ve Saltanat makamının kurtarılması gibi en önemli ve hayati görevleri yerine getirecek olan Büyük Millet Meclisi‟nin açılış gününün cumaya rastlatılmasıyla adı geçen günün kutsallığından yararlanılacak ve bütün sayın millet vekillerinin hazır bulunmalarıyla Hacı Bayram Veli Camisi‟nde Cuma namazı kılınarak, Kuran ve dualardan da manevi bir güç sağlanacaktır.

Kutsal emanetler ve sancak-ı şerif taşınarak özel daireye gidilecektir. Özel daireye girilmezden önce bir dua okunacak, kurbanlar kesilecektir. Bu törende camiden başlayarak özel daireye kadar özel düzenlemeyi askeri birlikler ile Kolordu Kumandanlığı yapacaktır.

3. Adı geçen günün kutsallığını bir kere daha artırmak için bugünden vilayet merkezinde Vali Beyefendi hazretlerinin düzenlemesiyle hatim ve Kuran okunacak ve hatimin son bölümü Cuma günü namazdan sonra özel dairenin önünde tamamlanacaktır.

4. Kutsal ve yaralı vatanımızın her köşesinde bugünden Kuran ve hatim okutulmaya başlanacak, Cuma günü ezandan evvel minarelerde Salavat-ı Şerife

26 Emin Karaca, Birinci Meclis’te Muhalifler, Altın Kitaplar Yayınevi, Ġstanbul 2007, s. 19.

27 ġevket Süreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal(1919-1922), Cilt II, Remzi Kitapevi, Ankara 1999, s.

242; Tevfik Bıyıklıoğlu, “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin Hukuki Statüsü ve Ġhtilalci Karakteri”, Belleten, C. XXIV, S. 95, (Temmuz 1960‟dan Ayrı Basım), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1960, s.11.

(31)

getirilecek ve hutbe sırasında Halifemiz Padişahımız efendimiz hazretlerinin namları zikredilirken Padişahımızın ve bütün ülkenin bir an önce kurtuluşa ve esenliğe kavuşmaları duası ilave edilerek okunacaktır. Cuma namazının kılınmasından sonra da Kuran okunacak ve Yüce Hilafet ve Saltanat makamının ve vatanın bütün parçalarının kurtuluşu amacıyla oluşturulan ınilli çalışmaların önem ve kutsallığı ve milletin her ferdinin, kendi vekillerinden meydana gelen bu Büyük Millet Meclisine tevdi edeceği vatani görevi yerine getirme zorunluluğu hakkında vaazlar yapılacaktır. Bundan sonra, Halife ve Padişamızın, din ve devletimizin, vatan ve milletimizin kurtuluşu, selameti ve istiklali için dua edilecektir. Bu dini ve vatani törenin yerine getirilmesinden ve camilerden çıkıldıktan sonra Osmanlı ülkesinin her tarafında, hükümet makamına gelinerek Meclisin açılmasından dolayı resmi kutlamalar yapılacaktır. Her tarafta Cuma namazından önce uygun surette Mevlid-i Şerif okunacaktır.

5. Bu bildirinin hemen yayımı için her araca başvurulacak ve acele en ücra köylere, en küçük askeri birliklere, ülkenin bütün teşkilatlarına ve kurumlarına tebliğ edilmesi sağlanacaktır. Ayrıca büyük levhalar halinde her yere asılacak ve mümkünse yerel baskı ve çoğaltılarak parasız dağıtılacaktır.

6. Yüce Allah‟tan tam başarı için dua olunur.²⁸

Mustafa Kemal, Büyük Millet Meclisinin 23 Nisan Cuma günü açılacağını bildiren 21 Nisan tarihli genelgesine ek olarak 22 Nisan 1920‟de sivil ve askeri makamlara yaptığı tebliğ ile “23 Nisandan itibaren bütün mülki ve askeri makamların ve bütün milletin mercii Büyük Millet Meclisi‟dir.” DemiĢtir. Bu tebliğ Osmanlı hükümetinin karĢısında bütün siyasi ve hukuki yetkileri kendinde toplamıĢ olan yeni bir Meclisin ve yeni devletin yer aldığını açıkca göstermektedir.²⁹

Bu program bütün yurtta ve Ankara‟da aynen tatbik edilerek Meclisin açılıĢı kutlanmıĢ ve bu yönerge de belirtilen çerçeve içinde Ankara‟da yapılan tören sonrası Meclis, saat 13.45‟te açılmıĢtır. Mecliste ilk konuĢmayı Ankara‟da bulunan 115

28 Nutuk, C. I, s. 577; Bu telgraf Belgelerle Türk Tarihi Dergisindede yayınlanmıĢtır. (“Nisan 1920 Büyük Millet Meclisinin Toplanması GerçekleĢtiriliyor”, BTTD, S. 23, Ocak 1987, s. 4-5.); Kazım Karabekir, Ġstiklal Harbimiz, Ġstanbul 1988, s. 626-627.

29Tevfik Bıyıklıoğlu, a. g. m. , s.13.

(32)

milletvekili içinde 1845 doğumlu en yaĢlı üye Milli Eğitim Müdürlüğünden emekli Sinop Milletvekili ġerif Bey yapmıĢtır. ³⁰

ġerif Bey, “ Bu Meclis-i Âlinin reis-i sinni sıfatıyla ve tevfik-i İlahi ile milletimiz dahili ve harici istiklal-i tam dahilinde mukadderatını bizzat deruhte ve idare etmeye başladığını bütün cihana ilan ederek Büyük Millet Meclisi‟ni küşad eyliyorum” sözleriyle ilk konuĢmasını yapmıĢ³¹ ve bu konuĢması ile Anadolu‟da bir halk idaresinin kurulmakta olduğu müjdesini vermiĢtir.³² Böylece Meclis, 23 Nisan 1920‟de büyük bir merasimle iĢe baĢlamıĢ ve de Anadolu da Milli hükümet kurulmuĢtur.³³

Bu açılıĢ konuĢmasından sonra 24 Nisan 1920‟de Birinci Meclis‟in ilk söz alanı Mustafa Kemal PaĢa, Ankara milletvekili sıfatı ile bir konuĢma yapmıĢtır.

KonuĢmasını üç kısma ayırmıĢtır. Bunlar Mondros Mütarekesi‟nden Erzurum Kongresi‟ne, Erzurum Kongresi‟nden 16 Mart 1920‟ye, 16 Mart 1920‟den 23 Nisan 1920‟ye kadar olan olayları iĢaret etmektedir.³⁴ Böylelikle yaptığı konuĢma ile Mustafa Kemal, mütarekeden Meclisin açılıĢına kadar geçen zaman zarfında meydana gelen siyasi durum hakkında açıklamalarda bulunmuĢtur.³⁵

Mustafa Kemal PaĢa bu Meclisin millet iradesini temsil ettiğini Meclise verdiği bir önerge ile belgelemiĢ ve onun imzasını taĢıyan 24 Nisan 1920 tarihli bu önerge Büyük Millet Meclisi‟nde onaylanarak ülkeye ve dünyaya ilan edilmiĢtir.³⁶ Ayrıca Mustafa Kemal PaĢa konuĢmasının devamında Meclis‟in yeni seçilmiĢ milletvekilleri

30 Ġhsan GüneĢ, a.g.e.,s. 55; ZC. D. I. C. I, s. 2; Ġhsan Ezherli, Türkiye Büyük Millet Meclisi(1920-1986), TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara 1986, s. 31; Milli Mücadele‟nin en önemli yayın organı olan Hakimiyet-i Milliye Gazetesi 23 Nisan tarihli sayısında Meclisin açılıĢını tarihi bir olay olarak değerlendirmiĢtir. (Hakimiyeti Milliye, 23 Nisan 1920.)

31 Yunus Nadi, Birinci Büyük Millet Meclisi, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.ġ, Ankara 1998, s.

38; Fikret Yıkılmaz, Milli Mücadeleden Cumhuriyete ve Kuvay-ı Milliye Ruhu, Ġstanbul 2010, s.33.

32 Rıza Onaran, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi Müzesi Kılavuzu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1965, s. 9.

33 Fahrettin Altay, 10 Yıl SavaĢ 1912-1922 ve Sonrası, Ġstanbul 1970, s. 238.

34 Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, C. II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988, s. 587; Ġhsan Ezherli, Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1992) ve Osmanlı Meclisi Mebusanı (1877-1920), TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara 1992, s. 38.

35 Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti‟nin KuruluĢu ve Siyasi Karakteri”, Ed. Cemil Koçak, Birinci Meclis,Sabancı Üniversitesi, Ġstanbul 1998, s. 3-4. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Bir Lise Öğrencisinin Millî Mücadele Anıları adlı eserinde Mustafa Kemal PaĢanın Meclis‟in ilk günlerinde kürsüden yaptığı konuĢmalar ile Meclise baĢkan seçiliĢi esnasında yaĢananları hayatının en değerli anıları olarak belirtmiĢtir.(Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Bir Lise Öğrencisinin Millî Mücadele Anıları, Ġstanbul 1971, s. 62.)

36 Turhan Feyzioğlu, Türk Milli Mücadelesi’nin ve Atatürkçülüğün Temel Ġlkelerinden Biri Olarak Millet Egemenliği, Ankara 1999, s. 45; NaĢit Hakkı Uluğ, “Milletin Geleceği ve Türkiye Büyük Millet Meclisi”, BTTD, S. 49-50-51, Mart-Nisan-Mayıs 1989, s. 107.

(33)

ile saldırıya maruz kalmıĢ bulunan Mebusan Meclisi üyelerinin kaçarak Ankara‟ya gelebilenlerinden oluĢacağını belirtmiĢtir.³⁷ Gerçekten de Büyük Millet Meclisi önemli yetkilere sahip olarak yeni seçilenler, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Temsilcileri ile Ġstanbul Meclis-i Mebusanından gelen ve aynı amacı taĢıyanlardan kurulmuĢtur.³⁸ Meclisin Ankara‟da toplanıp iĢe baĢlamasıyla beraber 2 Mayıs 1920‟de on bir bakanın seçilmesi ile yeni bir hükümet Anadolu‟da resmen faaliyete baĢlamıĢtır.³⁹

Birinci Dönem Büyük Millet Meclisine katılan milletvekili sayısında farklı rakamlar vardır. Bu rakamların çeĢitlilik göstermesi, ülkenin içerisinde bulunduğu Ģartlar nedeniyle seçilen milletvekillerinin Meclise zamanında katılamamalarından, ülkede yerleĢmiĢ bir seçim geleneğinin olmayıĢından, yapılan seçimlerin ve bölgelerin kendine özgü koĢullarından kaynaklanmaktadır.⁴⁰ Ayrıca bazı milletvekilleri Nisab-ı Müzakere Kanunu‟ndan sonra milletvekilliğini terk ederek memuriyeti tercih etmiĢlerdir.⁴¹ Bu durum kaynaklarda birbirinden farklı sayılar verilmesine neden olmuĢtur. Buna göre milletvekili sayısını Mazhar Müfit Kansu 399⁴², Meclis Katibi Veysel Genya 437⁴³, Enver Behnan ġapolyo 338⁴⁴, Ahmet Demirel 437⁴⁵, Ġhsan Ezherli 451⁴⁶, Falih Rıfkı Atay 381⁴⁷, Kurt Steınhaus 441⁴⁸, Mahmut Goloğlu 390⁴⁹, Damar Arıkoğlu 381⁵⁰, Rıza Onaran 390⁵¹ olarak açıklamıĢ;

Ġlk Meclis albümünde milletvekili sayısı 338⁵² olarak kaydedilmiĢken Türkiye Büyük

37 Naim Sönmez, “I. Mecliste Gruplar iliĢkisine Bir Örnek, Ġcra Vekillerinin Seçimine Dair Kanun GörüĢmeleri”, AAMD, C. XVI. , S. 47, Temmuz 2000, s. 441-442.

38 Nihal Yazan-Fusun Kanver-Bahadır Atalay, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi, Tercüman Aile ve Kültür Kitaplığı Yayınları, Ġstanbul 1986, s. 34.

39 Afet Ġnan, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991. s. 69.

40 Ġhsan GüneĢ, DüĢünsel Yapı, s. 61.

41 Rıdvan Akın, a.g.e., s. 50.

42 Mazhar Müfit Kansu, a.g.e., s. 574.

43 Veysel Genya, Türkiye Büyük Millet Meclisinin 25. Yıl Dönümünü AnıĢ, 23 Nisan 1945, Ankara 1945, s.

1-82.

44 Enver Behnan ġapolyo, a.g.e., s. 25.

45 Ahmet Demirel, Birinci Meclis’te Muhalefet Ġkinci Grup, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul 1995, s. 108.

46 Ġhsan Ezherli, Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1986) , s. 141.

47 Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Pozitif Yayınları, Ġstanbul 2004, s. 265.

48 Kurt Steinhaus, Atatürk Devrimi Sosyolojisi I., Çev., Necdet Sander, Ġstanbul 1999, s. 69.

49 Mahmut Goloğlu, Milli Mücadele Tarihi III, Üçüncü MeĢrutiyet (1920) Birinci Büyük Millet Meclisi, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ġstanbul 2006, s. 169.

50 Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, Tan Gazetesi ve Matbaası, Ġstanbul 1961, s. 148; Sacit Karaibrahimoğlu, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Ege Matbaası, Ankara 1968, s. 47-48.

51 Rıza Onaran, a.g.e., s. 21-32.

52 Bir Tarihçe Ġle Meclis-i Aza-yı Kiramın Tasvierlerini Muhtevi Albüm, TBMM Kütüphanesi Es. No. 1341- 97, Remiz R:M 101.

(34)

Millet Meclisi albümünde ise 436⁵³ olarak tespit edilmiĢtir. Dönem içerisinde meclise 437 milletvekilinin üye olduğu, bunlardan 349‟unun yeni seçilenlerden, 88‟inin Ġstanbul‟dan son Osmanlı Meclis-i Mebusanı‟ndan gelenlerden oluĢtuğu, fakat Birinci Dönemi sadece 337 milletvekilinin tamamladığı kaynaklarda belirtilmektedir.⁵⁴ Meclise gelen milletvekillerinden bazılarının parlamenterlik tecrübesi varken birçoğu Heyet-i Temsiliye genelgesi gereğince yeni seçimle Meclise gelmiĢlerdir. ⁵⁵

Ġstanbul‟dan ve Anadolu‟nun çeĢitli vilayetlerinden gelen milletvekilleri arasında farklı sınıflara ait milletvekilleri vardı. Bu milletvekilleri arasında yüksek tahsil görmüĢ ve Avrupa‟da okumuĢ olanlarla beraber Anadolu‟nun eĢrafından, aĢiret beylerinden ulema sınıfından olanlar da bulunmaktadır.⁵⁶ Bu milletvekillerinin üye seçilmeden önceki meslekleri incelendiğinde dikkati çeken en önemli özellik, milletvekillerinin çok farklı meslek gruplarından gelmiĢ olmalarıdır.⁵⁷ Bu da bize gösteriyor ki Millet Meclisi, o güne kadar Osmanlı parlamentolarının hiçbirinde bulunmayan oldukça geniĢ bir halk tabanına dayanmaktadır.

Devlet memurluğu ve serbest mesleğe sahip olanlar Birinci Dönem milletvekillerinin içinde çoğunluğu oluĢturmaktadır. Diğerleri ise çiftçi, hoca, avukat gibi farklı meslek gruplarındadndır.⁵⁸

Büyük Millet Meclisi kılık kıyafetleri, yaĢları, düĢünsel yapıları ve görüĢleri çok farklı milletvekillerinin biraraya gelmesi ile oluĢmuĢtur.⁵⁹ Bu milletvekillerinin

% 25,4‟ü bir yüksek öğretim kurumunu bitirmiĢtir. Bunun % 4,8‟lik bölümü harp akademisi mezunu olup, RüĢtiye‟yi bitirenlerin oranı % 20,8, medresede öğrenim görenlerin oranı %18,8‟dir. Milletvekillerinin % 8,78‟i idadi ,% 2,3‟ü sultani ,%

1,6‟sı meslek okulu, % 6,9‟u harbiye okullarını bitirmiĢtir. Ayrıca bu milletvekillerinden % 7,3 özel eğitim görmüĢtür. Herhangi bir eğitim kurumunu bitirmeyen ya da eğitim düzeyleri hakkında bilgi olmayan milletvekilllerinin oranı

53 Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü, 1920-1921, TBMM Genel Sekreterliği Yayınları, Ankara 1994, s. 1- 49.

54 Mizyal Karaçam ġengil, a.g.e., s. 87.

55 Rıdvan Akın, a.g.e., s. 51.

56 Enver Behnan ġapolyo, a. g. e. , s. 33.

57 Mizyal Karaçam ġengil, a.g.e., s. 89.

58 Ġhsan GüneĢ, a.g.e., s. 64; Falih Rıfkı Atay, a.g.e, s.276.

59 Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Ġlk Meclis, s. 16.