Bütçenin Klasik Fonksiyonları

Bütçenin klasik fonksiyonları, Siyasal Fonksiyon, (Geleneksel) İktisadi Fonksiyon, Mali Fonksiyon, Hukuki Fonksiyon ve (Geleneksel) Denetim Fonksiyonundan oluşmaktadır.

1.3.1.1. Bütçenin Siyasal Fonksiyonu

Siyasal olayların kaynağı devletin varlığına dayanmaktadır. “Devletin ortaya çıkışını, meşruluğunu, kuruluş biçimini; hükümet etme usullerini, devlet dediğimiz örgütün yapısını, işleme kurallarını, uygulamalarını, denetimini, vatandaşın kamu yönetimine katılmasını, devletlerarası ilişkilerin yöntemlerini inceleyen bilime siyaset bilimi denir”60_{. İşte buradan hareketle, bütçenin bir kurum olarak ortaya}

çıkma sebebinin de siyasi olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü bütçe, devletin kamu hizmetlerini gerçekleştirirken yapacağı giderler ile bunlar için elde edeceği gelirleri içerdiğinden61, hükümetin izlediği genel politikanın da yürütme aracı olmaktadır. Parti programlarında seçmenlere vaat edilen kamusal mal ve hizmetlerin seçim sonrasında hükümetlerce sunumu, diğer bir deyişle parti programlarının hayata geçirilmesi ancak bütçe aracılığı ile mümkündür. Hükümetler her yıl bütçeye koydukları ödenekler ile programlarını uygulamaktadırlar.

Bütçenin hükümetçe hazırlanıp meclise sunulması, meclisin de bütçeyi reddetmeye kadar varabilecek düzeyde denetleme yetkisine sahip olması, günümüzde normal bir durum olsa da, demokratik sistemlerde görülebilecek bu yapıya ulaşmak

58_{Coşkun, 2000: 28.} 59_{Tüğen, 2008: 20.} 60_{Gürsoy, 1981: 36.} 61_{Orhaner, 2007: 36.}

için ağır bedeller ödenmiştir. Bu yüzdendir ki, ‘bütçenin onaylanması’ hakkı millet egemenliğinden doğmuş bir haktır62_{. Yani parlamento tarafından, bütçenin}

tartışılması, onaylanması ya da reddi siyasal bir anlam içermektedir. Mesela; bütçenin meclis tarafından kabul edilmemesi hükümetin istifasına yol açabilmektedir. Bunun anlamı, bütçeyi hazırlayan hükümetin bütün politikasının ve yaptığı programların kabul edilmediği, dolaylı olarak da, hükümetin meclis tarafından reddedildiği anlamı çıkmaktadır. Böyle bir durum diğer kanun tasarıları için söz konusu olmadığından, hükümet açısından çok önemli bir durumdur63. Bütçe tasarısının meclisçe onaylanması durumunda ise bütçe kanunlaşır ve yürürlüğe girer. Bu ise, hükümetin politika ve programlarının, dolaylı olarak da, hükümetin meclis tarafından kabul edildiği anlamına gelir.

1.3.1.2. Bütçenin İktisadi Fonksiyonu

İktisadın uğraştığı temel konu, sınırlı kaynaklarla insanoğlunun sınırsız ihtiyaçlarının en yüksek düzeyde nasıl karşılanacağıdır. Bu yönden değerlendirilince maliyenin de uğraştığı temel sorun kaynak- ihtiyaç dengesidir. Görüldüğü gibi iktisadilik olgusu maliyede de geçerli bir durumdur64_.

Ekonomide mevcut kıt kaynakların bir kısmı devlet bütçesi aracılığı ile kullanılarak toplumdaki bireylerin kamusal ihtiyaçlarını karşılayacak kamusal mal ve hizmetlerin sunumu gerçekleştirilir. Dolayısıyla bütçe bu anlamda kamusal ihtiyaçlar ile ekonomideki kıt kaynaklar arasında bir köprü ya da araç işlevi görürür, kamu kesiminde iktisadi kararların alınması bütçe yolu ile gerçekleşir. Bütçe ile ekonomik tercihler yapılarak, kararlar verilerek öncelik sıralaması çerçevesinde ekonomideki kıt kaynakların bir kısmı kamusal ihtiyaçların karşılanmasına yönelik kamusal mal ve hizmetlerin sunumuna tahsis edilir. Bu ise bütçenin klasik ya da geleneksel iktisadi işlevini ifade etmektedir.

62_{Edizdoğan, 2007: 16.}

63_{Orhaner, 2007: 36.} 64_{Gürsoy, 1981: 29.}

Diğer yandan devlet kamu hizmetlerinin finansmanını halktan topladığı vergilerle sağlamaktadır. Kamu hizmetlerinin finansmanında en çok kullanılan yöntem olan vatandaştan toplanan vergilerin, sosyal faydayı en yüksek düzeye çıkaracak biçimde harcanması gerekmektedir65_{. Çünkü vergi, vatandaşa zor}

kullanılarak yüklenilen bir yükümlülüktür. Bu yükümlülüğün yerine getirilmesinde de ön şart, toplanan paraların en faydalı şekilde kullanılması olmaktadır66. Ayrıca her devlet, ülkesinin gelişmesini ve ekonomik istikrarının sürmesini istemektedir. Hangi ekonomik sistemle idare edilirse edilsin devletler, ekonomiye doğrudan veya dolaylı bir şekilde müdahale etme gereği duyarlar. Özellikle de karma ekonomik sistemin uygulandığı ülkelerde ekonomik gelişmenin sağlanması ve sürdürülmesi için devlet yoğun çaba göstermektedir67_{. Bu doğrultuda, günümüzde bütçenin, kamu}

hizmetlerini görme görevinin yanında farklı görevleri de bulunmaktadır. Bütçe artık, ekonomik istikrarı sağlama, gelir dağılımını düzenleme, iktisadi gelişme ve büyüme ile ekonomide optimal düzeyde kaynak dağılımını sağlama gibi makro ekonomik hedeflerin gerçekleştirilmesi amacıyla da kullanılmaktadır 68_{. Bu fonksiyonlar}

bütçenin modern fonksiyonları arasında yer almakta olup, hepsini birlikte bütçenin modern iktisadi fonksiyonları olarak da adlandırabiliriz.

1.3.1.3. Bütçenin Mali Fonksiyonu

Devletin, bütçeyle yapmayı düşündüğü şey, kamu hizmetlerini önceliklendirerek belli bir plan dahilinde, en az mali kaynak ayırarak en yüksek düzeyde faydayı sağlamaktır69_{. Bu hedef doğrultusunda bütçe de, gelir ve giderler}

arasında denge kuran, geleceğe yönelik bir plan olmaktadır. Bu fonksiyona göre, devletin gelir ve giderleri arasında bir denge kurması, mali amaç yönünden gerekli ve yeterli sayılmaktadır70_{. Temel düşünce şudur; sınırsız ihtiyaçlarla, sınırlı imkanlar}

arasında en yüksek düzeyde fayda sağlayacak şekilde kullanma dengesi 65_{Orhaner, 2007: 35.} 66_{Gürsoy, 1981: 29.} 67_{Orhaner, 2007: 35.} 68_{Aksoy, 1998: 389.} 69_{Coşkun, 2000: 29; Tüğen, 2008: 17.} 70_{Aksoy, 1993: 12.}

sağlanmasıdır. Bu nedenle de bütçeye, “devletin masraflar açısından tutarlı kararlar alabilmesi için meydana getirilmiş bir yöntem” şekliyle bir tanım getirilmiştir71_.

Belirli dönemlerde bütçede oluşabilecek dengesizliklerin mali tedbirlerle giderilmesi; gelir ve gider durumunun doğru şekilde tahmin edilmesi ve bütçenin uygulandığı zaman dilimi boyunca mali dengenin korunması bütçenin mali fonksiyonunun önemini ortaya koymaktadır. Ayrıca bütçenin, önemli bir mali politika aracı olduğu ve mali sektörde oluşturduğu etkiyi de belirtmek gerekir72_.

1.3.1.4. Bütçenin Hukuki Fonksiyonu

Bütçenin bir kanun şeklinde meclis tarafından onaylanması sonucunda hükümete, gelir toplama, harcama yapma gibi belli işler için süresi belirlenmiş yetkiler verilmektedir. Bu yetkinin verilmesi, yani bütçenin meclis tarafından onaylanması, hükümetin faaliyetlerine hukuki meşruluk kazandırmaktadır73_{. Böylece}

siyasi iktidarlar kamu harcamalarını yaparken ve kamu gelirlerini elde ederken hukuki kurallara dayalı olarak faaliyette bulunurlar.

Bütçe bir kanundur. Bütçede bir kanun metni ve bunun yanında kamu gelir ve giderlerini tahmini olarak gösteren cetveller bulunmaktadır. Kanun metni ve bu cetveller mecliste görüşmeler sonucunda kabul edilip onaylanmaktadır. Ancak, bütçeyi hazırlama ve uygulama yetkisi ile bütçenin kabul ve onaylanma yetkisi ayrı organlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Bütçeyi uygulayan birimler, bütçeyi kabul edip onaylayan organların istekleri dışında hareket edemez74_{. Bu şekilde olmadığı}

takdirde, yani uygulayıcı birimler farklı ve keyfi uygulamalarda bulunursa, toplum bundan zarar görür ve kamu hizmetleri arzu edilen iktisadi ve mali düzen dahilinde idame edilemez. Bu nedenle, bütçelerde gelirlerin nerelerden elde edileceği, giderlerin nerelere ve ne amaçla yapılacağı detaylı olarak mecliste görüşülür ve

71_{Gürsoy, 1981: 21.} 72_{Orhaner, 2007: 37,38.} 73_{Uluatam, 2001: 112.} 74_{Sayar, 1954: 13.}

onaylanır, bütçeyi uygulayanların da bunlara uyması zaruridir. Aksi durumda, millete tanınan bütçe hakkına riayet edilmemiş olunur75_.

1.3.1.5. Bütçenin Denetim Fonksiyonu

Denetim fonksiyonu, bahsedilen diğer ilk dört fonksiyonu tamamlayan bir özelliğe sahip olduğundan belki de içlerinde en önemlisidir. Siyasi iktidarın belirli hukuk kuralları çerçevesinde gerçekleştirdiği mali işlemler ve uygulamaya koyduğu mali yönetiminin denetlenmesi, gerek bu işlemlerin uygulanma aşamasında gerekse de bunların gerçekleştirilmesinden sonra yapılabilmektedir. Böylece verilen bu yetkilerin nasıl ve ne düzeyde kullanıldığı, önceden belirlenen hukuk kurallarına uyulup uyulmadığı araştırılabilmektedir76.

Devlet, her sene başında yürürlüğe giren bütçelerle, kamu kuruluşlarına kamu hizmetlerini gerçekleştirmeleri için ödenek tahsis etmektedir. İşte tahsis edilen ve mali yıl içinde kamu kuruluşlarınca kullanılan bu kaynaklar, mali yılın sonunda ‘kesin hesap kanunu’ ile meclise gelir ve meclis denetiminden geçer. Yasama organı, başlangıçta bütçe kanunu ile hangi kamu hizmeti için ne miktarda kaynağın kullanılacağını belirlediği gibi, sonradan da ayrılan bu kaynakların doğru kullanılıp kullanılmadığını da denetleme yetkisine sahiptir77_.