Bütçenin Çağdaş Fonksiyonları

Bütçeleme kavramının ortaya çıktığı ilk dönemden bugüne kadar geçen zamanda, devlet yapısında ve fonksiyonlarında farklılıklar ve yeniliklerin oluşmasıyla çağdaş bütçe fonksiyonları ortaya çıkmıştır. Özellikle, 20. yüzyılda klasik iktisadi düşüncede yaşanan sorunlar, klasik devlet fonksiyonlarının yetersizliğini ortaya çıkardığından, zamanın gerektirdiği yeni sosyal ve ekonomik fonksiyonlar devreye girmiştir.

75_{İlkmen, 1970: 404.}

76_{Altuğ, 1999: 13.} 77_{Pehlivan, 2007: 225.}

1.3.2.1. Bütçenin Planlama Aracı Olma Fonksiyonu

Plan, geleceğe yönelik olarak yapılacak ekonomik faaliyetlerin ve gelişmelerin sistemli bir şekilde gösterilme şeklidir. Bütçe gibi plan da ileriye yöneliktir. Fakat süre bakımından plan bütçeye nazaran daha uzun bir dönemi kapsamaktadır78_.

Bütçe bir planlama aracı olmasına karşın, plan ile aynı anlamda ve içerikte olmamaktadır. Ömer F. Batırel bütçenin planlama aracı olmasını şu şekilde açıklamaktadır:

• Bütçe, kamu gelir ve giderleriyle ilgili mali (parasal) işlemleri yansıtan, • Kamusal kaynakların etkin şekilde kullanımını sağlayan,

• Devlet ve diğer kamu kuruluşlarının gelecek bir dönemdeki amaçlarına ulaşmayı, politikalarını ve programlarını gerçekleştirmeyi hedefleyen bir plandır.

Yapılan bu değerlendirme bize bütçenin, kamu kesiminin mali, ekonomik ve siyasal bir planı olduğunu göstermektedir. Bunun yanında, bütçede yer alan harcama ve gelir tahminlerinin eşit olması, bütçe dengesini göstermektedir. Ekonominin genel dengesinin planlanmasında bütçe dengesi veya dengesizliği bir araç olarak kullanılabilmektedir79_{. Bununla birlikte yukarıda da belirtildiği gibi bütçeler bir yıllık}

olarak hazırlanıp uygulandığı için her ne kadar bir planlama aracı niteliği taşımalarına karşın kalkınma vb. planlar ile bütçelerin birbirinden ayrıldığı açıktır.

Diğer yandan, genel olarak uzun vadeli kalkınma planlarının finansman kaynağı bütçeler olduğundan, gelişmekte olan ya da az gelişmiş ülkelerde istenilen düzeyde kalkınmanın sağlanabilmesi amacıyla plan ve bütçenin sıkı bir diyalog ve etkileşim içinde olması gerekmektedir80. Plan, belirlenmiş amaçlara ulaşma gayesiyle

78_{Aksoy, 1993: 132.} 79_{Batırel, 2004: 7.} 80_{Coşkun, 2000: 42.}

düzenlenen öncelikler listesi olup öngörüye dayanmaktadır. Bütçe de devlet faaliyetlerinin planlandığı belgedir. Öyleyse, milli ekonominin gelişmesi için yapılan kalkınma planları ile bütçelerin, birbirleriyle uyumlu olması gerekmektedir81_.

1.3.2.2. Bütçenin Gelir Dağılımında Adaleti Sağlama Fonksiyonu

Piyasa ekonomisi yapısında, ekonominin kendi haline bırakıldığı dönemlerde adil olmayan bir gelir ve servet dağılımının oluştuğu görülmektedir. Genel ekonomi üzerinde ve kamuoyunda huzursuzluk yaratacağından, böyle bir durum arzu edilmemektedir. Gelişmiş, gelişmekte olan ya da az gelişmiş durumda olan bütün ülkelerin birleştiği ortak sorun da adil gelir dağılımının tahsis edilmesi olgusudur. İşte bu nedenle, sosyal barışın, refah devletinin ve iktisadi kalkınmanın ön koşulu adil gelir dağılımının sağlanmasıdır82. Gelir dağılımında adaleti sağlamak ve herkesin geçinebileceği bir gelire kavuşma olanağını yaratmak da günümüz devletlerinin iktisadi işlevleri arasında olduğundan mali araçlar, gelir dağılımında bir uyum ve adalet sağlama amacına yönelik olarak bütçelere konulmaktadır83.

Bütçe politikalarıyla böylece gelirin yeniden dağılımı söz konusu olmaktadır. Gerçekten, devlet bütçe ile hem harcamalar hem de gelirler yoluyla gelir dağılımını düzenleyebilmektedir. Bütçenin gelir dağılımını düzenleme fonksiyonu, iktisadi mekanizmanın işleyişi sonucu kendiliğinden oluşan gelir dağılımını etkileme (emek gelirinin payını yükseltme; gelir seviyesi düşük kesimlere transfer ödemeleri yaparak, eğitim ve sağlık gibi hizmetlerden geniş ölçüde faydalanmalarını sağlayarak dolaysız ya da dolaylı biçimde gelir dağılımını iyileştirme) ve beraberinde tedbirlere başvurma şekliyle gerçekleşmektedir84. Gelir dağılımda dengeyi sağlamaya yönelik olarak vergi politikalarıyla tedbirler almak mümkündür. Gelirle orantılı olarak, düşük gelirlilerden düşük, yüksek gelirlilerden yüksek oranda vergi almak, harcama vergilerini gelir vergilerinin altında tutmak ve lüks mallara yüksek oranlı vergi

81_{Gürsoy, 1981: 31.} 82_{Aksoy, 1993: 122.} 83_{Edizdoğan, 2007: 20.} 84_{Tüğen, 2008: 26,27.}

uygulamak; düşük gelirlilerin tükettiği mallara sübvansiyonlar uygulayarak gelir dağılımında denge sağlanabilmektedir85_.

1.3.2.3. Bütçenin Ekonomik İstikrarı Sağlama Fonksiyonu

Klasik mali görüşe göre ekonomi sürekli olarak tam istihdam düzeyinde dengededir. Ancak Keynesyen görüşe göre ekonomi sürekli olarak tam istihdam düzeyinde dengede olmamaktadır. Ekonomi tam istihdam seviyesinde olabileceği gibi bazen aşırı istihdam bazen de eksik istihdam seviyesinde olabilmektedir86_.

Ekonomik istikrar, bir ekonomide tam istihdamın ve fiyatlarda istikrarın sağlandığı durumdur. Ayrıca bu durumu destekleyici diğer etkenler, ödemeler dengesinin kurulması ve uygun bir büyüme oranının gerçekleşmiş olmasıdır. Ekonomiler yurtiçi veya yurtdışı birçok nedenden dolayı istikrarsızlık içine girebilirler. Bütçeler devlete, diğer ekonomi politikası araçlarıyla birlikte ekonomik istikrarsızlıkla mücadelede önemli katkı sağlayabilmektedir87. Harcama ve vergi politikalarıyla ekonomik dengeyi sağlama yoluna gidilebilir. Vergi politikalarıyla toplam talebe etki yapılarak önlemler alınabileceği gibi, kamu harcamalarında önlemler alınarak talebi azaltma veya arttırma yoluna gidilerek denge düzeyi sağlanacaktır88_.

1.3.2.4. Bütçenin Ekonomik Kalkınmayı Sağlama Fonksiyonu

Ekonomik kalkınma, bir ülkede kişi başına düşen milli gelirdeki devamlı ve reel artışlarla beraber toptan bir yapısal değişmenin gözlemlenmesi ile oluşmaktadır. Ekonomik kalkınmayı amaçlayan ülkeler bütçe aracılığıyla kalkınmalarını arttırmak durumundadırlar. Bu nedenle bütçede yatırım harcamalarına ağırlık vererek bütçenin kalkınma plan ve programlarıyla uyumlu olarak uygulanmasını sağlamaları gerekecektir89_{. Geleneksel bakımdan bütçenin ekonomik ve mali yönden esas işlevi,}

kamu harcamalarında verimliliği göz önünde tutarak bütçe denkliğinin sağlanması olsa da, bütçenin çağdaş ekonomik işlevlerine göre bütçenin denkliği ön planda 85_{Mutluer vd., 2006: 81.} 86_{Aksoy, 1993: 128.} 87_{Tüğen, 2008: 27,28.} 88_{Mutluer vd., 2006: 81.} 89_{Tüğen, 2008: 23.}

olmamakta, ülke ekonomisinin optimum düzeyde olması daha önemli bir durum olmaktadır. Bu nedenle, optimum ekonomik gelişmeyi sağlayabilmek için gerektiği zamanlarda, ancak ölçüyü kaçırmadan, bütçe denkliği göz ardı edilebilecektir. Yani ekonomik büyüme ve kalkınmayı sağlayabilmek için bütçe bir araç olarak kullanılabilecektir90.

1.3.2.5. Bütçenin Optimal Kaynak Dağılımını Sağlama Fonksiyonu

Optimal kaynak dağılımı, kamu ve özel kesim arasındaki kaynak dağılımının etkinliğini sağlamanın yanında, kamu kesiminde birbirine rakip olan çıkar ve talepler arasındaki tercihlerin belirlenmesini ve bu yapı içindeki dengenin sağlanmasını amaçlamaktadır91. Başka bir ifadeyle, ekonomideki sınırlı kaynakların, toplumsal faydayı en üst düzeyde sağlayacak biçimde yönlendirilerek mal ve hizmet üretimi yapılması, yani, mevcut üretim araçlarının en rasyonel şekilde ve en geniş ölçekte toplumsal ihtiyaçları karşılayacak düzeyde kullanılmasıdır92.

Mal ve hizmetler, kamusal, yarı kamusal ve özel mal ve hizmetler olarak üçe ayrılmaktaydı. Kamusal mal ve hizmetler ile özel kesimce üretilmesi yapılmayan yarı kamusal mal ve hizmetler ağırlıklı olarak kamu kesimince üretilmektedir. Kamu kesimi, belirlediği önceliklere göre bu tür mal ve hizmetlere bütçeden kaynak ayırmaktadır. Bezen de özel mal ve hizmetlerin üretimi için özel kesime kaynak aktarmaktadır. Bu faaliyetler gerçekleştirilirken, kamu ve özel kesim arasında kaynakların tahsisinde etkinliğin sağlanması en önemli amaçtır. Ayrıca, kamu kesiminin kendi içinde oluşan taleplerin de optimum düzeyde oluşturulması gerekmektedir93.

90_{Mutluer vd., 2006: 79.}

91_{Engin Ataç, Tayfun Moğol, (2006): Devlet Bütçesi, Anadolu Üniversitesi Yayını, Yayın no: 1686,}

Eskişehir: s. 10.

92_{Tüğen, 2008: 25,26.} 93_{Mutluer vd., 2006: 80.}

1.3.2.6. Bütçenin Yönetim Aracı Olma Fonksiyonu

Kamu yönetiminin en etkin politika araçlarından birisi de bütçedir. Bütçe olmadan kamu yönetiminin işlemesi oldukça zordur. Piyasa ekonomilerinde devletin faaliyet göstermesi, yapılan faaliyetlerin karşılığının finansmanı vasıtasıyla yapılmaktadır. Yani, ülkedeki kamu yönetiminin iyi bir şekilde işleyebilmesi için yönetsel yapının bütçeye konulacak ödenekler ile çalıştırılması mecburidir. Eğer ki bütçe süreci rasyonel değil ise, ülkede mevcut olan kamu yönetiminin başarısız olması ve kamu hizmetlerinin yapılmasında birçok sorunun çıkması da kaçınılmaz bir son olacaktır94_{. Bütçenin, onu uygulayacak kuruluşun yapısına, amaçlarına ve}

özelliklerine uygun bir şekilde şekillendirilmesi de bu nedenden dolayıdır. Bütçenin bir yönetim aracı olduğu demokratik parlamenter rejimlerde, siyasi iktidarın hükümet politikası olmasından da anlaşılmaktadır. Ayrıca, bütçenin meclis tarafından onanması, hükümetin uygulayacağı politikanın onaylanması anlamına geldiği gibi, reddi durumunda ise, hükümetin yürütme planının kabul edilmediği anlamına gelmektedir95_.