Araştırma ikincil veriler üzerine odaklanmış, teorik ve görsel mevcut kaynaklar üzerinden literatür taraması çalışması yapılmıştır. Temin edilen 20 film üzerinde içerik analizi tekniği ile dış göç ve toplumbilim eksenindeki kavramların filmler üzerindeki mevcudiyetleri taranmıştır. İlgili filmlerin ileriki dönemlerde yapılabilecek değerlendirmelerine yönelik olarak göstergebilim açısından 3 film örneğinde sekanslara bölünerek görsel analizleri de yapılmıştır.
Çalışma, tasviri bir araştırmadır.
Çalışma, üç farklı boyuttaki literatürün taranmasını gerekli kılmıştır. Kendi başına her biri büyük bir kaynak olan alanlar; göç sosyolojisi, görsel sosyoloji ve sinema sosyolojisidir. Her birinin çalışmaya yaklaşım açısından önemli katkıları olmuştur. Her bir alanda farklı yaklaşımlarla kullanılan inceleme teknikleri de farklılaşabilmektedir. Bunların bir kısmından kuramsal ve kavramsal analiz kısmında örnekler üzerinden bahsedilmiştir.
Bu çalışma çerçevesinde üzerinde durulacak olan unsurlara ilişkin veriler daha önce elde edilmiş olan filmler, yetkili birimlerce kullanılmış istatistikler, konu ile ilgili
mevzuat ve diğer belgeler kapsamında daha önce toplanmış veriler üzerinden yani ikincil kaynaklarda yapılacak olan teorik bir inceleme çalışmasıdır.
Film okumalarında inceleme teknikleri olarak toplumbilimsel çözümleme, içerik analizi ve göstergebilim (semiyotik) üçgeninin, film ve yansıtılan göç süreçlerine uygun unsurları kullanılmıştır. Yorumlar bu çerçevede elde edilen bulgular temellidir. Elde edilen bulgular, nitel odakta yoğunlaşılarak analiz edilmiş olmasına rağmen, kalitatif ve kantitatif yaklaşımlarla yorumlanarak sunulmuştur. Ancak mevcut çalışmaya göstergebilimsel 3 film analizi kısmında görsel unsurlarla yorumlar da eklenmiştir.
Sosyolojinin göreceli olarak yeni sayılan alanlarından biri olan sinema sosyolojisi, bu bağlamda, çoğunlukla multidisipliner analiz metotlarını kullanmaktadır. Çalışmada çoklu analiz yöntemleri karma olarak kullanılmış ve sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmada kullanılan film analiz teknikleri 1. Bölümün 4. Kısmında detaylı olarak tartışılmış olmakla beraber burada kısaca şöyle bahsedilebilirler.
Çalışmada kullanılan yöntemlerden biri olan içerik analizi, her türlü sembolik davranışın betimlenmesinde ve içeriğin analizinde kullanılan sistematik, nicel ve nesnel bir yöntemdir (akt. Bilgin, 2006, s. 2). A. Berger’e göre ise, içerik analizi, iletişim biçimi örnekleminde ölçmeye–saymaya dayanan bir araştırma tekniğidir. Göreceli olarak ucuz ve materyal sağlamanın kolay olduğu bir yöntemdir ve sayılabilir bilgilere yöneliktir (Berger A. A., 1996, s. 104)
Bilgin, içerik analizinin uygulanmasında iki temel aşamadan bahsetmektedir. Bunlar analitik betimleme, kodlama aşaması ve çıkarımdır (Bilgin, 2006, s. 13-15). Bu süreç daha basit bir anlatımla verilerin kodlanması, temaların bulunması, kod ve temaların düzenlenmesi ve yorumlama aşamaları sonucunda, içerik analizi yoluyla bilgiye ulaşılabilir.
Örneklem olarak seçilen filmlerin analizinde kullanılan diğer bir yöntem ise göstergebilimsel çözümlemedir. Özden’e göre, “Sinema göstergebilimi, günümüz film kuramları ve eleştirisi üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Çağdaş film eleştirisi alanında, göstergebilimsel terimler ve göstergebilimsel yöntembilim yaygınlık kazanmış durumdadır. Filmlere nasıl yaklaşılırsa yaklaşılsın, filmin temel anlamsal malzemesinin değerlendirilmesi açısından göstergebilim en elverişli eleştirel yaklaşım olarak durmaktadır” (Özden, 2004, s. 137-138).
Bir filmin göstergebilimsel analizi yapılırken kullanılan en yaygın yöntemler, dizimsel ve dizisel çözümleme, gösterge çözümlemesi (gösterge, gösteren, gösterilen),
kodlar, metafor ve metanomi şeklindedir. Bu bağlamda filmler incelenirken, araştırmada gösterge çözümlemesi ve kodların anlamlandırılması süreci takip edilmiştir.
Çalışmada kullanılan temel yöntemlerden biri de, A. Berger’in kategorize ettiği toplumbilimsel çözümlemedir. A. Berger’in sosyolojik verilerin kitle iletişim araçlarında tespiti için kategorize ettiği temel kavramlar, görsel metinlerin içinde aranır. Yabancılaşma, anomi, bürokrasi, sosyo-ekonomik sınıf, sapkınlık, seçkinler, azınlıklar, işlevselcilik, yaşam biçimi, ırk, toplumsal rol, cinsiyet, toplumsallaşma, statü, stereotip, ve değerler (Berger A. A., 1996, s. 91-94) şeklinde sınıflandırılmış kavramların bir kısmı örneklemi oluşturan görsel metinler içinde aranmış ve kategorize edilmiştir. Toplumbilimsel analiz ekseninde filmlerde taranan kavramlara ilişkin elde edilen veriler tablolaştırılarak, sosyolojik bakış açısıyla yorumlanmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda filmlerde yer alan şu unsurlar izlenmeye çalışılmıştır. Göçmen karakterlerin, kendi toplumu ile veya göç edilen toplumla ilgili yabancılaşma güdüsü, anomik oluşumlar, otoriter hiyerarşi ile ilişkileri, sosyo-ekonomik sınıfları, sapkın davranışları ve yönelimleri, sınıflar arasındaki ilişkileri, yaşam biçimleri, ırk dağılımları, toplumsal rolleri, cinsiyet dağılımı, toplumsallaşma sürecindeki fonksiyonları, statüleri, gelişen veya var olan çift yönlü stereotipler ve yaşanılan değer çatışmaları araştırılmış; elde edilen veriler tablolaştırılmıştır.
Çalışmanın diğer ayağında ise araştırma kapsamında olan Türk filmleri yoluyla sinemanın toplumsal yapıyı temsil fonksiyonu çerçevesinde;
a) Göç süreçleri,
b) Göçü hazırlayan unsurlar ve göç sürecini başlatan faktörler (göçe iten faktörler, göçe karar verme süreci ve karar vericiler, göçü cazip kılan sosyal argümanlar, toplumsal göç algısı),
c) Göç yolları ve göç tipi (yasal veya yasadışı göç),
d) Göç eden kitle ile ilgili demografik özellikler (göç edenlerin sosyo-ekonomik durumları, bağlı oldukları sosyal sınıf, eğitim düzeyleri, cinsiyet),
e) Göç edilen ülkede yaşanan sosyal problemler ve göçmen algısı (Yabancı düşmanlığı, uyum problemleri, dil ve temsil sorunu, bürokratik engeller), f) Göçün bireyler üzerindeki ve toplumsal etkileri (göç sonunda bireylerde veya
toplumsal bazda yaşanan değişimler),
g) Göç edilen toplumsal yapı ile yaşanan sorunların tespit edilmesi (çatışma, inkâr ve ret) hedeflenmiştir.
Çalışma sürecinde verilerin derlenmesi amacıyla öncelikle literatür taraması sonucu ortaya çıkan filmler tespit edilmiş ve filmler örneklemi oluşturan kıstaslar ışığında değerlendirilmiştir. Bu bağlamda hangi filmlerin çalışmaya dâhil edileceği belirlenmiştir. Filmler tablolarda, her biri farklı sıralanmış ve her bir uzun film ismi tekrarları yerine “F1, F2” gibi kısaltmalarla kodlanmıştır. “G” kısaltması ise tablolarda, filmlerde izlenen göçmen karakterler için kullanılmıştır. Filmlerde karakterlerin tamamı üzerinden okumalar yapılmamıştır. Okuma yapılan karakterler film örgüsü içinde yer alan ana karakterlerdir.
Belirlenen filmler en az 2 kez izlenmiş ve izleme sürecinde filmlerle ilgili notlar alınmıştır. Alınan bu notlar verilerin temel kaynağı olarak kullanılmış; ilgili sekanslar zaman zaman tekrarlanarak, elde edilen veriler kontrol edilmiştir. Elde edilen veriler sınıflandırılarak, tablolara da dökülebilen bulgulara ulaşılmaya çalışılmıştır. Frekans analizi ile basit ve klasik hesaplama yöntemleri kullanılarak hesaplanmış, yüzdelikler elde edilmiştir. Verilerin dağınıklığı ve sözel açıklamaların yoğunluğu, çapraz tabloların oluşmasına engel durum teşkil ettiği için herhangi bir istatistiksel program kullanılamamıştır. Verilerin tablolara aktarımı esnasında bazı yerlerde sayısal, bazı yerlerde sözel veriler kullanılmıştır.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. BULGULARIN ANALİZİ
Bu bölümde örneklem aralığına giren filmlerden elde edilen bulgular, 4 aşamadan oluşan bir sistematikle, 4 ana alt başlıkta değerlendirilmektedir.
İlk alt başlıkta, filmlerin içerik tanımlarında nitel olarak değerlendirilen unsurlar, 20 filmin tanımları (künye ve içerik bilgileri) kısaca yapılmaya çalışılmaktadır. Sinemasal özellikleri üzerinden künyeleri; film adı, yönetmeni, senaristi, oyuncuları, türü, yapım yılı, süresi ve dili üzerinden verilmiş, hemen akabinde, içerik alt başlığında her filmin sosyolojik kavramlarla içeriği kısaca ve genel olarak özetlenmeye çalışılmaktadır.
İkinci alt başlıkta, filmler, göç kavramları üzerinden okunmaya çalışılmaktadır. Göç ile ilgili kavramlar filmlerde taranarak, nicel verilere dönüştürülerek tablolarla sunulmaya çalışılmıştır. Kimi yerde veriler sayısal veya sözel olarak, kimi yerde ise ikisinin bağlaşıklığında değerlendirilmiştir. Göç ile alakalı taranan değişkenler şu başlıklarla yorumlanmıştır: Göç tipi, göç nedeni, göçmen tipi, göçmen cinsiyeti, göç kararı, göçmen bireylerin iş yeterliliği, göçün yasal karakteristiği, hedef ülke, göçe iten- çeken faktörler, göçün sonucu.
Üçüncü alt başlıkta, toplumbilimsel analiz yöntemi ekseninde, filmlerde 13 temel sosyolojik içerik ve anlatı bağlantısı okunmaya çalışılmıştır. Bu içerik çözümleme tekniğiyle taranarak, tespit edilmeye çalışılan temel kavramlar şunlardır: Yabancılaşma, anomi, bürokrasi, sosyo-ekonomik sınıf, sapkınlık, seçkinler, yaşam biçimi, toplumsal rol ve statüler, cinsiyet, toplumsallaşma, stereotip, değerler ve değer çatışmaları, diğer kavramlar.
Dördüncü alt başlıkta ise, bir deneme yapılmıştır. Metot kısmında seçimi detaylandırılmış olan, önceki bölümlerde detaylı içerikleri çalışılan 20 filmden seçilen, 3 filmde:
-Baba (1972-Yılmaz Güney), -Otobüs (1974-Tunç Okan),
-Almanya Acı Vatan (1979-Şerif Gören), seçme sekanslar üzerinden göstergebilimsel analizleri yapılmaya çalışılmış ve göstergeler yoluyla yansıyan sosyolojik veriler tespit edilmeye çalışılmıştır.