Çalışmanın evrenini, Türk yönetmenler tarafından üretilmiş, Türkiye’den yurtdışına göçü işleyen filmler oluştururken; örneklem olarak göçün etkilerinin sinemada belirginleştiği 1971- 1994 yılları arasında üretilmiş filmler seçilmiştir. Tarih aralığı şu sebepler dikkate alınarak belirlenmiştir: Dış göç temalı filmlerin ilk örneklerini 1971 yılı itibariyle görmekte iken, bu filmlerin 1994’den itibaren artık ana akım Türk Sineması’nda işlenmediği görülmektedir. Artık sadece filmlerde göç ile ilgili alt temalar göze çarpmaktadır. Bu tarihten itibaren ise artık göçmen yönetmenlerin dış göç konusuna eğildiği ve bu alanda diyasporik-transnasyonel sinemanın örneklerinin oluştuğu görülmektedir.
Farklı bakış açılarını ve toplumsal yansımaları ortaya koyabilmek için çalışmada çoklu sinema filmi incelemesi hedeflenmiştir. Mevcut film incelemelerinde çoklu film
incelemelerinin tespit edilen zorlukları da dikkate alınmıştır. Daha önce benzer şekilde yapılan çoklu film incelemelerinden bir kısmını şöyle sıralamak mümkündür:
-Diken ve Laustsen (Diken & Laustsen, 2011) “Filmlerle Sosyoloji” adlı kitapta altı filmi: (“Hamam”, “Sineklerin Tanrısı”, “Tanrı Kent”, “Dövüş Klübü”, “Brazil”, “Hayat Güzeldir”),
-Toy Par (Par, 2009) “El Kapılarında Yeşilçam” adlı doktora tezinde sadece Şerif Gören’ in “Almanya Acı Vatan” ve “Polizei” adlı filmlerini,
-Ali Tekin (Tekin, 1996) ise göstergebilim odaklı çalışmasında örnek çözümleme olarak “2001: A Space Odyssey” adlı filmi incelemiştir.
Bu çalışmaların dışında Onur Nevşehir (Nevşehir, 2010) master tezinde farklı dönemleri yansıtan 15 civarı filmi sınıflandırmaya çalışmıştır. Ayşe Kaya (Kaya A. , 2010) master tezinde Fatih Akın ve Ferzan Özpetek filmlerine odaklanmıştır. Göktuna Yaylacı (Göktuna Yaylacı, 2005) ise master tezinde 30 filmi en iyi yansıttığını düşündüğü dört filmi incelemiştir.
İlgili dönemde yapılan filmlerin çerçeve listesini elde etmekte zorluklarla karşılaşılmıştır. Özellikle sinema filmlerine odaklanılması da, mevcut listelerin tekrar taranmasını gerekli kılmıştır.
İlk karşılaşılan zorluk filmlere ulaşmaktır. Dönem itibariyle çekilen daha fazla film olmasına rağmen, bahsi geçen bazı filmlerin gerek kayıt veya kopyalarının günümüzde ulaşılamaması nedeniyle bazı filmler tasnif dışı bırakılmıştır.
İkinci zorluk, filmlere ilişkin yapılmış net bir sıralama ve listenin bulunmayışıdır. Bu sebeple hedeflenen filmlere ulaşabilmek için detay taramalar yapılmıştır. 2. bölümde bahsedilen mevcut listelemeler (tablo 6,7) ve kaynaklardan elde edilen veriler ışığında listelemeler yapılmıştır (tablolar 8, 9, 10).
Çalışmanın önceki bölümlerinde de üzerinde durulduğu üzere seçilen filmlerde yönetmeninin Türkiye kökenli olması şartı aranmıştır. Burada yönetmenin kökeni ile bakış açısı arasındaki bağ üzerine vurgu yapmak gereklidir.
Bu çalışmada, Avrupalı yönetmenlerin çektiği ilgili tarihleri kapsayan 10 film (bkz. 3. bölüm, tablo 9) çalışmada yönetmenin Türkiye kökenli olması ön koşulu arandığı için kapsam dışı bırakılmıştır. Tablo 8 (bkz. 3.bölüm) de Türk dış göçü ile ilgili çekilen filmler (1966-1994) aralığında 25 film sıralanmaktadır. Bu filmlerden ikisi çalışmanın tarih sınırı dışında kaldığı için (Turist Ömer Almanya’da (1966) ve Bir Türk’e Gönül Verdim (1969) inceleme evreninin dışında bırakılmıştır. Muammer Özer’in “Kardeş Kanı” (1984), İsmet Elçi’nin “Die Heirat / Düğün” (1991) ve Tevfik Başer’in
“Lebewohl Fremde / Elveda Yabancı” (1993) adlı filmlerine ulaşılmaya çalışılmış; ancak örneklem film çerçevesini oluşturma sürecinde ulaşılamamıştır.
Değişik kaynaklarda göç filmi olarak değerlendirilen ve özellikle illegal göç sürecinin tüm yönlerini ortaya koyan “Umuda Yolculuk” (1990) adlı film, gerek tarih sınırı dışında kaldığı, gerekse yönetmen sınırlaması nedeniyle tasnif dışı tutulmuştur.
Yine farklı kaynaklarda yer alan bazı filmlere günümüzde ulaşmak mümkün değildir. Bu engeli aşmak için tespit edilmiş filmlerin yönetmenleri ile görüşülerek filmlerin kopyaları temin edilmeye çalışılmıştır. Korhan Yurtsever’in yönettiği “Kara Kafa” (1979) adlı film, Deniz Yayın isimli bir sinema koleksiyonerinden; “Vatan Yolu” (1988) adlı film ise, filmin yönetmeni Rasim Konyar’dan temin edilmiştir. İsim veya içerik nedeniyle göç filmi olarak değerlendirilme ihtimali olan bazı filmler de, yine çalışmanın içerik özelliklerine uymadığı için tasnif dışı bırakılmıştır. “Cilalı İbo Almanya’da”, “Gurbet Yolcuları”, “Sana Layık Değilim”, “Vahşi Arzu”, “Yıkılış”, “Haşhaş”, “Deliler Almanya’da”, “Üç Kâğıtçılar” adlı filmler incelenmiş; filmlerde olay örgüsünün sadece bir kısmının Almanya veya Avrupa’nın bir şehrinde geçmesi ve göçle direkt ilgili olmaması nedenlerinden dolayı tasnif dışı tutulmuştur.
Öner’in Moser ve Kalton’dan aktardığına göre, bazı birimler örneklem sürecinde farklılıkları yansıtsa dahi, hedeflenen şartları sağlamadıklarında hariç tutulabilmekte, böylelikle incelenebilme ihtimalini arttırmaktadır (Öner, 2004, s.85). Evren ve örnekleme ulaşma konusunda karşılaşılan süreçlerde, farklı göç filmleri sınıflamasında (tablolar 8, 9, 10), araştırmanın hedefleri ve filmlere ulaşma güçlükleri etkili olmuştur. Bu sebeple tablo 8’deki liste esas alınırsa, hedeflenen prensipler dikkate alınarak kartopu örneklem yöntemi ile 1971-1974 yelpazesinde, ulaşılabilen 20 filmin esas alındığı söylenebilir.
Çalışmada yaşanan en önemli zorluklardan biri de, filmlerde yer alan bazı bilgilerin soyut durmasıdır. Sosyolojik olarak ihtiyaç duyulan yaş, gelir düzeyi, sosyal statü gibi unsurları film örgüsü içinde tespit edebilmek oldukça zor olabilmektedir. Bunun yanında film dili ve gramerinin kişiselliği, özellikle görselleri anlamlandırma noktasında zorluklara yol açabilmektedir. Bu noktada temel sıkıntı, filmlerdeki sübjektif olarak nitelenen bakış açısıdır. Gerek yönetmen, gerekse senaristin ideolojik söylem bağlamında geliştirdiği ve anlatı düzenine uyarladıkları olaylar örgüsü, kişi veya grupların öznel-kişisel veya ideolojik söylemlerini taşıyabilmektedir. Yönetmenin ideolojik duruşu, filmin anlatım örgüsünde hissedilmekte ve olguların objektif olarak algılanmasının önüne geçebilmektedir. Bu eksikliğe rağmen özellikle filmlerde incelenen
döneme ait sosyo-kültürel yapılar, yaşam tarzı, mekân gibi sosyoloji açısından elzem olarak nitelenen veriler, her filmin içinde, konu veya anlatımın ötesinde doğal olarak durmaktadır. Bu noktada filmin anlatım ögeleri kullanılmadan, görseller içinde dolaysız olarak var olan-yer alan; mekân, karakterlerin giysileri, yaşam alanları, yaşam stillerini oluşturan alanlar, yemek yeme alışkanlıkları, yenilen ürünler, giysiler, ulaşım araçları, kullanılan aksesuarlar, sosyalleşme alanları, film atmosferini oluşturan doğa ve çevre, teknoloji ve teknik gereçler, iletişim araçları ve benzer daha birçok veriye film yoluyla ulaşılabilmektedir. Fakat zaman zaman film hikâyesinin kahramanın hayat sürecinin bir kısmına yoğunlaşması, bireylerle ilgili geçmiş bilgilere veya demografik verilere ulaşılmasının önünde engel oluşturmaktadır.
Yaşanılan tüm zorluk ve sınırlılıklar çerçevesinde, çalışmanın örneklemini oluşturan filmleri yapım yılları ve yönetmenlerini dikkate alarak şöyle sıralamak mümkündür:
Tablo 11. Çalışmanın Örneklemini Oluşturan Filmler
Filmin Adı Yapım Yılı Yönetmen
1 Baba 1971 Yılmaz Güney
2. Dönüş 1972 Türkan Şoray
3. Almanyalı Yârim 1974 Orhan Aksoy
4. Almanya’da Bir Türk Kızı 1974 Oksal Pekmezoğlu
5. El Kapısı 1974 Orhan Elmas
6. Otobüs 1974 Tunç Okan
7. Gül Hasan 1979 Tuncel Kurtiz
8. Almanya Acı Vatan 1979 Şerif Gören
9. Kara Kafa 1979 Korhan Yurtsever
10. Ölmez Ağacı 1984 Yusuf Kurçenli
11. Gurbet 1984 Yücel Uçanoğlu
12. Gurbetçi Şaban 1985 Kartal Tibet
13. 40 Metrekare Almanya 1986 Tevfik Başer
14. Alamancının Karısı 1987 Orhan Elmas
16. Almanya Acı Gurbet 1988 Yavuz Figenli
17. Polizei 1988 Şerif Gören
18. Sahte Cennete Veda 1988 Tevfik Başer
19. Sarı Mercedes 1992 Tunç Okan
20. Berlin in Berlin 1993 Sinan Çetin
Çalışma esnasında yaşanan en büyük zorluk, filmlerin temini sürecinde yaşanmıştır. İlgili aralıkta yer alan filmlerin birçoğu piyasa şartlarında DVD veya CD olarak bulunmamaktadır. Ayrıca internet ortamında bahsi geçen filmlerin bir kısmı yer almamaktadır. Yer alan filmlerde ise zaman kodu (timecode), bütünlük veya çözünürlük problemleri bulunmaktadır. Bu sorunların aşılabilmesi için örneklem aralığına giren filmler öncelikle video marketlerde, yapım şirketlerinde, kütüphanelerde ve internet ortamında taranmıştır. Tarama sonucu bulunamayan filmlerden bazıları (Kara Kafa, Vatan Yolu vb.) yönetmen veya yapımcılardan temin edilmeye çalışılmış, ayrıca sinema koleksiyonerlerinden destek istenmiştir.